17 Wielkopolska Dywizja Piechoty

17 Wielkopolska Dywizja Piechoty (17 DP) była jedną z kluczowych jednostek piechoty Armii Wielkopolskiej oraz Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

W czasach międzywojennych, dowództwo 17 DP mieściło się w Gnieźnie. W 1923 roku dywizja składała się z trzech pułków: 68 pp, 69 pp i 70 pułku piechoty.

Podczas kampanii wrześniowej, dywizja działała w ramach Armii „Poznań”. 9 września, włączając się do bitwy nad Bzurą w rejonie Łęczycy, zdobyła Modlną oraz Celestynów. W nocy z 12 na 13 września wycofała się za Bzurę, a 16 września przeszła do ofensywy na Sochaczew. Częściowo rozbita przez niemiecką 4 DPanc oraz pułk SS Leibstandarte „Adolf Hitler”, broniła resztek swoich sił w Palmirach, by ostatecznie ponieść klęskę w Łomiankach podczas próby przebicia się do Warszawy.

Geneza

6 czerwca 1919 roku, Dowództwo Główne Sił Zbrojnych Polskich w byłym zaborze pruskim wydało rozkaz o utworzeniu 3 Dywizji Strzelców Wielkopolskich, w skład której weszły:

dowództwo
dowódca – gen. ppor. Wincenty Odyniec (do 24 VI 1920)
szef łączności – por. łącz. Jan Kaczmarek
I Brygada (XXXIII Brygada Piechoty)
II Brygada (XXXIV Brygada Piechoty)

Pułki 69 i 70 powstały w trakcie walk na froncie południowym powstania, natomiast 68 pułk Piechoty Wielkopolskiej sformowano z poznańskich jednostek 1 pułku rezerwowego.

1 lutego 1920 roku, po połączeniu Armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim, 3 Dywizja Strzelców Wielkopolskich została przekształcona w 17 Dywizję Piechoty Wielkopolskiej. Pułki strzelców wchodzące w jej skład otrzymały nowe numery: 67, 68, 69 i 70 pułki Piechoty Wielkopolskiej, a brygady piechoty przyjęły rzymską numerację: XXXIII i XXXIV.

17 Wielkopolska Dywizja Piechoty w latach 1921-1939

Sztab dywizji stacjonował w Gnieźnie. W 1921 roku wydzielono z dywizji 67 pułk Piechoty Wielkopolskiej.

Dywizja w kampanii wrześniowej 1939

17 DP wchodziła w skład Armii „Poznań”.

Działania dywizji w kampanii wrześniowej

Późnym wieczorem 12 września gen. Knoll-Kownacki nakazał swoim wojskom wycofanie się na północny brzeg Bzury. Oddziały grupy rozpoczęły przegrupowanie na linii Łęczyca – Sierpów. Dowódca 17 DP, płk Mozdyniewicz, podjął decyzję o przeprowadzeniu przemarszu dywizji w dwóch kolumnach:

kolumna zachodnia składająca się z 68 pp (bez III batalionu), 69 pp (bez I batalionu), 5 batalionu ckm, 17 pal (bez 1 i 3 dywizjonu), 17 dac oraz 17 baterii artylerii plot., poruszająca się wzdłuż osi: Modlna – Małachowice – Skotniki – dwór Karsznice – Sługi – dwór Czarne Pole – dwór Ktery,
kolumna wschodnia z 70 pp, III/68 pp, 8 bs, oddziałem rozpoznawczym, I i III/17 pal, podążająca osi: Wypychów – Borowiec – Czerników – Janowice – Goślub – dwór Siemienice.

1 batalion 69 pp miał odejść z 56 pp na przeprawę w rejonie Zagaja.

Na mocy wcześniejszych rozkazów, wzdłuż osi ruchu 17 DP przemieszczały się tabory 25 DP oraz grupy kawalerii. Dzięki ogromnym wysiłkom organizacyjnym, udało się przerzucić dywizję na północny brzeg Bzury.

W południe dywizja była rozmieszczona w następujący sposób:

68 pp z 5 batalionem ckm, II/17 pal oraz 8 bs organizowały tymczasową obronę wzdłuż Bzury od dworu Ktery do dworu Siemienice,
69 pp, 17 dac i III/17 pal znajdowały się w Strzegocinie,
70 pp – jego bataliony rozmieszczone były w Malewie, Kucharach i w Marcinowie, a dowództwo w Świniarach,
oddział rozpoznawczy w Młogoszynie,
dowództwo dywizji w Nagodowie.

