16 Eskadra Wywiadowcza
16 eskadra wywiadowcza to pododdział lotnictwa rozpoznawczego Armii Polskiej we Francji, Wojska Litwy Środkowej oraz Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Jednostka została utworzona we Francji jako 39 eskadra Breguetów. Po zakończeniu działań wojennych na frontach I wojny światowej, weszła w skład Błękitnej Armii pod dowództwem gen. Józefa Hallera. Wiosną 1919 roku przybyła do Polski, a w 1920 roku została przemianowana na 16 eskadrę wywiadowczą. Uczestniczyła w walkach podczas wojny polsko-bolszewickiej. W październiku 1920 roku, wraz z wojskami wiernymi gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, brała udział w ekspedycji do Wilna, przyjmując nazwę eskadry lotniczej Litwy Środkowej, stając się częścią sił zbrojnych tego quasi-państwa. W marcu 1921 roku eskadra wróciła do Warszawy i weszła w skład 1 pułku lotniczego.
W 1925 roku została nazwana 11 eskadrą lotniczą, a cztery lata później przekształcona w 11 eskadrę liniową. Eskadra została rozwiązana w marcu 1939 roku.
Godło eskadry: przedstawia biegnącą dziewczynę w biało-czerwonej sukience trzymającą bukiet kwiatów (projekt ppor. pil. Franciszek Rudnicki).
Formowanie i walki
Wiosną 1919 roku w skład Armii Polskiej we Francji weszła francuska 39 eskadra Breguetów, wyposażona w 10 samolotów Breguet XIV A2. W maju 1919 roku jednostka została przetransportowana do Polski wraz z Błękitną Armią gen. Józefa Hallera. Po dotarciu do kraju, eskadra została zlokalizowana w Warszawie, a następnie w Lublinie i Krakowie.
16 Eskadra Wywiadowcza
Na przełomie marca i kwietnia 1920 roku przeprowadzono zmianę numeracji jednostek lotnictwa wojskowego. 39 eskadra Breguetów została przekształcona w 16 eskadrę wywiadowczą.
W kwietniu, jako część V Grupy Lotniczej, eskadra uczestniczyła w wyprawie kijowskiej, wspierając 13 Dywizję Piechoty z 2 Armii gen. Listowskiego, startując z lotniska w Kremeńczukach koło Starokonstantynowa.
Działania bojowe rozpoczęła 19 kwietnia.
23 kwietnia eskadra brała udział w walkach o Berdyczów, gdzie uszkodzony został samolot ppor. Jerzego Rudnickiego, który z trudem powrócił do własnych linii. Tego samego dnia w walkach o miasto wyróżnił się sierż. Józef Dąbrowski. Dwa dni później pilot ten atakował transporty kolejowe przeciwnika na linii Koziatyn – Fastów.
Od 25 kwietnia eskadra aktywnie uczestniczyła w zdobywaniu Czudnowa, Chmielnika, Żytomierza, Berdyczowa i Koziatynia, wykonując loty rozpoznawcze i bombardierskie.
Od 3 maja jednostka wspierała oddziały 3 Armii, które atakowały pozycje bolszewickie na Dnieprze, pod Kijowem i w Białej Cerkwi. Szczególnie skutecznie działała w trakcie pościgu za wycofującym się nieprzyjacielem.
Eskadra stacjonowała wówczas na lotnisku w Mahareńce Wołoskie.
28 maja przeprowadziła bombardowanie pociągów pancernych w Boryspolu, a następnie atakowała pozycje sowieckiej artylerii.
1 czerwca pchor. Władysław Ciechoński, podczas lotu wywiadowczego w rejonie Taraszcza – Stawczyn, zbombardował oddział kawalerii sowieckiej, a tego samego dnia wziął udział w kilku atakach na okręty nieprzyjaciela w rejonie Kaniowa.
2 czerwca załogi eskadry ponownie zaatakowały Boryspol i zgromadzone tam pociągi pancerne. Pchor. Władysław Ciechoński uszkodził jeden z nich, a jego pilot sierż. Toluściak, mimo czterokrotnego trafienia samolotu, zdołał wrócić na lotnisko.
