16 Kaszubska Dywizja Pancerna

16 Kaszubska Dywizja Pancerna (16 DPanc) to związek taktyczny wojsk pancernych ludowego Wojska Polskiego. Dywizja stanowiła rozwinięty związek taktyczny, który w przypadku konfliktu zbrojnego wchodził w skład 1 Armii Ogólnowojskowej, utworzonej z jednostek Pomorskiego Okręgu Wojskowego. W pierwszych dniach stanu wojennego, 13 grudnia 1981 roku, dywizja została przeniesiona do Warszawy. Na pojazdach dywizji znajdował się charakterystyczny znak taktyczny w postaci żółtego wiatraka.

Formowanie i zmiany organizacyjne

W lipcu 1945 roku powstała 16 Dywizja Piechoty, której dowództwo zainstalowano w Gdańsku-Wrzeszczu. W 1949 roku, na bazie 16 Dywizji Piechoty oraz samodzielnych jednostek takich jak 1 Pułk Czołgów Średnich, 4 Pułk Czołgów Ciężkich i 13 Pułk Artylerii Pancernej, utworzono 16 Kaszubską Dywizję Pancerną, przenosząc ją do Elbląga, Braniewa, Malborka i Tczewa.

Dywizja według etatu miała dysponować jednym pułkiem czołgów średnich oraz jednym pułkiem czołgów ciężkich, zmotoryzowanym pułkiem piechoty, batalionem rozpoznawczym i jednostkami artylerii oraz wsparcia. W skład pułku czołgów średnich wchodziły dwa bataliony czołgów oraz batalion artylerii pancernej, a także dwukompanijny batalion szkolny oraz kompania dowodzenia i technicznego zaopatrzenia. Zasadnicze uzbrojenie pułku składało się z 66 czołgów średnich T-34/85 oraz 21 ciężkich dział pancernych ISU-122. Struktura pułku czołgów ciężkich była podobna, jednak w jego batalionach i kompaniach znajdowały się jedynie po dwa plutony czołgów. Sprzęt bojowy stanowiły 35 czołgów ciężkich IS-2 i 16 ciężkich dział pancernych ISU-152. Zmotoryzowany pułk piechoty miał charakter klasycznego pułku piechoty z dodatkowym wyposażeniem w samochody ciężarowe i składał się z trzech batalionów piechoty, dywizjonu artylerii, batalionu szkolnego oraz pododdziałów zabezpieczenia.

W 1951 roku, z powodu niedoboru sprzętu pancernego, dywizję przekształcono w 16 Kaszubską Dywizję Zmechanizowaną, a w 1955 roku, w ramach redukcji wojsk lądowych, ponownie na 16 Kaszubską Dywizję Pancerną, której podstawę stanowiły 1. i 58 pułki czołgów w Elblągu oraz 55 pułk zmechanizowany w Braniewie.

Na początku lat 60. XX wieku dywizja została przeniesiona na etaty pokojowo-wojenne. W drugiej połowie lat 70. wprowadzono nowe etaty pokojowo-wojenne, w wyniku których dywizjon artylerii haubic przekształcono w pułk artylerii, a kompanię rozpoznawczą w batalion rozpoznawczy. Na bazie batalionu transportowego, dywizyjnego punktu zaopatrzenia oraz piekarni polowej zorganizowano batalion zaopatrzenia.

W 1989 roku wprowadzono kolejne zmiany organizacyjne. Dywizja przestała być jednostką pancerną, przechodząc na struktury dywizji zmechanizowanej, co skutkowało jej ponownym przekształceniem w 16 Kaszubską Dywizję Zmechanizowaną.

Dywizja w wydarzeniach grudniowych 1970 roku

15 grudnia 1970 roku, w godzinach porannych, dowódca POW gen. dyw. Józef Kamiński wprowadził dla oddziałów dywizji stan podwyższonej gotowości bojowej. O 10:05 wydał rozkaz przegrupowania części oddziałów dywizji z miejsc stacjonowania do rejonu Pruszcz Gdański.

