16 Pomorska Dywizja Piechoty

16 Pomorska Dywizja Piechoty (16 DP) była znaczącą jednostką piechoty Armii Wielkopolskiej oraz Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

W czasie międzywojennym, dowództwo 16 DP miało swoją siedzibę w Grudziądzu. W 1923 roku w skład dywizji wchodziły: 64. pułk piechoty, 65. pułk piechoty i 66. pułk piechoty.

W trakcie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w ramach Armii „Pomorze”. Uczestniczyła w zaciętych walkach nad Osą, pod Mełnem oraz na przedpolach Grudziądza. Po przerzuceniu na lewy brzeg Wisły, odzyskała Łowicz w nocnym boju, a następnie brała udział w natarciu na Skierniewice. W kolejnych dniach broniła się pod Łowiczem, a część jej oddziałów przeprawiła się 18 września przez dolną Bzurę, gdzie została zniszczona przez niemiecką 4. Dywizję Pancerną.

Powstanie 4 Dywizji Strzelców Wielkopolskich

Historia dywizji sięga czasów tworzenia regularnych jednostek podczas powstania wielkopolskiego.

30 maja 1919 roku, głównodowodzący Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim, generał piechoty Józef Dowbor-Muśnicki, wydał rozkaz niezwłocznego formowania w Inowrocławiu Toruńskiego pułku strzelców. W czerwcu 1919 roku, kapitan Władysław Koczorowski z 1. pułku strzelców wielkopolskich objął czasowo dowództwo nad toruńskim pułkiem. 30 czerwca 1919 roku, oddział ten został podporządkowany dowódcy 2. Dywizji Strzelców Wielkopolskich.

30 lipca 1919 roku, Dowbor-Muśnicki zarządził formowanie 4. Dywizji Strzelców z ochotników i poborowych z Prus Królewskich. Formowanie jednostki powierzył pułkownikowi Skrzyńskiemu. 28 sierpnia 1919 roku, rozkazem uzupełniającym, Dowbor-Muśnicki mianował Skrzyńskiego dowódcą Pomorskiej Dywizji.

7 sierpnia 1919 roku, Naczelne Dowództwo WP zainicjowało formowanie 4. Dywizji Strzelców Wielkopolskich, której celem była okupacja Pomorza. Duży napływ ochotników, w tym Pomorzan i Kaszubów, spowodował, że 16 sierpnia dywizję przekształcono w Dywizję Strzelców Pomorskich. 26 sierpnia 1919 roku, kapitan Władysław Zakrzewski został przeniesiony do Sztabu 4. Dywizji.

Drugim pułkiem był Grudziądzki pułk strzelców, formowany od 17 sierpnia w Inowrocławiu, pod dowództwem porucznika Ludwika Bociańskiego. Początkiem tego oddziału była 2. kompania strzelecka, znana wcześniej jako kompania obornicka, wydzielona z Toruńskiego pułku strzelców.

7 października 1919 roku, dowódca dywizji nakazał utworzenie kolejnych pułków: Starogardzkiego pułku strzelców w Pakości (dowódca kapitan Stefan Meissner) oraz Kaszubskiego pułku strzelców w Poznaniu (dowódca porucznik Leon Kowalski).

Brak wykwalifikowanej kadry artyleryjskiej utrudnił tworzenie pododdziałów artylerii dywizyjnej. Dopiero 10 listopada 1919 roku, porucznik Tadeusz Łukowicz rozpoczął formowanie Pomorskiej baterii artylerii polowej. Wspólnym elementem podkreślającym polskość oddziałów dywizji był biały orzełek noszony na rogatywkach.

24 października 1919 roku, Naczelnik Państwa Józef Piłsudski przyjął dowództwo nad Kaszubskim pułkiem strzelców. Od początku 1920 roku, Dywizja Strzelców Pomorskich stała się trzonem Frontu Pomorskiego pod dowództwem generała Józefa Hallera.

17 stycznia 1920 roku, oddziały dywizji przekroczyły linię demarkacyjną pod Inowrocławiem, wkraczając na Pomorze Gdańskie, które przyznano Polsce w wyniku traktatu wersalskiego. Pułki skierowały się do Torunia, gdzie toruński pułk strzelców walczył pod Gniewkowem, a Grudziądzki pułk strzelców pod Wygodą i Brannem, napotykając opór oddziałów Grenzschutzu, który został pokonany. 18 stycznia Pomorska Dywizja Strzelców dotarła do Podgórza, przedmieścia Torunia.