Od 3 czerwca eskadra została skierowana do walk na północ od Kijowa, w rejonie Okuninowa, dysponując jedynie dwoma samolotami. W kolejnych dniach prowadziła działania nękające, skutecznie powstrzymując wojska bolszewickie. Wspólnie z 3 eskadrą przeprowadziła 23 loty szturmowe, zrzucając 1500 kg bomb. Efektywność ataków zmusiła dowództwo sowieckie do zabezpieczenia rejonu własnej przeprawy, delegując trzy samoloty myśliwskie do ochrony. W walkach powietrznych eskadra nie poniosła strat.
6 czerwca 16 eskadra straciła jedną załogę. Tego dnia załoga sierż. Józef Dąbrowski i ppor. Jerzy Rudnicki wykonywała lot łącznościowy do VII Brygady Piechoty. W drodze powrotnej, w strefie lotniska, ich samolot wpadł w korkociąg i rozbił się. Obaj lotnicy zginęli.
10 czerwca samoloty eskadry zostały przetransportowane z Kijowa na lotnisko w Zwiahlu. Dowódca dywizjonu mjr Jerzy Kossowski postanowił, że 16 eskadra przekaże swój ostatni sprawny samolot 3 eskadrze, a sama uda się po nowe maszyny do Łucka. Dowództwo nad eskadrą objął por. Władysław Gliński. Po dotarciu do Łucka, dowódca eskadry otrzymał polecenie marszu do Lublina. Pod koniec lipca jednostka dotarła do Lublina, gdzie również brakowało samolotów.
Eskadra została skierowana do Warszawy, gdzie dotarła w pierwszych dniach sierpnia.
Działania w Bitwie Warszawskiej
W pierwszych dniach sierpnia eskadra stacjonowała w Warszawie. Do 10 sierpnia nie otrzymała ani jednego samolotu, czekając na dostawy sprzętu brytyjskiego i niemieckiego. Załogi wypożyczały samoloty z innych eskadr i od 5 sierpnia wzięły udział w walkach o stolicę.
Pierwszy lot wykonała załoga por. Pawluć i ppor. Michał Blaicher, a w kolejnych dniach działała w kierunkach Małkini, Ostrowi i Przetyczy. W ramach przygotowań do operacji znad Wieprza, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr polskiego lotnictwa wojskowego w dwóch rejonach: lotnictwa 1. i 5 Armii na warszawskich lotniskach (Mokotów i Siekierki), oraz lotnictwa 2., 3. i 4 Armii na lotniskach Radomia, Dęblina, Puław i Lublina.
12 sierpnia 16 eskadra wywiadowcza włączyła się do akcji.
W dniu tym, podczas ataku na pozycje sowieckiej 27 Dywizji Strzelców z 16 Armii, zestrzelony został samolot dowódcy eskadry ppor. Jerzego Rudlickiego z obsługą pchor. Władysław Ciechoński. Obserwator zginął, a ciężko ranny pilot posadził maszynę tuż za linią frontu. Tego samego dnia w trakcie startu Albatrosa C.15 zginęli: kpr. Białogrodzki oraz plut. Jan Starzyński. Z powodu tych strat, a także wysłania do Gdańska dwóch lotników po karabiny maszynowe, działania eskadry w kolejnych dniach były znacznie ograniczone.
Eskadra ponownie włączyła się do działań pod koniec drugiej dekady sierpnia, posiadając kilka samolotów typu Breguet 14, i przystąpiła do bardziej intensywnych działań.
Od 18 do 20 sierpnia działała w rejonach Siedlec, Sokołowa, Małkini, Wyszkowa, Płońska i Sierpca. W tym czasie do eskadry przydzielono pilotów: ppor. Teofil Dziama, sierż. Poteć, sierż. Wolniczek, plut. Ryszard Bartel oraz obserwatora ppor. Jana Makowieckiego.
Do końca sierpnia 16 eskadra operowała z lotniska mokotowskiego. Po zakończeniu działań pościgowych, otrzymała nowe przydziały do lotnictwa 2 Armii i przemieściła się pod Białystok.
25 sierpnia zakończono działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Na kilka tygodni nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację.