16 grudnia o 0:25 szef Sztabu Generalnego gen. dyw. Bolesław Chocha wydał dywizji następujące zadanie:

16 Dywizja Pancerna z 28 pułkiem zmechanizowanym oraz częścią sił 13 pułku WOW miała we współpracy z 7 DDes i 14 pułkiem WOW zablokować ulice prowadzące ze Stoczni Gdańskiej do miasta. Na każdej z tych ulic miały być zgrupowane zespoły składające się z co najmniej 3-4 czołgów i transporterów w odpowiedniej odległości od ogrodzenia, aby zablokować możliwość wyjścia tłumu ze stoczni. W głębi, przed trzema bramami stoczni, miały być zgrupowane silne odwody. Zablokować również mosty i przejścia na Motławie od wschodu, by uniemożliwić demonstrantom dotarcie do centrum miasta. Po przybyciu 28 pułku zmechanizowanego należało obsadzić mosty na kanale w rejonie Sienna Grobla – Rudno i zablokować od zachodu rubież Raduni. Do ochrony miały być wyznaczone obiekty takie jak KW MO, WRN, drukarnie, gmach związków zawodowych, więzienie, Poczta Główna, Rozgłośnia PRiTV, elektrownia i gazownia. Stanowisko dowodzenia 16 Dywizji Pancernej znajdowało się w koszarach 13 pułku WOW.

Wykonując otrzymane rozkazy, oddziały dywizji zajęły do 4:00 wyznaczone rejony i rozpoczęły realizację zadań. Ochronę wyznaczonych obiektów zapewniono w następujący sposób:

KW MO – 15 czołgów i 13 transporterów opancerzonych z 1 pułku czołgów
WRN – 16 czołgów i 3 transportery opancerzone z 1 pułku czołgów
drukarnia – 13 czołgów i 8 transporterów opancerzonych z 51 pułku czołgów
gmach związków zawodowych – 16 czołgów i 4 transportery opancerzone z 51 pułku czołgów
w więzieniu – 16 czołgów i 5 transporterów opancerzonych z 51 pułku czołgów
Poczta Główna – 16 czołgów i 5 transporterów opancerzonych z 60 pułku czołgów
elektrownia – 17 czołgów i 3 transportery opancerzone z 60 pułku czołgów
gazownia – 15 czołgów i 3 transportery opancerzone z 60 pułku czołgów
Stocznia Gdańska
brama nr 1 – 5 czołgów i 5 transporterów opancerzonych z 55 pułku zmechanizowanego
brama nr 2 – 4 czołgi i 15 transporterów opancerzonych z 55 pułku zmechanizowanego
brama nr 3 – 4 czołgi i 8 transporterów opancerzonych z 55 pułku zmechanizowanego
Radiostacja – 4 transportery opancerzone z 55 pułku zmechanizowanego

W akcji brało udział łącznie 141 czołgów i 76 transporterów opancerzonych. W celu wzmocnienia ochrony Stoczni Gdańskiej przydzielono 13 pułk WOW (300 żołnierzy), którzy zostali dodatkowo rozdzieleni do osłony trzech bram stoczni (po 100 żołnierzy do każdej bramy).

Do odwodu dowódcy 16 Dywizji Pancernej wyznaczony został batalion rozpoznawczy oraz 28 pułk zmechanizowany bez jednego batalionu. Batalion piechoty na transporterach obsadził 10 mostów na Motławie i Nowej Motławie, a odwód zgrupowano na zachodnim skraju miasta, pozostawiając go nieużywanym do końca akcji.

Od wczesnych godzin rannych 16 grudnia załogi Stoczni im. Lenina, Remontowej i Północnej ogłosiły strajki okupacyjne. Przed godziną 8:00 na głośnikach stoczniowych kierowane były do żołnierzy apele wzywające do solidarności ze strajkującymi oraz odmowy wykonywania rozkazów dowódców. Stoczniowcy, głównie młodzi, zaczęli rzucać kamieniami i butelkami w kierunku żołnierzy i sprzętu. Oficerowie wojska wzywali robotników do zachowania spokoju i nieopuszczania terenu zakładu, co jednak nie przyniosło efektu. Około 8:00 grupa młodych ludzi, uzbrojona w łomy i metalowe pręty, ruszyła w stronę bramy nr 2. Dowodzący w tym rejonie oficer wezwał tłum do zatrzymania się i ostrzegł, że zostanie użyta broń. Kiedy wezwania nie odniosły skutku, wydał rozkaz otwarcia ognia. Strzały oddano najpierw w górę, a gdy tłum się nie zatrzymał, strzelano w jezdnię, co spowodowało rykoszety i ofiary. Według oficjalnych danych dwie osoby zginęły, a jedenaście zostało rannych.

Strajki, demonstracje i zamieszki trwały przez cały dzień 16 grudnia. Dopiero późnym wieczorem strajkujący opuścili teren zakładów pracy i zostali rozwiezieni do domów. 17 grudnia dowódca POW polecił dowódcy 16 Dywizji Pancernej zorganizowanie ochrony ważniejszych obiektów w mieście siłami 55 pułku zmechanizowanego, a pozostałe jednostki dywizji miały być wycofane z miasta i zgrupowane w rejonach:

1 pułk czołgów i 51 pułk czołgów – na lotnisku Pruszcz Gdański
60 pułk czołgów – na wschodnim skraju Gdańska, w rejonie ulicy Grobla Angielska

19 grudnia 28 pułk zmechanizowany został przekazany pod dowództwo 7 DDes. Oddziały 16 Dywizji Pancernej, a właściwie pozostałości wojsk po wyjeździe jednostek do Gdańska, brały również udział w działaniach na terenie Elbląga.