W wyniku reorganizacji jednostek Wojska Polskiego, Minister Spraw Wojskowych 5 marca 1920 roku przekształcił Pomorską Dywizję Strzelców w 16 Pomorską Dywizję Piechoty. Pułki strzelców stały się pułkami piechoty z nowymi numerami, zachowując dotychczasowe nazwy. Od tego momentu oddziały nosiły następujące nazwy: 63. Toruński pułk piechoty, 64. Grudziądzki pułk piechoty, 65. Starogardzki pułk piechoty, 66. Kaszubski pułk piechoty oraz 16. Pomorski pułk artylerii polowej.

16 Pomorska Dywizja Piechoty w konflikcie z bolszewikami

Pod koniec kwietnia 1920 roku dywizja rozpoczęła przygotowania do wysłania na front polsko-rosyjski, w składzie:

Kwatera Główna 16 DP
XXXI Brygada Piechoty
XXXII Brygada Piechoty
XVI Brygada Artylerii (w trakcie organizacji)

Na front jako pierwsza wyruszyła XXXI Brygada Piechoty, biorąc udział w ofensywie kijowskiej, tocząc walki w rejonie Rzeczycy, Czarnobyla, Krzywicz i Pankratów. W tym czasie 66. Kaszubski pułk piechoty, dowodzony przez ppłk. Czesława Jarnuszkiewicza, brał udział w obronie wsi Bobrujki 26 czerwca 1920 roku, gdzie całkowitemu zniszczeniu uległ rosyjski 216. pułk strzelców im. Lenina.

Po odwrocie z Kijowa, wszystkie pododdziały dywizji ponownie połączyły się na północnym odcinku frontu. Po rozpoczęciu 16 sierpnia 1920 roku kontrofensywy znad Wieprza, 16 DP, wraz z Grupą Uderzeniową, ruszyła do natarcia, osiągając 25 sierpnia granicę Prus Wschodnich na północny zachód od Łomży.

Po zakończeniu Bitwy Warszawskiej, dywizja brała udział w pościgu na środkowym odcinku frontu, uczestnicząc m.in. w 24 września w szturmie Horodca, a następnie w bitwach o Drohiczyn, Chomsk i Nieśwież.

W uznaniu waleczności i męstwa podczas działań wojennych przeciwko bolszewikom, 133 żołnierzy dywizji odznaczono srebrnym Krzyżem Virtuti Militari V klasy, a 389 Krzyżem Walecznych.

16 Pomorska Dywizja Piechoty w okresie pokoju

Po zakończeniu wojny, oddziały 16 DP powróciły na Pomorze – sztab dywizji do Grudziądza, 65. pułk piechoty do Starogardu i Gniewu, 63. pułk piechoty do Toruń, 64. pułk piechoty i 16. pułk artylerii polowej do Grudziądza, a 66. Kaszubski pułk piechoty do Kościerzyny i Kartuz, a następnie do Chełmna.

Podczas przewrotu majowego w 1926 roku, 16 DP pozostała w koszarach, opowiadając się po stronie rządowej.

22 września 1929 roku, na rynku w Grudziądzu, 64. i 65. pułk piechoty dywizji otrzymały sztandary ufundowane przez lokalne społeczności.

Wiosną 1932 roku, sformowano kompanię telegraficzną 16 Dywizji Piechoty, która w 1937 roku została przeformowana w kompanię łączności 16 Dywizji Piechoty.

W lutym 1935 roku, na bazie kompanii wydzielonej z 8. batalionu saperów, sformowano 16. kompanię saperów. W maju 1937 roku, kompania została przekształcona w Ośrodek Sapersko-Pionierski 16 DP.

W styczniu 1939 roku, rozpoczęto formowanie 16. dywizjonu artylerii ciężkiej.

