16 Pomorski Pułk Artylerii Lekkiej

16 Pomorski Pułk Artylerii Lekkiej (16 pal) stanowił jednostkę artylerii lekkiej Wojska Polskiego w czasie II Rzeczypospolitej.

Pułk miał swoją siedzibę w garnizonie w Toruniu (1920) oraz w Grudziądzu (1920–1939). Był integralną częścią 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty.

2 i 3 bateria pułku zostały odznaczone orderem Virtuti Militari za zasługi podczas obrony w 1939 roku.

== Formowanie i walki ==

Historia pułku zaczyna się w listopadzie 1919 roku. 9 listopada 1919 roku, na podstawie rozkazu nr 41, dowódca Dywizji Strzelców Pomorskich, płk Stanisław Skrzyński, zlecił ppor. Tadeuszowi Łukowiczowi rozpoczęcie formowania Pomorskiej baterii artylerii polowej. Już następnego dnia w Głównej (obecnie część Poznania) rozpoczęto tworzenie jednostki z byłych żołnierzy armii niemieckiej z czasów I wojny światowej.

Po przejęciu Pomorza na mocy traktatu wersalskiego, 23 stycznia 1920 roku bateria została przetransportowana kolejowo do Torunia, gdzie stacjonowała w koszarach na Podgórzu przez cztery miesiące. W związku z potrzebą ujednolicenia numeracji jednostek w Wojsku Polskim, 5 marca 1920 roku Minister Spraw Wojskowych wydał rozkaz nr 1401, przekształcając Pomorską Dywizję Strzelców w 16 Pomorską Dywizję Piechoty, a Pomorską baterię artylerii polowej w baterię zapasową 16 pułku artylerii polowej. Głównym zadaniem tej baterii było szkolenie i przygotowanie do funkcjonowania dywizjonów oraz baterii dywizyjnego pułku artylerii polowej, do której kierowano żołnierzy, uzbrojenie, sprzęt oraz konie.

Dowództwo nad baterią zapasową tymczasowo objął ppor. Jan Bigocki. Wkrótce do jednostki dołączyli oficerowie, m.in.: kpt. Leon Dąbrowski z 3 pułku artylerii polowej, który został dowódcą I dywizjonu oraz kpt. Otton Krzisch z 5 pułku artylerii ciężkiej, wyznaczony na dowódcę II dywizjonu.

W związku z rozpoczęciem wiosennej ofensywy w wojnie polsko-rosyjskiej, 27 kwietnia dowódca 16 Brygady Artylerii, płk Karol Olbracht Habsburg, rozkazał przystąpienie do formowania dowództwa oraz sztabu pułku i intensywnego przygotowania 1 baterii do wysłania na front.

17 maja 1920 roku do pułku przybył kpt. Emil Krukowicz-Przedrzymirski, wyznaczony przez Naczelnego Wodza na stanowisko dowódcy pułku. Jego inicjatywą było przeniesienie formującego się 16 pułku artylerii polowej do Grudziądza, gdzie zakwaterowano go w koszarach cytadeli, wcześniej opuszczonych przez 22 pułk artylerii polowej. Nowe miejsce dyslokacji zapewniało znacznie lepsze warunki dla ludzi i koni, a także odpowiednie zaplecze, takie jak działownie, warsztaty oraz kuźnie. W tym czasie przyspieszyły prace organizacyjne i szkoleniowe.

Pułk, składający się z dwóch dywizjonów, w trakcie walk był przydzielany do różnych dywizji w składzie pododdziałów. Dopiero w rejonie Włodawy we wrześniu 1920 roku walczył jako całość w składzie 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty. W tym czasie pułk dysponował 75 mm armatami francuskimi.

=== Mapy walk pułku ===

=== Kawalerowie Virtuti Militari ===

== Pułk w okresie pokoju ==

Na podstawie rozkazu B. Og. Org. 1120 – 18 Org. Ministra Spraw Wojskowych, marszałka Józefa Piłsudskiego, 31 grudnia 1931 roku 16 pal został przemianowany na 16 pułk artylerii lekkiej.

=== Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939 roku ===

dowódca pułku – płk Stefan Zielke

I zastępca dowódcy – ppłk mgr Aleksander Alojzy Słupczyński

adiutant – kpt. Jan Wiszniowski

lekarz medycyny – por. lek. Marceli Jankowski

starszy lekarz weterynarii – mjr Teodor Ignacy Uszyński

oficer zwiadowczy – por. Edward Piasecki

II zastępca dowódcy (kwatermistrz) – mjr Albin Walenty Rak

oficer mobilizacyjny – kpt. adm. (art.) Mieczysław I Grądkowski

zastępca oficera mobilizacyjnego – kpt. adm. (art.) Mieczysław Michałowski

oficer administracyjno-materiałowy – kpt. adm. (art.) Stanisław Marian Józef Buntner

oficer gospodarczy – kpt. int. Tadeusz Karol Michał Wrześniowski

oficer żywnościowy – chor. Bronisław Czarnecki

dowódca plutonu łączności – por. Tadeusz Kędzierski

dowódca szkoły podoficerskiej – kpt. Gustaw Billewicz *

dowódca I plutonu – por Ryszard Stanisław Harlfinger

dowódca II plutonu – ppor. Zygmunt Miądlikowski

dowódca III plutonu – ppor. Stanisław Kawa

dowódca IV plutonu – ppor. Eugeniusz Franciszek Błachut

dowódca I dywizjonu – mjr Walerian Lewaszkiewicz

dowódca 1 baterii – kpt. Stanisław Pierzchała

dowódca plutonu – ppor. Marian Zawadzki

dowódca 2 baterii – kpt. Gustaw Billewicz (*)

dowódca 3 baterii – por. Tadeusz Boratyński

dowódca II dywizjonu – mjr dypl. Mieczysław Tadeusz Jurkiewicz

dowódca 5 baterii – kpt. Jan Gutry

dowódca plutonu – ppor. Benedykt Kowalski

dowódca 6 baterii – p.o. chor. Kazimierz Łata

dowódca III dywizjonu – mjr Tadeusz Marian Nadratowski

dowódca 7 baterii – kpt. Tadeusz Stanisław Tazber

dowódca plutonu – ppor. Bohdan Alojzy Mazurkiewicz

dowódca 8 baterii – por. Jan Michał Fredyk

dowódca plutonu – ppor. Eugeniusz Walenty Dołhun

na kursie – kpt. Marian Witold Michalczyk

na kursie – por. Tadeusz Małachowski

w szpitalu – por. Edward Pelc.

== 16 pal w kampanii wrześniowej ==

=== Mobilizacja ===

Jako jednostka przygraniczna, pułk systematycznie zwiększał swoją gotowość bojową od listopada 1938 roku, przygotowując się do mobilizacji poprzez tworzenie etatowych pododdziałów stanu „W” jeszcze w czasie pokoju. W dniach 24–26 sierpnia 1939 roku, w ramach mobilizacji alarmowej, zgrupowano organiczne pododdziały 16 pal oraz do 28 sierpnia pododdziały dywizyjne:

pluton parkowy uzbrojenia nr 803,

kolumnę taborową nr 820,

warsztat taborowy nr 817.

16 pal mobilizował na etaty wojenne, opierając się na stanie pokojowym 16 dywizjonu artylerii ciężkiej. Uzupełnienie rezerwistów odbyło się sprawnie, jedynie w przypadku oficerów rezerwy z PKU Gdynia odnotowano opóźnienia. W związku z mobilizacją konie musiały zostać przekute. W pułku brakowało kbk i pistoletów dla około 1/4 stanu, pobrano 6 jednostek ognia. Po zakończeniu mobilizacji, pułk przemaszerował do wcześniej przygotowanych stanowisk w rejonie rozmieszczenia nad rzeką Osą.

