16 pułk artylerii ciężkiej (16 pac) był oddziałem artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej, działającym podczas wojny polsko-bolszewickiej.
Wiosną 1919 roku rozpoczęto tworzenie brygad artylerii dla dywizji piechoty. Brygada składała się z dowództwa, pułku artylerii polowej oraz pułku artylerii ciężkiej, który miał strukturę dywizjonu trzybateryjnego. Drugi dywizjon pułku ciężkiej artylerii był przeznaczony do rezerwy artylerii Naczelnego Dowództwa.
Latem 1920 roku bateria zapasowa 16 pac stacjonowała w Toruniu.
Aby zapewnić wsparcie artyleryjskie w działaniach ogólnych, na mocy rozkazu z 31 marca 1920 roku, z oddziałów artylerii Frontu Wołyńskiego powstała Grupa Rezerwowa Ciężkiej Artylerii NDWP. W jej skład wszedł m.in. sztab I dywizjonu 16 pac oraz 2 i 3 bateria artylerii.
Powstanie i działania I dywizjonu
Formowanie
Na końcu marca 1919 roku, w L’Ormeau, na bazie rozwiązanej francuskiej 223 baterii, sformowano polską mieszana baterię, która była wyposażona w dwie armaty kal. 105 mm oraz dwie kal. 120 mm. W jej skład weszli Polacy, będący jeńcami z armii austro-węgierskiej, a także 45 ochotników z Francji. W końcu maja 1919 roku bateria, wraz z innymi jednostkami Armii Hallera, dotarła do Polski i została rozlokowana we Włocławku. W lutym 1920 roku przemianowano ją na 7 baterię 11 pułku artylerii ciężkiej, a w jej składzie brała udział w przywracaniu Polsce Pomorza Gdańskiego. Stacjonując w Grudziądzu, zmieniła nazwę na 1 baterię 16 pułku artylerii ciężkiej, a jej armaty kal. 120 mm zostały zastąpione armatami kal. 105 mm. Dowództwo nad baterią objął por. Jezierski.
W czerwcu 1920 roku, w rejonie Ostrołęki i Różana zaczęto formować baterie pozycyjne. We wrześniu rozwiązano te baterie, a na ich bazie utworzono m.in. 4 baterię 8 pułku artylerii ciężkiej. W marcu 1920 roku przemianowano ją na 3 baterię 16 pac, uzbrojoną w cztery haubice kal. 155 mm, pod dowództwem por. Grucy.
W październiku 1919 roku bateria zapasowa 3 pułku artylerii ciężkiej z Lublina sformowała 4 baterię, uzbrojoną w cztery francuskie haubice kal. 155 mm. Na końcu marca 1920 roku bateria została przemianowana na 2 baterię 16 pac, a jej dowódcą został por. Mikucki. Bateria została przeniesiona do Torunia.
Walki
W kwietniu 1920 roku baterie 1. i 3. wyruszyły do Zwiahla, gdzie weszły w skład Grupy Artylerii Ciężkiej płk. Aleksandrowicza. Obie uczestniczyły w ofensywie kijowskiej, a 9 maja defilowały w Kijowie przed Naczelnym Wodzem – Józefem Piłsudskim. Pod koniec maja zorganizowano dowództwo dywizjonu, na czoło którego został wyznaczony kpt. Nosowicz.
Podczas obrony przedmościa kijowskiego 1 bateria ostrzeliwała sowieckie statki na Dnieprze, a 3 bateria atakowała pociągi pancerne na stacji kolejowej w Boryspolu. W kolejnych dniach obie baterie ostrzeliwały oddziały nieprzyjacielskie zbliżające się do Kijowa, co umożliwiło bezpieczny odwrót własnej piechoty na zachodni brzeg Dniepru.
W związku z przerwaniem się na tyły polskie konarmii Budionnego, zarządzono odwrót z Kijowa.
22 czerwca I/16 pac dotarł do Korostenia, załadował się na transporty kolejowe i udał się do Owrucza. Jako pierwszy wyruszył sztab dywizjonu z 1 baterią, lecz sowiecka kawaleria była szybsza i zajęła miasto. Próba przejazdu pod ogniem nieprzyjaciela zakończyła się niepowodzeniem, a wobec znacznej przewagi kpt. Nosowicz nakazał pozostawić sprzęt i wycofać się. 3 bateria, jadąca kolejnym transportem, ominęła Owrucz i ostatecznie została wysłana do Torunia w celu reorganizacji.
2 bateria dotarła na front dopiero na początku czerwca w rejon Kalenkowicz. 19 czerwca por. Mikucki zaproponował umieszczenie dwóch haubic kal. 155 mm na lorach kolejowych, tworząc w ten sposób improwizowany pociąg pancerny „Grzmot”, który działał aż do Łunińca, czyli do końca torów o „normalnym rozstawie”. Następnie bateria walczyła w obronie Pińska i Brześcia, a w połowie sierpnia dołączyła do macierzystej 16 Dywizji Piechoty w okolicach Łukawca.
Na zapleczu rozpoczęto odtwarzanie 1 baterii. Już 1 sierpnia jej I pluton odjechał do Zegrza z zadaniem obrony tamtejszych przepraw, a pluton ten zwalczał także sztaby i tyły wojsk sowieckich w rejonie miasta.
Natomiast II pluton 1 baterii, wraz z 3 baterią, został skierowany do obrony Grudziądza.
W tym czasie 2 bateria uczestniczyła w pościgu za rozbitym przeciwnikiem w ramach kontrofensywy znad Wieprza. Pierwszą walkę stoczono w rejonie Broszkowa, gdzie wzięto do niewoli 70 jeńców i zdobyto 1 ckm. 22 sierpnia bateria została skierowana do Ostrowi Mazowieckiej, gdzie dołączyła do 1 baterii.
W czasie walk rozwiązano 16 pułk artylerii ciężkiej, tworząc samodzielny 16 dywizjon artylerii ciężkiej, do którego weszły trzy baterie dotychczasowego I/16 pac.
We wrześniu dywizjon przeszedł do rejonu Włodawy, skąd ruszył na front w kierunku Kobrynia. Działając bez 3 baterii, toczył liczne walki na linii Muchawca i Kanału Królewskiego. W rejonie Horodca I/1 bateria skutecznie zwalczała bolszewicką artylerię i pociągi pancerne, a 2 bateria miała istotny wkład w odbicie Małoryty. 23 września w rejonie Horodca przeciwnik został całkowicie rozbity. Była to ostatnia walka 16 dywizjonu artylerii ciężkiej. Po podpisaniu rozejmu dywizjon został skierowany na odpoczynek do rejonu Baranowicz.
Pod koniec grudnia dywizjon powrócił do Torunia, gdzie rozwiązano 3 baterię. W jej miejsce w 1921 roku przydzielono baterię 155 mm haubic z grupy szkolnej.
Żołnierze pułku /dywizjonu
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Józef Baran: Zarys historii wojennej 8-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Marek Tarczyński (red.): Bitwa o Ukrainę 1920. Dokumenty operacyjne. T. 1. Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2016. ISBN 978-83-7399-669-4.
Piotr Zarzycki: 8 Pułk Artylerii Ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 120. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2000. ISBN 83-87103-80-2.