Na rozkaz dowódcy GO gen. Knolla-Kownackiego z 13 września, 17 DP otrzymała zadanie:

zorganizować obronę Bzury w rejonach: granica zachodnia, jak wschodnia granica grupy kawalerii, tj. Gledzianówek–Strzegocin–Wierzyki, granica wschodnia folwark Gosławice–Garbów–Stradzew, luzując oddziały 14 DP znajdujące się na przeprawach w rejonie Młogoszyna i Orłowa,
stworzyć rygiel obronny na rzece Ochni,
utrzymać w rejonie Szewc silny odwód gotowy do przeciwnatarć.

W ciągu dnia większość oddziałów dywizji odpoczywała i uzupełniała straty. W południe zlikwidowano przedmoście na prawym brzegu Bzury, a II i III/68 pp odeszły za rzekę. Pozostawiono jedynie kawalerię dywizyjną. Jeden z podjazdów kawaleryjskich skierowany na Piątek został rozbity przez Niemców. Przed wieczorem płk Mozdyniewicz wydał rozkaz operacyjny. W jego wyniku 70 pp wraz z przydzielonymi siłami, do godz. 600 14 września, zluzował oddziały 14 DP na odcinku Młogoszyn – Orłów. 68 pp obsadził przeprawę w Siemienicach, zamknął przeprawę w Kterach i zorganizował obronę na Ochni od Krzyżanowa do Jagniątek. 69 pp rozlokował się w Szewcach jako odwód. 17 dac zajął stanowiska w rejonie Mateuszew – Waliszew w gotowości do wsparcia obrony na Bzurze, przede wszystkim na odcinku 70 pp.

14 września dowództwo 17 DP znajdowało się w Szewcach Nagórnych. Po południu wydano rozkazy do przyjęcia ugrupowania przeciwpancernego. Odwodowy 69 pp maszerował przez Bąków i wieczorem rozlokował się w rejonie Rząśna, a 17 dac przeszedł do Pleckiej Dąbrowy. Dowództwo 17 DP przeniosło się do Wiskienicy. Oddziały broniące linii Bzury do południa nie miały styczności z nieprzyjacielem. Dopiero po południu czołowe pododdziały niemieckiej 17 DP podeszły pod przeprawę w Kterach. Przeprawy bronił 5 batalion ckm (bez kompanii strzeleckiej i 1 kompanii ckm), wsparty II dywizjonem 17 pal. Na pozostałych odcinkach nawiązano jedynie kontakt z niemieckimi patrolami. O tej samej porze z grupy operacyjnej nadszedł rozkaz dalszego marszu na wschód, do Karsznic. Nad Bzurą miał pozostać oddział wydzielony „Szewce” pod dowództwem płk. Smolarskiego, w skład którego wchodziły 70 pp, 8 bs, 5 batalion ckm, 72 kompania ckm na taczankach, I/17 pal i 7 bateria 3 dywizjonu 17 pal. Oddział miał podlegać bezpośrednio gen. Knollowi-Kownackiemu. Jego celem była obrona przepraw przez Bzurę na odcinku Ktery – Orłów.

68 pp z pododdziałami wzmocnienia wyruszył o 20:00 z rejonu Szewce Nadolne i, idąc przez Plecką Dąbrowę, o świcie dotarł do Wiskienicy. III/68 pp, który dotychczas obsadzał przeprawę w Siemienicach, pomaszerował przez Młogoszyn – Szewce – Stradzew – Plecką Dąbrowę, osiągając rano Śleszyn. Tam zorganizował wymuszony postój, ponieważ żołnierze odmówili dalszego marszu. 69 pp wymaszerował z Rząśna i, przez Łaźniki oraz Złaków Kościelny, dotarł do Karsznic.

W momencie, gdy wojska maszerowały na wschód, dowódca oddziału wydzielonego „Szewce” zreorganizował obronę na Bzurze. Odpowiedzialność za obronę przeprawy w Kterach przejął prawdopodobnie 7 bs ze zgrupowania gen. Grzmota-Skotnickiego. W nocy, na rozkaz dowódcy dywizji, płk Smolarski odesłał dwie kompanie strzeleckie oraz dwie ckm.

15 września 68 pp, po krótkim odpoczynku w rejonie Wiskienic, maszerował dalej, osiągając w południe rejon Czerniew–Towarzystwo. Kolejny rozkaz nakazywał marsz dywizji w rejon Zofiówka–Cypriany–Ćmiszew–Rybno, który miał rozpocząć się o godz. 17:30. Pierwsza wyruszyła kawaleria dywizyjna. Główne siły 17 DP ruszyły o zmroku. 68 pp maszerował dwiema kolumnami po osi Kiernozia–Wejsce–Konstantynów–Rybno, natomiast 69 pp szedł w jednej kolumnie do rejonu Cypriany—Ćmiszew. Dowództwo 17 DP przeniosło się z Wiskienic do Rybna.