=== Działania bojowe 16 pal ===

==== Bitwa nad Osą ====

30 sierpnia, na podstawie rozkazu operacyjnego gen. bryg. Mikołaja Bołtucia, dowódcy Grupy Operacyjnej „Wschód” oraz dowódcy 16 Dywizji Piechoty, płk. dypl. Stanisława Świtalskiego, dywizjony 16 pal zajęły stanowiska w ramach macierzystej dywizji jako artyleria towarzysząca piechocie. I dywizjon rozwinął się na północ od wsi Gruta, po obu stronach drogi Łasin–Gruta, w wsparciu 64 pułku piechoty, z kierunkiem ostrzału na podejścia do mostu w Słupskim Młynie. II dywizjon zajął stanowiska w rejonie dworu Orle, strzelając w kierunku drogi Łasin–Gruta, a pozostałe baterie wzdłuż rzeki Osa. III dywizjon, w składzie Oddziału Wydzielonego płk. Stefana Cieślaka, miał 8 baterię w rejonie Nowej Wsi, wspierając obronę batalionu ON „Świecie”. Pozostałe baterie rozwinęły się w rejonie fortów na Księżych Górkach, przygotowując się do ostrzału na Owczarek, Grabowca i Dąbrówki Królewskiej. Dowództwo i pododdziały pułku rozlokowały się w zabudowaniach wsi Gruta. Nocą z 31 sierpnia na 1 września przeniesiono baterię 7/16 pal na zapasowe stanowiska ogniowe. Punkt obserwacyjny III/16 pal został umieszczony na wieży obserwacyjnej zbudowanej przez saperów na Księżej Górze Wielkiej.

Po ustąpieniu mgły, 1 września 1939 roku, większość artylerii dywizyjnej otworzyła ogień na zmotoryzowaną kolumnę niemiecką poruszającą się szosą z Łasina przez Rogóźno-Zamek w kierunku Grudziądza. Mimo zadanych strat, kolumna niemiecka przeszła do natarcia na pozycje obronne 16 Dywizji Piechoty. Po artyleryjskim przygotowaniu, około godziny 12.00, niemiecka piechota, wspierana przez czołgi, rozpoczęła atak pod Słupskim Młynem i Owczarkami, ale udało się je odeprzeć, unieruchamiając 9 czołgów. Po odparciu ataku, niemieckie lotnictwo szturmowe zaatakowało punkt obserwacyjny I dywizjonu, a także punkt dowodzenia III dywizjonu oraz stanowiska 7 i 9 baterii haubic. Niemiecka artyleria, po załamaniu ataku, rozpoczęła intensywne ostrzały punktów oporu piechoty i punktów obserwacyjnych dywizjonów. Ostrzał niemieckich dział wielokrotnie uszkodził linie telefoniczne 16 pal. W trakcie tych działań, ranny został oficer łączności III/16 pal, por. J. Fredyk. Około godziny 14.00 piechota niemieckiej 21 DP, wspierana przez czołgi, sforsowała Oś na styku odcinków „Gruta” i „Grudziądz”, tworząc przyczółek i wypierając batalion I/66 pp. W związku z planowanym kontratakiem oddziałów 16 DP na przyczółek, dywizjon II/16 pal został przerzucony z Orla do Annowa. W obawie przed zagrożeniem dla stanowisk ogniowych dywizjonu I/16 pal, podjęto decyzję o wycofaniu go do rejonu Mełna, a punkty obserwacyjne przeniesiono do rejonu Gruty. W trakcie wycofywania 1 baterii armat, została ona zaatakowana przez grupę niemieckich czołgów z sąsiedniej doliny. Armaty ustawiły się do strzału i zniszczyły dwa czołgi, uszkadzając kilka innych i zmuszając pozostałe do odwrotu. Bateria 3/16 pal ostrzelała wieś Orla, zmuszając do odwrotu niemiecką piechotę i wspierające ją czołgi. Wieczorem dywizjon I/16 pal zebrał się w rejonie wzgórza 105 koło Gruty, gdzie przeszedł na odpoczynek. Dywizjon II/16 pal przed wieczorem wsparł przeciwnatarcie 66 pułku piechoty, wspieranego przez bataliony I/65 pp i II/64 pp, zamykając lukę pomiędzy odcinkami. Bateria 9/16 pal ostrzeliwała Dąbrówkę Królewską, a następnie, aby mogła ostrzeliwać niemiecki przyczółek na Oś, przeniosła swoje stanowiska ogniowe do Sadowa. Baterie dywizjonu III/16 pal skutecznie powstrzymywały niemieckie próby forsowania Osy od ujścia do Wisły do miejscowości Grabowiec. W nocy, 9/16 pal położyła ogień zaporowy na Oś w rejonie Grabowca, uniemożliwiając niemieckiej grupie bojowej forsowanie rzeki.

