15 Wielkopolska Dywizja Piechoty

15 Wielkopolska Dywizja Piechoty (15 DP) to istotna jednostka piechoty Armii Wielkopolskiej oraz Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Na mocy konsolidacji Wojska Polskiego, 2 Dywizja Strzelców Wielkopolskich została przekształcona w 15 Dywizję Piechoty w dniu 17 stycznia 1920 roku.

W czasach międzywojennych, dowództwo 15 DP miało swoją siedzibę w Poznaniu. W 1923 roku dywizja składała się z: 59 pp, 61 pp oraz 62 pułku piechoty.

W trakcie kampanii wrześniowej, dywizja działała w ramach Armii „Pomorze”. Od 2 września broniła przedmościa bydgoskiego, a od 6 września zabezpieczała grupę armii „Poznań-Pomorze” od północy, powstrzymując ataki III Korpusu Armijnego w rejonie Śmiłowic i Szczytna. Uczestniczyła w walkach pod Dobrzykowem przeciwko niemieckiej 3 Dywizji Piechoty. Po przekroczeniu Bzury, ochraniała przejścia dla reszty Armii „Poznań” i „Pomorze” oraz brała udział w obronie Warszawy.

Formowanie dywizji

6 marca 1919 roku, głównodowodzący Siłami Zbrojnymi w byłym zaborze pruskim, generał porucznik Józef Dowbor-Muśnicki, wydał rozkaz o niezwłocznym sformowaniu 2 Dywizji Strzelców Wielkopolskich z 4, 5 i 6 pułku strzelców. Po połączeniu armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim w grudniu 1919 roku, dywizja otrzymała numer 15. W jej skład weszły 59., 60., 61. oraz 62 pułk piechoty.

Walki o granice

Organizacja wojenna dywizji w latach 1919–1921:

  • Dowództwo 15 Dywizji Piechoty Wielkopolskiej
  • gen. Władysław Jung
  • XXIX Brygada Piechoty
  • XXX Brygada Piechoty
  • XV Brygada Artylerii
  • XV batalion saperów
  • Jazda dywizyjna
  • Kolumny taborów: 713, 714; 48 warsztat taborowy
  • Szpital polowy nr 705
  • Urząd gospodarczy
  • Szpital koni
  • Kolumna samochodowa nr 69

W czasie polskiej ofensywy na Kijów w kwietniu 1920 roku, dywizja walczyła pod Berdyczowem z bolszewicką 44 Dywizją Strzelecką. W trakcie odwrotu wojsk polskich, weszła w skład grupy gen. Junga. Od 2 do 7 sierpnia broniła Bugu w rejonie Drohiczyna, a następnie walczyła na przedmościu warszawskim. W trakcie polskiej kontrofensywy, 20 sierpnia zadała poważne straty 5 Dywizji Strzelców w Prosienicy, a 21 sierpnia pod Śniadowem zniszczyła 11 Dywizję Strzelców. 22 sierpnia zdobyła Łomżę, zmuszając bolszewicką 15 Armię do zmiany kierunku odwrotu. W składzie grupy gen. Junga brała również udział w polskiej ofensywie na Białorusi, walcząc w bitwie pod Wołkowyskiem.

59 pułk piechoty, w początkach 1920 roku, uczestniczył w wyzwalaniu Pomorza, a następnie prowadził walki na Ukrainie i Białorusi przeciwko bolszewikom. Dywizja brała także udział w Bitwie Warszawskiej, a jej oddziały pod dowództwem gen. Władysława Junga wyparły bolszewików z dużej części Mazowsza. 59 pp, pod dowództwem płk. Wrzalińskiego, pokonał bolszewików w Duchnowie, Mińsku Mazowieckim, Ostrowie oraz Łomży.

Mapy walk dywizji w 1920

Dywizja w okresie pokoju

W związku z pokojową reorganizacją Wojska Polskiego, 18 października 1920 roku z dywizji wyłączono 60 pp, który został przekazany do 25 Dywizji Piechoty.

W okresie II RP, sztab 15 DP znajdował się w Bydgoszczy, a jej oddziały stacjonowały w Bydgoszczy oraz Inowrocławiu (59 pp).