Organizacja pokojowa 16 DP w 1939 roku:

dowództwo 16 Dywizji Piechoty w Grudziądzu
64. Grudziądzki pułk piechoty w Grudziądzu
65. Starogardzki pułk piechoty w Grudziądzu (II baon w Gniewie)
66. Kaszubski pułk piechoty w Chełmnie
16. Pomorski pułk artylerii lekkiej w Grudziądzu
16. dywizjon artylerii ciężkiej w Grudziądzu
Ośrodek Sapersko-Pionierski 16 DP w Grudziądzu
kompania łączności 16 Dywizji Piechoty w Grudziądzu

Obsada personalna we wrześniu 1929 roku:

dowódca dywizji – gen. bryg. Włodzimierz Rachmistruk
dowódca piechoty dywizyjnej – płk piech. Czesław Jarnuszkiewicz
szef sztabu – mjr dypl. piech. Kazimierz Aleksander Szydłowski
I oficer sztabu – por. dypl. piech. Eryk Miguła
II oficer sztabu – kpt. piech. Tadeusz Stanisław Gontarski
szef saperów – mjr sap. Stanisław Wacław Szczepański
szef łączności – kpt. łącz. Stanisław Sierkuczewski
kierownik kancelarii – por. Stanisław Zając

Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:

dowódca dywizji – płk dypl. Stanisław Świtalski (do 2 IX 1939)
dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. Zygmunt Bohusz-Szyszko (od 2 IX 1939)
dowódca artylerii dywizyjnej – płk Witold Tadeusz Andruszewicz-Doliwa († 20 IX 1939)
dowódca saperów – mjr Eugeniusz Szubert
szef sztabu – ppłk dypl. Mieczysław Garliński († 23 IX 1939)
dowódca łączności – mjr Józef Morkowski
kwatermistrz – kpt. dypl. Józef Słaboszewski
szef żandarmerii – ppor. rez. Marceli Cichowski
szef uzbrojenia – kpt. Stefan Kurzawa
szef intendentury – mjr Aleksander Partyka
szef taborów – kpt. Marian Karol Skup
szef służby zdrowia – mjr lek. dr Henryk Ottenbreit
szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. dr Teodor Ignacy Uszyński
szef służby sprawiedliwości – kpt. rez. Piotr Jazłowiecki
komendant KG – kpt. Tadeusz Brunon Popiel

Dywizja w kampanii wrześniowej 1939

W czerwcu 1939 roku, 16 Dywizja Piechoty, pod dowództwem płk. dypl. Stanisława Świtalskiego, włączono w skład Grupy Operacyjnej „Wschód” gen. Mikołaja Bołtucia w ramach Armii „Pomorze”. Dywizja została rozlokowana w okolicy Grudziądza, z zadaniem ochrony linii rzeki Osy od jej ujścia do Wisły do Jeziora Duże w pobliżu wsi Gruta. Zachodnia granica pasa działania dywizji opierała się na Wiśle, a wschodnia na linii Łasin – Słup – Radzyń Chełmiński.

Dowódca dywizji wydał 30 sierpnia rozkaz operacyjny, w którym zadecydował o bronieniu Grudziądza i kierunku Łasin – Radzyń przy użyciu obrony stałej na rzece Osie, przeciwnacierać w lukach między odcinkami obrony stałej oraz zachować możliwość uderzenia na nieprzyjaciela obchodzącego wschodnie skrzydło obrony. Kawaleria dywizyjna miała prowadzić rozpoznanie kierunku Dąbrówka Królewska – Rogoźno – Szembruk – Czarne Dolne, a kompania kolarzy na kierunku Gruta – Łasin – Zawadzka Wola.

Rejon obrony podzielono na dwa odcinki:

Odcinek Grudziądz z dowódcą płk. Stefanem Cieślakiem (dowódca 65 pp), który miał w dyspozycji: 65 pp bez I i II/65 pp, batalion ON Świecie, III/16 pal, komisariat Straży Granicznej Świec.
Odcinek Gruta z dowódcą płk. dypl. Zygmuntem Bohuszem-Szyszko (dowódca piechoty dywizyjnej), posiadającym w swojej dyspozycji 64 pp, I/65 pp, dywizyjną kompanię kolarzy, komisariat Straży Granicznej „Łasin”, a także I/16 pal i 6/16 pal.