Przygotowany na godz. 8.00, 2 września kontratak wzmocnionej 16 DP nie doszedł do skutku z powodu wyprzedzającego ataku niemieckiej artylerii oraz lotnictwa. Stopniowo cofająca się piechota nie była w stanie powstrzymać niemieckiego natarcia. Około godziny 14.00 piechota 16 DP rozpoczęła niekontrolowany odwrót, a w związku z tym baterie pułku wycofały się ze swoich stanowisk. Oddziały 4 Dywizji Piechoty powstrzymały niemieckie natarcie, a podczas odwrotu 1/16 pal poniosła znaczne straty w sprzęcie i koniach. Również 5 i 6 baterie miały duże straty. Macierzysta 16 DP została wycofana do odwodu GO „Wschód”, a I/16 pal, II/16 pal oraz 16 dac zostały podporządkowane dowódcy artylerii dywizyjnej 4 DP, ppłk. Czerwińskiemu. III/16 pal nadal 2 września wspierał w obronie OW płk. Cieślaka, ostrzeliwując pododdziały niemieckie w rejonie Dąbrówki Królewskiej, Nicwałdu, Lnisk i Owczarkach. Pod wieczór, batalion II/65 pp, wspierany przez 48 dywizjon artylerii lekkiej i 9/16 pal, wykonał kontratak z lasu Maruszy, odbijając Nicwałd i zajmując pozycje obronne. 4 DP, bez udziału 16 pal, odbiła Grutę i Annowo. 3 września baterie I i II dywizjonu zostały starannie zamaskowane na skraju lasu, w krzakach i stogach. Zgodnie z planem ogniowym wspierały ataki piechoty 4 DP na Mełno-cukrownię i dwór w Mełnie, broniony przez niemiecki batalion rozpoznawczy 228 DP. Pomimo maskowania, baterie obu dywizjonów stały się celem ataków lotniczych. Bateria 3/16 pal odeprzeć atak niemieckiej kolumny wozów pancernych nadjeżdżającej od strony Boguszewa. Atak 4 DP został powstrzymany, a niemieckie oddziały wywołały powolne wycofywanie się 4 DP w kierunku południowym. Dowództwo obu dywizjonów oraz dowództwo 16 pal były atakowane przez niemieckie lotnictwo. Nocą z 3 na 4 września 16 pal (bez III dywizjonu) wykonał odwrót do nowych stanowisk w rejonie Wąbrzeźna.

3 września III/16 pal kontynuował wsparcie OW płk. Cieślaka. Bateria 9/16 pal oraz 48 dal wspierały walki w rejonie Nicwałdu II/65 pp. Natarcie niemieckie, wspierane przez czołgi, zagroziło okrążeniem Grudziądza od południa. Natarcie na Owczarki i Grabowiec, przy silnym wsparciu niemieckiej artylerii, obezwładniło obronę batalionu III/65 pp oraz punkty obserwacyjne III/16 pal oraz 7 i 8 baterii. Poległ dowódca 7 baterii, kpt. rez. R. Majewski, ostrzelano ogniem broni maszynowej pomocniczy punkt obserwacyjny 7/16 pal na wieży obserwacyjnej na Księżych Górkach. Niemiecka artyleria skutecznie ostrzelała stanowiska 8 i 9 baterii, które straciły po jednej haubicy. O godz. 13.00 OW płk. Cieślaka rozpoczął odwrót. Za III/65 pp wycofały się 7 i 9 baterie haubic po osi Węgrowo–Marusza. Rozkaz odwrotu do 8 baterii i batalionu ON „Świecie” dotarł po kilku godzinach. Czołowe pododdziały niemieckie dotarły do centrum Grudziądza, wsparte przez miejscowych dywersantów. 8 bateria haubic, przy wsparciu pododdziałów wartowniczych, podjęła próbę przebicia się przez Grudziądz. W wyniku ostrzału ze strony dywersantów i czołówki oddziałów niemieckich przedarła się jedynie część 8 baterii, tj. dowództwo ze zwiadem oraz jeden działon. Konie w dwóch działonach zostały zastrzelone przez strzelców wyborowych, a obie haubice po zdemontowaniu pozostawiono, podobnie jak armaty plutonu artylerii piechoty 65 pułku piechoty. Pozostała część 8 baterii dołączyła do OW w rejonie Maruszy. Działon z 8 baterii wzmocnił 9 baterię haubic. Po bombardowaniu przez niemieckie lotnictwo rejonu Maruszy, jednostki natychmiast przeszły do marszu, aby dołączyć do macierzystej 16 DP. 16 pal, bez III dywizjonu, 4 września, wraz z macierzystą dywizją, zajął stanowiska ogniowe na rubieży Sicinek–Osieczek, I/16 pal wspólnie z 64 pp, a II/16 pal z 66 pp. III/16 pal maszerował wraz z OW płk. Cieślaka nocą z 3 na 4 września przez Dębieniec, Goryń, Błędowo do Lisewa. Dywizjon rozwinął się za liniami obronnymi batalionów OW. 16 pal 4 września nie miał styczności z niemieckimi wojskami XXI KA.