15 grudnia po południu dowódca POW nakazał dowódcy Garnizonu Elbląg, płk. Władysławowi Grzonkowi, opracowanie planu ochrony ważniejszych obiektów i instytucji w mieście. Plan przewidywał ochronę następujących obiektów:

Komitet Powiatowy PZPR – 50 żołnierzy z Ośrodka Szkolenia Wojsk Lądowych
gmach sądu – 50 żołnierzy z OSWL
w więzieniu – 40 żołnierzy z OSWL
Miejska Rada Narodowa – 40 żołnierzy z 13 paplot

O 14:00 16 grudnia grupy żołnierzy zajęły przydzielone im obiekty, a w koszarach Ośrodka Szkolenia Wojsk Lądowych im. Rodziny Nalazków przygotowano odwód w składzie 250 elewów i 180 żołnierzy zawodowych.

Wzrost napięcia nastąpił 17 grudnia w godzinach popołudniowych, kiedy demonstranci usiłowali podpalić budynek KP PZPR. W godzinach wieczornych w rejonie MRN tłumy manifestantów okrążyły grupę 40 żołnierzy z 13 pułku artylerii przeciwlotniczej. Sytuacja była podobna w innych punktach miasta, jednak żołnierze nie używali broni. O 17:40, na prośbę KM PZPR i za zgodą dowódcy POW, wprowadzono do akcji 57 czołgów z 1 pułku czołgów i 60 pułku czołgów oraz 100 żołnierzy z OSWL, aby odblokować kompanię żołnierzy ochraniających więzienie przy ul. Jedności Narodowej oraz zespół budynków sądu i prokuratury. Żołnierze strzelali w górę amunicją ćwiczebną.

18 grudnia, na prośbę KP PZPR, wojsko obsadziło dodatkowo następujące obiekty w Elblągu:

Wodociągi Miejskie – 2 oficerów, 26 elewów i 2 transportery z OSWL
MPK – 2 oficerów i 28 elewów z OSWL
elektrownię – 3 oficerów i 40 żołnierzy z 13 paplot
gazownię – 2 oficerów i 30 żołnierzy z 43 błącz
NBP – 2 oficerów i 20 żołnierzy z 43 błącz
Dworzec PKP – pluton czołgów z 1 pułku czołgów
Stację MPS – 20 żołnierzy i 3 czołgi z 55 pułku zmechanizowanego
pocztę – pluton piechoty na transporterach z 55 pułku zmechanizowanego

Na prośbę I sekretarza KM i KP PZPR oraz komendanta MO wzmocniono dodatkowo ochronę gmachu KP PZPR przez grupę 24 oficerów i 200 elewów z OSWL.

18 grudnia około 4 tysięcy demonstrantów zaatakowało więzienie. Czołgi ochraniające budynek zostały obrzucone butelkami z benzyną, a jeden z czołgów podpalono. Żołnierze użyli amunicji ćwiczebnej armatniej. Wojsko zostało również zaatakowane w rejonie banku i poczty, gdzie demonstranci rzucali kamieniami. Żołnierze odpowiedzieli użyciem amunicji ćwiczebnej i bojowej, strzelając w powietrze. Po godzinie 17:00 (godzina milicyjna) wysłano na teren miasta 72 patrole, złożone z 1 żołnierza zawodowego, 5 elewów i 1 milicjanta. Do działań patrolowych przygotowano 12 SKOT-ów, w których składzie znajdowało się 2 oficerów, 6 kadetów i 1 milicjant.

19 grudnia w mieście zapanował spokój. Żołnierze kontynuowali ochronę obiektów. O 22:00 dowódca garnizonu wydał rozkaz wycofania czołgów i jednostek do rejonu zakwaterowania. Pododdziały ochraniające obiekty zostały odwołane dopiero rano 21 grudnia. W czasie działań w Elblągu jeden żołnierz z 60 pułku czołgów również odniósł rany.

16 Dywizja Pancerna przeznaczyła do działań w Gdańsku 2289 ludzi, w tym 1978 żołnierzy, 149 czołgów, 104 transportery opancerzone, 101 SKOT i 3 BRDM, 5 ciągników gąsienicowych oraz 163 pojazdy, w tym m.in. 20 samochodów GAZ 69, 57 samochodów Star 66 oraz 24 cysterny. W działaniach w Elblągu wzięło udział 823 ludzi, w tym 113 oficerów i 710 żołnierzy służby zasadniczej, 48 czołgów, 12 transporterów opancerzonych oraz 13 samochodów.