Po reorganizacji, ugrupowanie wojsk polskich na północnym odcinku frontu składało się z 2. i 4 Armii. Zmienił się również przydział lotnictwa do poszczególnych związków operacyjnych. W skład lotnictwa 2 Armii weszły: 1., 12. i 16 eskadra wywiadowcza oraz 13 eskadra myśliwska. Eskadry 1. i 13. stacjonowały w Dojlidach, a eskadry 12. i 16 w Markowszczyźnie.
W tym czasie, w skład lotnictwa 4 Armii wchodziły wyłącznie eskadry 10. i 17 wywiadowcza. We wrześniu dołączyła 3 eskadra wywiadowcza oraz 19 eskadra myśliwska.
Bazując na lotnisku Markowszczyzna, od 5 września 16 eskadra prowadziła szczegółowe rozpoznanie sił i ugrupowania nieprzyjaciela na rzecz oddziałów 2 Armii.
Rejon bliskiego rozpoznania podzielono na dwie strefy: północną – dla 12 eskadry i południową – dla 1 eskadry, a na dalekie loty wywiadowcze wysyłano jedynie Breguety 16 eskadry.
W drugiej połowie września przygotowania do bitwy weszły w końcowy etap.
16 września załogi 16 eskadry: ppor. Teofil Dziama i ppor. Jan Makowiecki oraz plut. Waleriańczyk i ppor. Zenon Romanowski rozpoznały stan sowieckich przepraw mostowych na odcinku od Grodna do Mroczy.
17 września niezwykły lot wykonał sierż. pil. Edward Waleriańczyk, który otrzymał zadanie przewiezienia do Równego dowódcy sojuszniczej rosyjskiej 3 Armii gen. Borysa Peremykina. Po drodze uszkodzeniu uległa pompa paliwowa i pilot musiał lądować awaryjnie. Po naprawie samolot wystartował do dalszego lotu, ale w trakcie lotu zapalił się silnik. Przytomność umysłu pilota uratowała załogę przed tragiczny końcem.
Walki w okresie bitwy niemeńskiej
21 września rozpoczęła się bitwa nad Niemnem.
W tym dniu lotnictwo działało niezwykle ofiarnie, a załodze eskadry: por. Tadeuszowi Halewskiemu i ppor. Lucjanowi Moszczeńskiemu zapisano na konto zestrzelony sowiecki balon obserwacyjny.
26 września oddziały sowieckie, wycofując się z zajmowanych stanowisk nad Niemnem i Świsłoczą, przystąpiły do palenia mostów na tych rzekach. Eskadra uczestniczyła w akcji spędzania saperów nieprzyjaciela z mostów. Podczas tego zadania wyróżnił się por. Teofil Dziama. W kolejnych dniach kontynuowano ataki na wycofujące się z Grodna oddziały sowieckie, a 16 eskadra wywiadowcza zwalczała grupy przeprawiające się przez Niemen.
30 września, podczas działań pościgowych, został zestrzelony samolot eskadry z załogą: por. Tadeusz Halewski i ppor. Zenon Romanowski. Pilotowi udało się jednak opanować maszynę i wylądować na własnym terytorium.
1 października załoga: por. Teofil Dziama i ppor. Zenon Romanowski podczas lotu wywiadowczego zaatakowała bolszewicki oddział we wsi Horeliszki. W trakcie ataku polscy lotnicy stali się celem ataku. Na polski samolot zaatakowały trzy sowieckie myśliwce. W walce powietrznej jeden bolszewicki samolot został trafiony i zmuszony do lądowania, a por. Teofil Dziama, mimo uszkodzenia Bristola, powrócił na lotnisko.
W tym samym dniu inna załoga tej eskadry: por. Tadeusz Halewski i por. Jan Makowiecki, podczas realizacji zadania na trasie Grodno – Lida – Mołodeczno – Dokszyce, zaatakowała pociąg pancerny, jednak żadna z bomb nie trafiła. Kontynuując lot, w rejonie dworca kolejowego w Mołodecznie, lotnicy dostrzegli pociąg dowództwa Frontu Zachodniego, w tym samego Michaiła Tuchaczewskiego, lecz nie mieli już bomb.