==== Odwrót ====

W nocy z 4 na 5 września dywizjony 16 pal podjęły marsz w stronę Torunia. OW płk. Cieślaka z III/16 pal przemaszerował przez Drzonowo, Zajączkowo, Węgorzyn, Srebrniki, Wielką Łąkę do wsi Grębocin. OW zajął stanowiska obronne, zabezpieczając odwrót GO „Wschód” z Grębocina, przez Lubicz i wzdłuż prawego brzegu Drwęcy do Wisły, z bateriami haubic gotowymi do wsparcia piechoty. 16 pal, w towarzystwie głównych sił 16 DP, wykonał nocny marsz przez Lipnicę, Golub, most na Drwęcy, Dobrzyń do lasu na lewym brzegu rzeki. Nocą z 5 na 6 września 16 pal przeszedł przez Zarębę, Lubicz, Toruń, most przez Wisłę, Podgórz i dotarł do lasu obok poligonu artyleryjskiego. Tabory pułku maszerowały z piechotą prawym brzegiem Wisły do Włocławka. Po dziennym odpoczynku pułk maszerował nocą z 6 na 7 września do lasów na północ od Włocławka, gdzie dołączyły resztki 8 baterii haubic por. R. Harlfiingera. W dniach 7 i 8 września 16 pal przeszedł przez Włocławek, osiągając lasy w pobliżu Więcławic, koło Kowala. III/16 pal do wieczora 6 września osłaniał w swoim rejonie Toruń wraz z OW płk. Cieślaka. Następnie przez dwie kolejne noce przemaszerował prawym brzegiem Wisły jako straż tylna GO „Wschód”, przechodząc przez Kawęczyn, Czernikowo, Zieleńszczyznę, Bobrowniki, Polichnowo, Działy, Kolonie Grodzkie, Szpetal, most we Włocławku, Włocławek, aż dotarł 8 września w rejonie Więcławic i Kępin do macierzystego pułku. 8 września wieczorem 16 pal wznowił marsz przez Gostynin, Trębki, Kamieniec, osiągając 10 września rejon Oporowa i Żychlina.