Dywizja w kampanii wrześniowej 1939

Po zakończeniu mobilizacji, dywizja została przydzielona do Armii „Pomorze”, w której składzie miała za zadanie osłonić Bydgoszcz od zachodu, opierając się na lasach wzdłuż linii Trzemiętowo – Kruszyn, między Brdą a Kanałem Bydgoskim. Oddział wydzielony miał chronić przejścia przez Noteć w rejonie Nakła.

W marcu 1939 roku, stan osobowy dywizji został wzmocniony po zakończeniu ćwiczeń wiosennych. Etaty wojenne dywizja osiągnęła 24 sierpnia poprzez mobilizację alarmową (tzw. „kartkową”). Dywizja była częścią Armii „Pomorze”, a przed nią postawiono następujące cele:

  • Obrona przyczółka bydgoskiego od zachodu na odcinku Trzemiętowo (wyłącz.) – Nakło (włącz.)
  • Utrzymanie łączności z 9 DP
  • Utrzymanie łączności z 26 DP z Armii „Poznań”

Tuż przed wybuchem wojny, dywizja zajęła umocnienia wału obronnego na zachód od Osowej Góry. 31 sierpnia zajmowała silnie umocniony odcinek frontu:

  • Rejon styku z 9 DP – Trzemiętowo (wyłącz.)
  • Przedpole – pozycja ryglowa – odcinek Trzemiętowo – Wojnowo
  • 62 pp (bez baonu) wzmocniony batalionem ON „Bydgoszcz” i 15 pal (bez dyonu)
  • Główna pozycja obronna między Brdą a Kanałem Bydgoskim – odcinek Tryszczyn – Kruszyn
  • 61 pp wzmocniony baonem 62 pp, dwie baterie 15 pal
  • Rejon styku z 26 DP – Nakło (włącz.)
  • OW „Tur” III/59 pp, batalion ON „Nakło”, jedna bateria 15 pal
  • m.p. dowództwa dywizji – Bydgoszcz
  • Odwód dowódcy dywizji – rejon Smukały
  • 59 pp (bez baonu)
  • Rejon ześrodkowania oddziałów rozpoznawczych – Mrocza
  • Kawaleria dywizyjna, kompania kolarzy, zmot. kompania saperów, zmot. kompania piechoty (improwizowana – z 61 pp)

1–8 września

1 i 2 września, dywizja broniąca przyczółka bydgoskiego, skutecznie odpierała ataki niemieckiego III Korpusu Armijnego składającego się z 50 DP oraz Brygady „Netze”. Jednocześnie jej pododdziały, pozostające w Bydgoszczy, w tym batalion rezerwy 62 pp oraz 88. batalion wartowniczy, brały udział w zaciętych walkach w mieście z niemieckimi dywersantami (tzw. „Krwawa Niedziela”). 3 września dywizja otrzymała rozkaz do wycofania się na linię Brdy i Kanału Bydgoskiego. Następnie wycofała się na Toruń, gdzie była nieustannie atakowana przez niemiecką 50 DP. 5 września, wraz z 26 DP, weszła w skład GO gen. Z. Przyjałkowskiego. Od 6 września miała cofać się do Inowrocławia i Kruszwicy, a następnie na Łanięta. Ostatecznie jednak, jednostka skierowała się wzdłuż Wisły, broniąc w Puszczy Bydgoskiej pozycji między Solcem Kujawskim a Kobylarnią przed atakami 50 DP. Następnego dnia dywizja stanęła w Gniewkowie, otrzymując rozkaz przejścia do rejonu Radziejów – Zakrzewo. 8 września, po starciu kolarzy dywizyjnych z niemieckimi motocyklistami, dywizja ruszyła w kierunku Brześcia Kujawskiego, który minęła w nocnym marszu. 9 września dywizja nie miała kontaktu z wrogiem, a w nocy 9/10 września odeszła na linię między jeziorami Borzymowskim a Szczytnowskim.