W obliczu decyzji Naczelnego Wodza, marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza, dywizja weszła w kontakt z wrogiem już od pierwszych godzin inwazji. 1 września, niemieckie oddziały XXI Korpusu z 3 Armii zaatakowały dywizję broniącą rubieży Osy na odcinku od Grudziądza do ujścia rzeki Lutryny. Niemcom udało się odrzucić polskie pułki i zdobyć przyczółki nad rzeką. Kontratak, który przeprowadził w nocy 66. pułk piechoty, nie przyniósł sukcesu. Niezdolny do opanowania sytuacji płk Świtalski nakazał wycofać 64. pułk piechoty ppłk. Bolesława Ciechanowskiego. Tego samego dnia, dywizji przydzielono 14. pułk piechoty z 4 DP. 2 września, po wycofaniu się, dywizja obsadziła nową rubież obrony wzdłuż kompleksu jezior Mełno, Gruta i Annowo.

W ciągu całego dnia oddziały dywizji cofały się pod naporem wroga. Dowództwo armii, w obawie o morale żołnierzy, zdecydowało się na wycofanie dywizji do odwodu, a na jej miejsce wprowadzono 4 DP. Na koniec, oddziały dywizji, nieatakowane, rozpoczęły odwrót do Radzynia. Nowym dowódcą dywizji został mianowany płk dypl. Zygmunt Szyszko-Bohusz, dotychczasowy dowódca piechoty dywizyjnej. Przygotował on plan przeciwuderzenia od Mełna w kierunku wioski Słup do Osy, jednak nie doszło to do skutku, a dywizja została odcięta od większości wojsk Armii „Pomorze”.

6 września, artyleria dywizyjna wraz z 4 DP przeszła przez Toruń i dotarła do rejonu na północ od Aleksandrowa Kujawskiego. Pozostała część dywizji dotarła prawym brzegiem rzeki do lasów koło Dobrzejewic, gdzie z nieznanych powodów nie zbudowano mostu łyżwowego, spławianego Wisłą. O zmierzchu zarówno piechota, jak i artyleria ruszyły obydwoma brzegami Wisły w kierunku Włocławka. 7 września, piechota dywizyjna w marszu na to miasto osiągnęła Bobrowniki. 8 września rano, 16 DP przeszła przez most we Włocławku i do południa osiągnęła rejon na pd. wsch. od miasta. Późnym wieczorem dywizję skierowano do Gostynina, skąd miała dalej zmierzać do rejonu Łowicz – Sobota. Od 9 września 16 DP znajdowała się na obszarze toczonej bitwy nad Bzurą, stanowiąc część GO „Wschód” jako odwód Armii „Poznań”. 10 września 16 DP przesunęła się do rejonu Kutno (gdzie oddano do jej dyspozycji 2 pociągi pancerne) – Żychlin. Do walki została wprowadzona 11 września, mając nacierać na Łowicz. O godzinie 11:00 główna kolumna dywizji osiągnęła rejon Jackowice – Zduny, a kolumna boczna Złaków Kościelny.

Natarcie 64. pułku piechoty w sile 2 batalionów pod dowództwem mjra Rewerowskiego wyruszyło o godzinie 15:00 wzdłuż toru kolejowego. Nie napotykając większego oporu, pułk odrzucił słabe ubezpieczenia niemieckie i sforsował Bzurę. Niemcy próbowali zatrzymać dywizję na podejściach do miasta, jednak po potężnym wsparciu własnej artylerii, opór został złamany. Dywizję na podejściach do miasta próbował zatrzymać broniący się 102. pułk piechoty niemieckiej 24 DP, który jednak został zaskoczony przez polski atak, szczególnie po wprowadzeniu do walki III batalionu 64. pp, który uderzył nocą na skrzydło i tyły Niemców.

W nocnym natarciu 64. pułk piechoty przed świtem 12 września zdobył Łowicz, główny cel pierwszej fazy operacji, odrzucając Niemców poza miasto, a następnie podjął pościg za wycofującym się nieprzyjacielem, docierając do linii Łowicz Poduchowny – Placencja (64 pp) i Mysłaków (65 pp). Dowództwo dywizji stanęło w mieście. Błędne decyzje strategiczne podjęte przez gen. Władysława Bortnowskiego spowodowały jednak, że dywizja została wycofana na lewy brzeg Bzury na odcinek od Maurzyc po Zabostów. 14 września, w ramach natarcia Armii „Pomorze”, dywizja ponownie atakowała Łowicz dwoma pułkami, jednak tym razem bez elementu zaskoczenia, ponosząc większe straty. W tym czasie lewy sąsiad dywizji wycofał się za Bzurę, odsłaniając Niemcom drogę na tyły 16 DP. Mimo to natarcie było kontynuowane. 64. pułk piechoty wyparł Niemców znad Bzury i zdobył miasto, podczas gdy 66. pułk piechoty po przekroczeniu rzeki został zatrzymany przez wroga. Po niemieckich kontratakach, miasto musiano oddać. W południe do walki skierowany został również 65. pułk piechoty ppłk. dypl. Witolda Kirszensteina, lecz walki o miasto nie przyniosły sukcesu, a dywizja musiała ostatecznie wycofać się za Bzurę. W wyniku walk o miasto, liczebność pułków zmalała do 1/3 stanów wyjściowych.