==== Udział w bitwie nad Bzurą ====

Dywizjony zostały przydzielone do poszczególnych pułków piechoty: I do 64 pp, II do 66 pp, III do 65 pp. 16 DP przyjęła pozycje obronne z frontem w kierunku południowo-wschodnim. Zgodnie z rozkazem gen. bryg. M. Bołtucia, 16 DP miała podjąć natarcie na Łowicz i Sochaczew, wcześniej wypierając niemieckie oddziały za Bzurę. 16 pal maszerował w obu kolumnach macierzystej dywizji. W kolumnie głównej, razem z 64 i 66 pp, znajdował się I i II dywizjon. W kolumnie na lewym skrzydle dywizji, od strony Sochaczewa, maszerował III dywizjon z 65 pp. Szosą z Żychlina do Łowicza podążały oba dywizjony, za którymi szła 16 dac. II/16 pal, przez Bąkowo i Bogorie, dotarł do Zdun, gdzie zajął stanowiska ogniowe dla wsparcia czołowego batalionu 64 pp. III/16 pal maszerował przez Pacynę, Luszyn, Stępów, Złaków Borowy i Kościelny, Mastki, Chąśno i Błędów, zajmując las koło Strzelczewa, z zamiarem wsparcia 65 pp. Prowadzący natarcie 64 pp był wspierany przez I/16 pal, który ostatecznie rozwinął swoje stanowiska w rejonie na wschód od wsi Szymanowice. Około godziny 15.00 natarcie 64 pp rozpoczęło się, zdobywając Maurzyce, Krętą, Niedźwiadę, Klewków i Małszyce, a wieczorem 64 pp dotarł do Bzury w rejonie mostu naprzeciw śródmieścia Łowicza. Dywizjony I i II wspierały ogniem oba czołowe bataliony 64 pp. O godz. 16.00 do natarcia przystąpił 65 pp, który od strony Kapituły, z wsparciem ogniowym III dywizjonu, zaatakował Łowicz. Około godziny 22.00, bez wsparcia artylerii, 64 pp wdarł się do Łowicza. Około 23.00 II/16 pal zajął nowe stanowiska w Starej Wsi nad Bzurą. Pierwszorzutowe pułki 64 i 65 piechoty zajęły Łowicz po całonocnych walkach. Nad ranem 12 września I dywizjon rozwinął swoje stanowiska ogniowe przy ruinach stacji kolejowej Zielkowice, II dywizjon zajął stanowiska ogniowe w miejscowości Kostka Kaliska, a III dywizjon zajął pozycje w fabryce nici na skraju Łowicza. W transportach kolejowych na stacjach odnaleziono amunicję, wyposażenie, a także 4 haubice kal. 100 mm, które wymieniono na zużyte z III dywizjonu, odtwarzając pluton artylerii piechoty 65 pp.

Z uwagi na zmianę rozkazów nocą 12/13 września, 16 pal, wraz z całą 16 DP, został przeniesiony na lewy brzeg Bzury. Pułk zajął stanowiska w okolicach Małszyc, Popowa, Zabostowa i Gągolina. I/16 pal wspierał 66 pp, II/16 pal 64 pp, a III/16 pal 65 pp. Próbując forsować Bzurę, niemiecka piechota 13 września była likwidowana przez ogień artylerii i piechoty. Stanowiska pułku były ostrzeliwane przez niemiecką artylerię i bombardowane przez lotnictwo. O godz. 8.00 14 września 64 pp ponownie przystąpił do natarcia na Łowicz, wspierany przez cały 16 pal we współpracy z 4 DP. 16 pal przeprowadził nawałę ogniową, a następnie ruchomy wał ogniowy, kończąc ześrodkowaniem ognia na drugą linię obrony piechoty niemieckiej. Stopniowo do walki o Łowicz wchodziły pozostałe pułki piechoty 16 DP, w związku z czym przydzielono im dywizjony, które wcześniej skoncentrowano na odcinku 64 pp. I/16 pal został przeniesiony na nowe stanowiska ogniowe do Popowa, skąd prowadził ostrzał w kierunku Arkadii, Placencji i Zielkowic. Wprowadzony do walki około godziny 17.00 65 pp uzyskał wsparcie III/16 pal, a I/16 pal, który zajął następne stanowiska ogniowe w ślad za piechotą w pobliżu szosy Łowicz–Sochaczew, a Bzurą oraz 16 dac. Ruchomy wał ogniowy przed nacierającym 65 pp pozwolił na odniesienie sukcesów piechoty. Z uwagi na nowe rozkazy, wieczorem 14 września zaniechano dalszego natarcia, a do 16 pal powróciły obsady punktów obserwacyjnych z oddziałów piechoty.