9–18 września

Dywizja brała udział w bitwie nad Bzurą, osłaniając (wraz z 27 DP) od 11 września w składzie Grupy Operacyjnej gen. Tokarzewskiego-Karaszewicza tyły polskiego zgrupowania od północy i zachodu. Tego dnia dywizja odrzuciła dwa natarcia wroga pod Śmiłowicami (gdzie 59 pp odparł niemiecką 50 DP) oraz pod Szczytnem (gdzie toczyły się walki 62 pp z niemiecką 208 DP). 12 września dywizja stoczyła poważną walkę na froncie 61 pp i batalionu 86, wspieranych przez I dywizjon 15 pal oraz 15 dac, od Boniewa po Szczytno. Pod naciskiem dwóch pułków niemieckiej 208 DP, stracono Szczytno, lecz dzięki kontratakowi odwodów, miejscowość odzyskano, zadając niemieckiemu 338 pp ciężkie straty. Po bitwie pozostawiono na zachód od Kowala 62 pp w celu osłony południowego skrzydła 27 DP, a zasadniczy trzon dywizji ruszył o 21:00 przez Łanięta do rejonu wsi Strzelce. Tego samego dnia generałowie Bortnowski i Kutrzeba ustalili, że 15 DP, wraz z całą Armią „Pomorze” (tj. 4, 16 DP oraz Wielkopolską BK), po niezbędnym przegrupowaniu (15 DP miała być 13 września przerzucona transportem samochodowym do Łowicza), w nocy z 13 na 14 września uderzy przez Łowicz i Skierniewice. W nocy z 14 na 15 września, 61 pp atakował pod Gąbinem w celu likwidacji niemieckiego przyczółka pod Płockiem. Jednak w drodze na podstawy wyjściowe, pododdziały zagubiły się i wyszły z lasu gąbińskiego nie jednocześnie, często na zbieżnych kierunkach. Nic więc dziwnego, że nie zdołały usunąć niemieckich ubezpieczeń, wymieszały się z nimi i utknęły na podejściach do Dobrzykowa. Wyprowadzony o świcie silny kontratak niemiecki odrzucił zdziesiątkowane kompanie 61 pp z powrotem na skraj lasu. Zamiar likwidacji przyczółka stał się całkowicie nierealny po rozkazie dowódcy Armii „Poznań” gen. Tadeusza Kutrzeby, wyłączającym 15 DP ze składu GO. Dywizja do końca 15 września pozostała na pozycjach obronnych, a wieczorem wyruszyła do wskazanego jej rejonu wyjściowego na wschód od Iłowa (Biała Góra–Budy Stare), gdzie miała być użyta do natarcia przez Bzurę. Wieczorem 16 i 17 września dywizja nacierała przez Bzurę w celu utworzenia przyczółka – 62 pp przez Brochów atakował w kierunku Wólki Smolaną, a 61 pp walczył pod Konarami, ponosząc ogromne straty. Nie mogąc wywalczyć przyczółka, dywizja skierowała się na północ i zdążyła jeszcze pod osłoną 25 DP przeprawić się za Bzurę w Witkowicach.

19–22 września

19 września, pod Palmirami, resztki dywizji zebrały się w liczbie około 1500 żołnierzy, bez ciężkiego sprzętu. Miały przedzierać się do Warszawy przez Mościska – Laski – Błota Leśne. W związku z tym przemaszerowały przez Laski i Wólkę Węglową. Jednak obrona niemiecka w tym rejonie była wyjątkowo silna, natarcie utknęło i konieczne stało się poszukiwanie innego przejścia. Po przegrupowaniu, ruszono i dotarto bez przeszkód od Bielan do Wawrzyszewa.

23–28 września

Po dotarciu do stolicy, dywizja została odtworzona w ramach Armii „Warszawa” i przesunięta do odwodu. Stacjonowała w rejonie Cmentarza Powązkowskiego. Walczyła w obronie Warszawy aż do jej kapitulacji 28 września.