Struktura organizacyjna (1962)

Dowództwo i sztab – Elbląg
1 Warszawski pułk czołgów średnich – Elbląg
58 pułk czołgów średnich – Elbląg
14 pułk czołgów średnich – Braniewo
55 Elbląski pułk zmechanizowany – Braniewo
46 dywizjon artylerii haubic – Braniewo
13 dywizjon artylerii przeciwlotniczej – Elbląg
4 dywizjon artylerii rakietowej – Malbork
47 batalion saperów – Tczew
43 batalion łączności – Elbląg
62 batalion transportowy – Elbląg
57 batalion medyczny – Braniewo
61 kompania rozpoznawcza – Elbląg
61 kompania przeciwchemiczna – Elbląg
4 ruchome warsztaty naprawy czołgów – Elbląg
6 ruchome warsztaty naprawy samochodów – Elbląg
5 dywizyjne warsztaty uzbrojenia – Elbląg
16 dywizyjny punkt zaopatrzenia – Elbląg

Uzbrojenie

W chwili formowania dywizji w 1949 roku, podstawowe uzbrojenie stanowiły czołgi średnie typu T-34/85, czołgi ciężkie IS-2 oraz ciężkie działa pancerne ISU-122 i ISU-152. W skład uzbrojenia kompanii rozpoznawczej wchodziły natomiast samochody pancerne BA-64. W połowie lat pięćdziesiątych podstawowym sprzętem dywizji były czołgi średnie T-34/85 produkcji krajowej. W latach sześćdziesiątych wprowadzono do uzbrojenia produkowane w Polsce czołgi T-54A, a w latach siedemdziesiątych czołgi T-55. W połowie lat osiemdziesiątych wprowadzono czołgi średnie T-55AM Merida, które pozostawały na uzbrojeniu dywizji do momentu jej przekształcenia w dywizję zmechanizowaną. Samochody pancerne zastąpiono najpierw opancerzonymi samochodami rozpoznawczymi BRDM-1 i FUG, a następnie wozami BRDM-2.

Żołnierze dywizji

Dowódcy dywizji:

płk Kazimierz Peste (1948–1949)
płk Kazimierz Kryskow (1950)
płk Mikołaj Kuźmienko (1950–1951)
płk Jerzy Bolszak (1951–1954)
płk Aleksander Ligaj (1955)
płk Adam Badecki (1956)
płk Zbigniew Michalski (generał) (1957–1959)
gen. bryg. Eugeniusz Molczyk (1960–1962)
gen. bryg. Piotr Przyłucki (1963–1968)
gen. bryg. Edward Łańcucki (1969–1971)
gen. bryg. Kazimierz Leśniak (1971–1974)
gen. bryg. Mieczysław Dachowski (1975–1976)
płk dr Ryszard Gajda (1976–1978)
płk dypl. Henryk Szumski (1978)
płk dypl. Władysław Kaleta (1978–1982)
gen. bryg. Marian Sobolewski (1982–1986)
płk dypl. Aleksander Poniewierka (1986–1988)
płk dypl. Wojciech Kubiak (1988–1992)

Przypisy

Bibliografia

Jerzy Kajetanowicz: Polskie wojska lądowe 1945–1960: skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie. Toruń; Łysomice: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2005. ISBN 83-88089-67-6. Brak numerów stron w książce

Jerzy Kajetanowicz. Związki taktyczne i oddziały polskich wojsk pancernych i zmechanizowanych w latach 1945–1970. Zmiany organizacyjne. „Zeszyty Naukowe WSOWL”. 2 (144), 2007. Wrocław: Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych. ISSN 1731-8157.

Kazimierz Czernikowski, 16 Pomorska Dywizja Zmechanizowana im. Króla Kazimierza Jagiellończyka, Drukarnia W&P Edward Waszkiewicz, Elżbieta Panter s.c., Malbork 2001, ISBN 83-86590-02-5.

Franciszek Puchała: Budowa potencjału bojowego Wojska polskiego 1945–1990. Obszary szpiegowskich działań. Warszawa: Fundacja „Historia i Kultura”, 2013. ISBN 978-83-11-12800-2.

Edward Jan Nalepa: Wojsko polskie w Grudniu 1970 roku. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07904-8.

Jan Edward Nalepa: Grudzień 1970 w dokumentach wojskowych. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, 2011. ISBN 978-83-7726-022-7.

Odtajnione dokumenty Grudnia 1970. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 1, 2001. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.