Nocą 14/15 września poszczególne dywizjony powróciły na swoje wcześniejsze stanowiska: I/16 pal do Popowa, II/16 pal do Małszyc, a III/16 pal do Gągolina-Sromowa. 15 września pułk prowadził ognie wzbraniające forsowanie Bzury przez niemiecką 18 DP. Stanowiska ogniowe i punkty obserwacyjne były atakowane przez niemieckie lotnictwo oraz ostrzeliwane przez niemiecką artylerię. Niemieckie oddziały na odcinku 16 DP wykorzystywały w charakterze „żywych tarcz” ludność cywilną z Łowicza i okolic, co spowodowało znaczne straty wśród mieszkańców w trakcie walk oraz częściowo utopienie ich w Bzurze. Poszczególne baterie 16 pal, wspierane przez 16 dac, część 7 pułku artylerii ciężkiej i pociąg pancerny nr 11, skutecznie wspierały walczącą piechotę, powstrzymując wszelkie próby forsowania Bzury. W związku z rozbiciem sąsiedniej 26 DP, 16 września, na lewym skrzydle dywizji, 64 pp oraz wspierający go III/16 pal, były celem ataku oddziałów niemieckich. Niemieckie natarcie było powstrzymywane do godzin wieczornych 16 września.

W ramach planu przebicia się przez Puszczę Kampinoską do Warszawy, jednostki 16 DP oderwały się od niemieckich oddziałów i wykonały nocny marsz 16/17 września do rejonu Czerniewa i Kiernozi. W tym rejonie 16 pal przeszedł do obrony, będąc atakowanym od rana 17 września przez niemieckie lotnictwo. Do godzin popołudniowych odparto ataki pododdziałów zmotoryzowanych i pancernych. Dywizjony artylerii i ich baterie, działając jako wsparcie piechoty oraz artyleria przeciwpancerna, zostały bezpośrednio podporządkowane dowódcom pułków i batalionów piechoty. Po pozostawieniu większości taborów i pobraniu zapasów amunicji, w nocy 17/18 września baterie 16 pal wyruszyły trasą Aleksandrów–Uderz. Marsz odbywał się drogami polnymi i bezdrożami w gąszczu taborów i zagubionych żołnierzy, co prowadziło do dezorganizacji jednostek. Z 16 pal do miejsca koncentracji w lasach w pobliżu miejscowości Budy i Kamion dotarło kilka baterii, w tym prawie cały dywizjon I/16 pal. Rejon koncentracji pozostałości 16 DP był ostrzeliwany przez niemiecką artylerię, co było szczególnie uciążliwe z rejonu Wisły i Wyszogrodu. W walkę zaangażowały się 1 i 3 baterie 16 pal. Przy wsparciu pozostałości 16 pal, w tym 1 baterii i innych pododdziałów artylerii, wieczorem 18 września ruszyły do natarcia przez Bzurę w kierunku Brochowa, a pozostałości piechoty 16 DP, a w ich szeregach także artylerzyści, którzy nie byli w obsłudze dział. W wyniku silnej obrony rzeki i podejść do Puszczy Kampinoskiej przedarły się nieliczne jednostki. Wielu artylerzystów poległo, w tym dowódca 16 pal, ppłk Aleksander Słupczyński, w rejonie Janowa.

==== W Puszczy Kampinoskiej ====

Po przebiciu się do Puszczy, na jej obrzeżach toczyły się dalsze walki z niemiecką piechotą i bronią pancerną 19 września. Poległ prowadząc natarcie dowódca artylerii dywizyjnej, płk Witold Andruszkiewicz. I dywizjon armat, z wyjątkiem 1 baterii, po rozpoznaniu brodu, wykonał nawałę ogniową, torując drogę pozostałościom dywizji, a następnie zniszczył niemiecki ckm w rejonie brodu na Bzurze niedaleko Brochowa. Po przeprawieniu się w nocy przez brod, dywizjon stoczył potyczkę na skraju Puszczy Kampinoskiej z niemieckimi czołgami, które zawróciły. Dowódca 2 baterii, por. Tadeusz Boratyński, pozostał, nie mogąc dołączyć po wyciągnięciu ugrzęźniętego działa. Do I dywizjonu mjr. Tadeusza Nadratowskiego dołączyły pododdziały i grupy przebijających się przez puszczę żołnierzy, w tym działon z 27 pułku artylerii lekkiej, przybywający wieczorem 19 września, łącznie z macierzystego pułku 5 oficerów i wielu kanonierów. Grupa maszerowała przez Rybitew, Cybulice i Bielawy, tocząc drobne potyczki z patrolami niemieckimi. Po dotarciu do Kazunia, dywizjon został włączony w skład broniącej tego odcinka 30 Dywizji Piechoty gen. bryg. Leopolda Cehaka. 2/16 pal została przydzielona do wsparcia jako artyleria przeciwpancerna dla 82 pułku piechoty na odcinku od Dębiny do Wisły, a 3 bateria dla 84 pułku piechoty w rejonie Sadów i Kazunia. W trakcie walk w obronie Modlina, ponad 30 żołnierzy 16 pal poległo w wyniku ataków lotniczych i ostrzału artylerii, w tym por. A. Dąbrowski, a także zginęła większość koni dywizjonu. W związku z malejącą ilością amunicji, malała aktywność bojowa obu baterii. 29 września, po kapitulacji Modlina, dywizjon dostał się do niemieckiej niewoli.