Wieczorem 16 września, dywizja otrzymała rozkaz przegrupowania do rejonu Czerniew–Kiernozia, jednak tylko 65. pułk piechoty i dwa bataliony 64. pułku piechoty udało się oderwać od nieprzyjaciela i przebić w nocy z 17 na 18 września w kierunku Iłowa. Wykonały one z powodzeniem zadanie osłony głównych sił Armii „Poznań” w natarciu na Sochaczew. Resztki dywizji wycofujące się w kierunku Warszawy zostały rozbite w nocy z 18 na 19 września w bitwie w Puszczy Kampinoskiej.

Ośrodek Zapasowy dywizji, zlokalizowany na czas wojny w Radomiu, brał udział w walkach o Kielce, a następnie został włączony w skład południowego zgrupowania Armii „Prusy” i podzielił jego losy.

Obsada personalna kwatery głównej we wrześniu 1939

dowódca dywizji – płk dypl. Stanisław Jan Świtalski (do 2 IX 1939)
dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. Zygmunt Bohusz-Szyszko (od 2 IX 1939)
dowódca artylerii dywizyjnej – płk Witold Tadeusz Andruszewicz-Doliwa († 20 IX 1939)
dowódca saperów – mjr Eugeniusz Szubert
szef sztabu – ppłk dypl. Mieczysław Garliński († 23 IX 1939)
dowódca łączności – mjr Józef Morkowski
kwatermistrz – kpt. dypl. Józef Słaboszewski
szef żandarmerii – ppor. rez. Marceli Cichowski
szef uzbrojenia – kpt. Stefan Kurzawa
szef intendentury – mjr Aleksander Partyka
szef taborów – kpt. Marian Karol Skup
szef służby zdrowia – mjr lek. dr Henryk Ottenbreit
szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. dr Teodor Ignacy Uszyński
szef służby sprawiedliwości – kpt. rez. Piotr Jazłowiecki
komendant KG – kpt. Tadeusz Brunon Popiel

Organizacja wojenna dywizji we wrześniu 1939

Kwatera Główna 16 DP
64 pułk piechoty
65 pułk piechoty
66 pułk piechoty
16 pułk artylerii lekkiej
16 dywizjon artylerii ciężkiej
16 batalion saperów
16 bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej – kpt. Julian Franciszek Wojtusiak
szwadron kawalerii dywizyjnej – mjr Stefan Mosiński
samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 83 – por. Albin Jan Witkowski († 18.09 Puszcza Kampinoska)
kompania kolarzy nr 83 – kpt. Józef Bolesław Buczyński
kompania telefoniczna 16 DP
pluton radio 16 DP
pluton łączności Kwatery Głównej 16 DP
drużyna parkowa łączności 16 DP
samodzielny patrol meteorologiczny nr 16
pluton pieszy żandarmerii nr 16
kompania asystencyjna nr 183 – kpt. Wilhelm Alfred Tarnawski
kompania gospodarcza
poczta polowa nr 75
pluton parkowy uzbrojenia nr 803 – dowódca: ppor. rez. Władysław Powałowski
park intendentury typu I nr 803
kompania sanitarna nr 803
szpital polowy nr 803 – komendant: mjr dr Stefan Bogusławski
polowa pracownia dentystyczna nr 803
polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 803
polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 803
Zespół Przeciwgazowy nr 803
kolumna taborowa parokonna nr 817 – dowódca: ppor. rez. Tadeusz Tylman
kolumna taborowa parokonna nr 818
kolumna taborowa parokonna nr 819
kolumna taborowa parokonna nr 820
warsztat taborowy parokonny nr 817
pluton taborowy nr 16
sąd polowy nr 16 – sędzia: por. Tadeusz Kud