Ordre de Bataille i obsada personalna 17 DP w kampanii wrześniowej

Kwatera Główna 17 DP:

dowódca – płk dypl. Mieczysław Mozdyniewicz
dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. Władysław Smolarski
dowódca artylerii dywizyjnej – płk dypl. Czesław Szystowski
dowódca kawalerii dywizyjnej – mjr Władysław Kazimierz Szczerbik

Sztab:

szef sztabu – ppłk dypl. Artemi Andzaurow
oficer operacyjny – kpt. dypl. Jan Kazimierz Lech
kwatermistrz – kpt. dypl. Stefan Dobrowolski

68 pułk Piechoty Wielkopolskiej (Września)

69 pułk Piechoty Wielkopolskiej (Gniezno)

70 pułk Piechoty Wielkopolskiej (Pleszew)

17 pułk artylerii lekkiej Wielkopolskiej (Gniezno)

17 dywizjon artylerii ciężkiej

17 batalion saperów

bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 17 – kpt. Wiktor Borodzicz

szwadron kawalerii dywizyjnej nr 17 – mjr Władysław Kazimierz Szczerbik

kompania kolarzy nr 72 – por. Lucjan Gmachowski

samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 72 – ppor. Marian Bogdan Ginter

17 kompania łączności – kpt. Zygmunt Majcherkiewicz

kompania sztabowa – kpt. Bolesław Jagoszewski

kompania gospodarcza – por. Franciszek Szeszuła

702 kompania sanitarna – mjr lek. dr Józef Pajzderski

702 szpital polowy – ppłk lek. dr Jan Małuj

pluton pieszy żandarmerii nr 17 – kpt. Stanisław Faliszewski

Ośrodek Zapasowy – ppłk Aleksander Kiszkowski

Obsada personalna dowództwa dywizji w latach 1919-1939

Dowódcy dywizji:

gen. ppor. Wincenty Odyniec (do 25 V 1920)
gen. ppor. Adolf Kuczewski (od 25 V 1920)
płk piech. Stanisław Taczak (p.o. 23 – 26 VIII 1920)
gen. ppor. Aleksander Osiński (VII 1920 – I 1921)
gen. bryg. Stanisław Taczak (22 I 1921 – 31 X 1928)
gen. bryg. Radosław Dzierżykraj-Stokalski (5 XI 1928 – 15 I 1930)
gen. bryg. Tadeusz Malinowski (15 I 1930 – III 1936)
gen. bryg. Maksymilian Milan-Kamski (IV 1936 – VIII 1939)
płk dypl. Mieczysław Mozdyniewicz (VIII – IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej:

płk piech. Stanisław Thiel (X – XII 1921 → do rezerwy)
płk piech. Marian Konstanty Burzmiński (1 VI 1922 – 28 II 1927)
płk dypl. Rudolf Kawiński (19 III 1927 – 25 X 1931 → pomocnik dowódcy OK X ds uzupełnień)
płk piech. Roman Witorzeniec (25 X 1931 – XI 1935 → pomocnik dowódcy OK V)
płk dypl. Tadeusz Alf-Tarczyński (XI 1935 – 1938 → pomocnik dowódcy OK II)
płk dypl. piech. Władysław Smolarski (8 V 1938 – 17 IX 1939)

Szefowie sztabu:

mjr SG (sap.) dr Marian Steifer (1921 – 1 IV 1924 → szef Ekspozytury Nr 3 Oddziału II SG w Poznaniu)
mjr SG (piech.) dr Bolesław Pikusa (1 VI – 1 VII 1924 → wykładowca WSWoj.)
kpt. / mjr SG Andrzej Liebich (15 X 1924 – 1925)
mjr SG Władysław Gadomski (1925 – 31 X 1927 → Generalny Inspektor Sił Zbrojnych)
ppłk dypl. piech. Jan Korkozowicz (31 X 1927 – 5 XI 1928 → szef Oddziału Ogólnego Sztabu DOK IX)
mjr dypl. piech. Józef I Biernacki (5 XI 1928 – 23 XII 1929)
kpt. / mjr dypl. piech. Wacław Józef Domański (23 XII 1929 – 23 III 1932 → Sztab Główny)
mjr dypl. Witold Barlog (23 III 1932 – X 1935 → dowódca baonu w 72 pp)
mjr dypl. piech. Leon Wernic (X 1935 – 1937 → dowódca I/31 pp)
kpt. dypl. art. Antoni Brochwicz-Lewiński (p.o. 1938)
ppłk dypl. Artemi Andzaurow

Obsada personalna w marcu 1939 roku

Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Piotr Bauer i Bogusław Polak, Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1983, ISBN 83-210-0385-0.

Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.

Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918 – 1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.

Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.

Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.

Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.

Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.

Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].