==== Bateria marszowa 1/16 pal ====

W ramach I rzutu mobilizacji powszechnej, do 3 września 1939 roku, w Forcie Kniaziewicza, a od 1 września w koszarach Toruń-Podgórze, sformowano baterię marszową 1/16 pal, pod dowództwem por. rez. Antoniego Gudowicza. Bateria została wyposażona w broń strzelecką, z wyjątkiem pełnego ukompletowania w pistolety. Otrzymała konie i inne wyposażenie, jednak bez dział. Wraz z baterią marszową 1/15 pal zostały podporządkowane dowódcy Oddziału Wydzielonego „Toruń”, płk. dypl. Aleksandrowi Myszkowskiemu. Od 4 do 6 września baterie marszowe 15 i 16 pal w Toruniu wykonywały prace inżynieryjno-fortyfikacyjne oraz pełniły służbę patrolową. Częściowo przeprawiły się przed świtem 7 września przez most, przed wysadzeniem mostów w Toruniu, a częściowo, po ich wysadzeniu, przeprawiły się na podręcznych środkach, w tym amunicję do dołączonej do baterii kolumny amunicyjnej rozbitego w Borach Tucholskich 27 pal. Obie baterie wyruszyły marszem pieszym przez Służewo, Radziejów, Brześć Kujawski do Włocławka, gdzie dotarły 9 września. Przed Brześciem Kujawskim stoczyły walkę z bandą dywersyjną, rozbijając ją. Następnie maszerowały przez Kowal, Gostynin, Gąbin do Sochaczewa, gdzie podczas postoju 11 września zlikwidowano radiostację dywersyjną. 12 września artylerzyści obu baterii marszowych uczestniczyli w osłonie natarcia na Sochaczew od strony Błonia. Wieczorem 12 września baterie pomaszerowały przez Puszczę Kampinoską do Modlina, gdzie dotarły 14 września. Po odpoczynku w Modlinie, przez Jabłonnę, 15 września osiągnęły Warszawę. Jako oddział por. Mazura, baterie od 20 września weszły w skład I dywizjonu pieszego artylerii pod dowództwem kpt. Ehrlicha. Z baterii marszowych 15 i 16 pal utworzono dwie baterie bojowe. Od 25 września pieszy dywizjon artylerii został skierowany jako piechota do walki na Mokotowie. W wyniku ostrzału artylerii niemieckiej oraz bombardowań lotniczych, kilku żołnierzy poległo. Baterie nie wzięły bezpośredniego udziału w walkach do dnia kapitulacji stolicy, z powodu małej aktywności wroga na tym odcinku.

==== Obsada personalna pułku we wrześniu 1939 ====

Dowództwo pułku, dywizjonów i baterii

dowódca pułku – ppłk mgr Aleksander Alojzy Słupczyński

adiutant pułku – kpt. Gustaw Billewicz

oficer informacyjny – por. Edward Piasecki

naczelny lekarz weterynarii – mjr Teodor Ignacy Uszyński

dowódca plutonu topograficzno-ogniowego – por. Henryk Łukowiak

I dywizjon

dowódca dywizjonu – mjr Tadeusz Marian Nadratowski

adiutant dywizjonu – ppor. Andrzej Tułecki

oficer zwiadowczy – por. Stanisław Stapf

oficer łączności – por. Bogdan Mazurkiewicz