2 października większość eskadr 2 Armii przeniosła się na lotnisko w Lidzie.
Eskadra Lotnicza Litwy Środkowej
9 października gen. Lucjan Żeligowski „zbuntował się” przeciwko dowódcy 3 Armii gen. Władysławowi Sikorskiemu i na czele „wiernych sobie oddziałów”, w tym 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej, zajął Wilno oraz powiaty: wileński, trocki, oszmiański i święciański. Trzy dni później wydał dekret nadający temu terytorium status państwa pod nazwą „Litwa Środkowa”.
W skład wojsk tego „państwa” weszła także 16 eskadra wywiadowcza, przemianowana na „Eskadrę Lotniczą Litwy Środkowej”.
Jednostka ta początkowo wykonywała jedynie zadania propagandowe i rozpoznawcze.
Jednak po 28 października, gdy litewski samolot typu LVG C.5 zbombardował dworzec kolejowy w Wilnie, podjęto działania odwetowe. 5 listopada załoga kpt. Teofil Dziama i por. Lucjan Moszczeński zbombardowała lotnisko w Kownie, a po zrzuceniu bomb i ostrzelaniu zabudowań oraz hangarów, wróciła do Porubanka pod Wilnem.
Następnego dnia do lotu nad Kownem przygotowano trzy samoloty. Z powodu defektów silników w dwóch z nich, nad Kownem doleciał jedynie por. Ludwik Moszczeński, który stoczył nierozstrzygniętą walkę z trzema samolotami litewskimi.
7 listopada eskadra zbombardowała rynek w Wiłkomierzu, gdzie odbywał się pobór do litewskiego wojska. W wyniku tej akcji zginęło między innymi 25 osób cywilnych.
W drugiej połowie listopada oraz w grudniu eskadra prowadziła działania interwencyjne.
24 listopada prowadzone były poszukiwania lotnicze brygady jazdy ppłk. Mścisława Butkiewicza, który prowadząc zagon kawaleryjski, zapędził się w głąb Litwy Kowieńskiej i wymagał odwrotu.
14 grudnia eskadra zbombardowała stację kolejową w Koszedarach oraz mosty na Wilii.
Ostatni lot bojowy eskadra wykonała 23 grudnia.
Na lotnisku w Porubanku przebywała do marca 1921 roku.
W trakcie działań wojennych zginęło 6 lotników eskadry.
Eskadra w okresie pokoju
W marcu 1921 roku 16 eskadra wywiadowcza powróciła do Warszawy i została włączona do I dywizjonu wywiadowczego (w składzie Wojska Litwy Środkowej zastąpiła ją 3 eskadra wywiadowcza). W maju tego samego roku weszła w skład 1 pułku lotniczego.
W lutym 1925 roku, na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 2300/org., rozpoczęto reorganizację lotnictwa wojskowego, która obejmowała między innymi przekształcenie eskadr wywiadowczych w „lotnicze” oraz zmianę ich numeracji. Pierwsza cyfra oznaczała numer pułku, a druga kolejność eskadry w pułku.
16 eskadra wywiadowcza została przemianowana na 11 eskadrę lotniczą, a cztery lata później na 11 eskadrę liniową. W marcu 1939 roku eskadra została rozwiązana, a jej personel latający oraz techniczny włączono do powstającego 215 dywizjonu bombowego.
Żołnierze eskadry
Wypadki lotnicze
6 czerwca 1920 roku podczas jednego z ataków na przeprawy wojsk armii Czerwonej zginął sierż. pil. Józef Dąbrowski. Stery przejął obserwator ppor. Stanisław Rudnicki, który doprowadził samolot na kijowskie lotnisko, jednak podczas lądowania zginął, ponieważ nie potrafił lądować.
12 sierpnia 1920 roku, w trakcie intensywnych działań bojowych, zginęli w katastrofie plut. obs. Jan Starzyński oraz kpr. pil. Białogrodzki.
Samoloty eskadry
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Tomasz JanT.J. Kopański: 16 (39-a) Eskadra Wywiadowcza 1919-1920, Warszawa: Wydawnictwo KWN, 1994, ISBN 83-901733-5-2, OCLC 831084347. Brak numerów stron w książce.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.