Jednostki włączone w skład dywizji na czas wojny:

batalion ON „Świecie” – mjr Stanisław Dobrzański
batalion szturmowy 16 DP „Grudziądz” – kpt. Wilhelm Alfred Tarnawski

Ordre de Bataille dywizji 17 września 1939

64 pułk piechoty – dowódca mjr Rewerowski
I/64 pp
II/64 pp
III/64 pp – mjr Kamieński
65 pułk piechoty – ppłk dypl. Kirszenstein
I/65 pp
II/65 pp – mjr Gudera
III/65 pp
66 pułk piechoty – płk Michalski
?/66 pp
III/66 pp – mjr Kwaśnik
16 pułk artylerii lekkiej – ppłk Słupczyński
I/16 pal – mjr Nadratowski
II/16 pal – mjr Rak
III/16 pal – kpt. Tazber
16 dywizjon artylerii ciężkiej – ppłk Ostapowicz
16 batalion saperów – mjr Szubert
16 szwadron kawalerii – mjr Mosiński

Obsada personalna dowództwa dywizji

Dowódcy dywizji:

płk Stanisław Skrzyński (od 30 VII 1919)
gen. dyw. Kazimierz Ładoś (1920 – 1927)
gen. bryg. Włodzimierz Rachmistruk (1927 – 1932)
gen. bryg. Kazimierz Sawicki (1932 – 1938)
płk dypl. Stanisław Świtalski (1938 – 2 IX 1939)
płk dypl. Zygmunt Bohusz-Szyszko (2–19 IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej:

płk piech. Karol Krauss (1 IX 1921 – 1 XI 1923 → zastępca dowódcy OK II)
płk piech. Jarosław Aleksandrowicz de Witold (1 XI 1923 – III 1927 → stan spoczynku)
płk piech. Czesław Jarnuszkiewicz (17 III 1927 – 24 XII 1929 → zastępca dowódcy OK I)
płk piech. Józef Kustroń (21 I 1930 – X 1935 → dowódca 21 DPG)
płk piech. Ignacy Oziewicz (1935 – 1938 → dowódca 29 DP)
płk art. Władysław Filipkowski (VI 1938 – 5 VIII 1939 → dowódca PD 1 DP Leg.)
płk dypl. Zygmunt Bohusz-Szyszko (5 VIII – 2 IX 1939 → dowódca 16 DP)

Szefowie sztabu:

kpt. Władysław Zakrzewski (26 VIII 1919–1920)
kpt. Mieczysław Czaderski (szef sztabu)
mjr SG Artur Pepłowski (1921)
ppłk SG Wilhelm Lawicz-Liszka (X 1922 – 4 I 1924 → zastępca szefa sztabu DOK V)
kpt. pdSG Karol Strusiewicz (p.o. 4 I – 1 XI 1924 → słuchacz Kursu Doszkolenia Wyższej Szkoły Wojennej)
mjr / ppłk SG Wincenty Lekki (15 X 1924 – 3 XI 1926 → dowódca II/15 pp)
mjr SG Bolesław Stanisław Borkowski (3 XI 1926 – 31 X 1927)
mjr dypl. kaw. Medard Cibicki (31 X 1927 – 23 VIII 1929 → 8 psk)
mjr dypl. piech. Kazimierz Aleksander Szydłowski (1 IX 1929 – 23 X 1931 → zastępca dowódcy 2 pspodh)
mjr dypl. piech. Alojzy Mazurkiewicz (1 IX 1931 – XI 1933 → dowódca baonu w 64 pp)
mjr / ppłk dypl. piech. Marian Tomicki (od VI 1934)
ppłk dypl. Mieczysław Garliński († 23 IX 1939)

Oficerowie Przysposobienia Wojskowego:

płk piech. Michał Remizowski (od XI 1925 ← dowódca 1 Brygady OP)

W organizacji wojennej dywizji w latach 1919–1921 istniało stanowisko proboszcza, które zajmował ks. Józef Wrycza.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06793-7.

Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.

Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.

Paweł Błaszkowski: 16. Dywizja, jej powstanie, organizacja i udział w walkach: w 10-cio letnią rocznicę istnienia 1919–1929. Czesław Jarnuszkiewicz (red.) Longin Lam (red.). Grudziądz: Zakłady Graficzne Wiktora Kurelskiego, 1929.

Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.

Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.

Marian Porwit: Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. Tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1983, s. 108-114, 239-267.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.

Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.

Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].