Organizacja wojenna dywizji we wrześniu 1939

  • Kwatera główna 15 DP
  • Kompania asystencyjna nr 209
  • Dowódca kompanii – ppor. piech. Roman Dudziak
  • Zastępca dowódcy kompanii – ppor. piech. rez. Edward Sobkowiak
  • 59 pułk piechoty
  • 61 pułk piechoty
  • 62 pułk piechoty
  • 15 pułk artylerii lekkiej
  • 15 dywizjon artylerii ciężkiej
  • 15 batalion saperów
  • 15 bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A
  • Szwadron kawalerii dywizyjnej nr 15 – mjr kaw. Jan Kazimierz Paszotta (do 4 marca 1938 roku – Kazimierz Paszota-Panieński)
  • Kompania kolarzy nr 82
  • Samodzielna kompania km i broni towarzyszących nr 82
  • Kompania telefoniczna 15 DP – por. Michał Zygmunt Janicki
  • Pluton łączności KG 15 DP – por. łącz. Jan Wojciech Koprowski
  • Pluton radio 15 DP – por. łącz. Józef Zaborowski
  • Drużyna parkowa łączności 15 DP
  • Pluton pieszy żandarmerii nr 15 – kpt. żand. Karol Gabriel Waguła
  • Służby i zakłady dywizji
  • Pododdziały przydzielone:
  • Bydgoski batalion ON
  • Baon piechoty typ spec. nr 86
  • 81 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych
  • 46 eskadra obserwacyjna (bez I plutonu)

Obsada personalna dowództwa dywizji

  • Dowódcy dywizji
  • gen. ppor. Kazimierz Grudzielski (12 III – 25 VI 1919)
  • płk Albin Marian Jasiński (25 VI 1919 – 2 VI 1920 → Stacja Zborna dla Oficerów w Warszawie)
  • gen. bryg. / gen. dyw. Władysław Jung (27 IV 1920 – 4 VI 1924)
  • gen. bryg. Wiktor Thommée (15 VIII 1924 – 1934)
  • płk / gen. bryg. Jan Chmurowicz (XII 1934 – VIII 1937)
  • gen. bryg. Zdzisław Wincenty Przyjałkowski (do IX 1939)
  • Dowódcy piechoty dywizyjnej
  • płk piech./gen. bryg. Jan Tabaczyński (od VII 1923 – V 1925 → dowódca 20 DP)
  • płk piech. Kazimierz Łukoski (VIII 1925 – 7 III 1927 → dowódca 11 DP)
  • kontradm. Wacław Kłoczkowski (7 III – VII 1927 → stan spoczynku)
  • płk dypl. Henryk Pomazański (VII 1927 – XII 1934 → pomocnik dowódcy Okręgu Korpusu nr I do spraw uzupełnień)
  • płk dypl. Józef Jaklicz (XII 1934 – X 1935 → szef Oddziału III SG WP)
  • płk piech. Albin Skroczyński (1936–1939)
  • Szefowie sztabu
  • mjr SG Józef Jaklicz (od IV 1920)
  • Stanisław Nilski-Łapiński (IV 1920 – 1921)
  • kpt. SG Tadeusz Kadyi de Kadyihàza (od IV 1921)
  • mjr Jan Pryziński (był w V 1921)
  • kpt. SG Jan Maliszewski (III – X 1923 → słuchacz KD WSWoj)
  • mjr SG Stanisław Marian Krzysik (X 1923 – 18 VI 1925 → szef sztabu 4 DP)
  • mjr SG Jan Maliszewski (18 VI – 1 X 1925 → dowódca I/62 pp)
  • mjr SG Zygmunt Berling (1 X 1925 – II 1927 → szef Oddziału Wyszkolenia Sztabu DOK nr V)
  • mjr dypl. Władysław Bartosik (X 1927 – IV 1929 → szef Oddziału Wyszkolenia Dowództwa KOP)
  • mjr dypl. Wiktor Pawłowicz (IV 1929 – III 1931)
  • mjr dypl. Jan Karol Antoni Kozierowski (III 1931 – I 1934 → dowódca baonu w 59 pp)
  • mjr dypl. Stanisław Sulma (od I 1934)
  • mjr dypl. Józef Ullman (od 5 XI 1936)
  • ppłk dypl. Józef Drotlew (od 8 XI 1938 do IX 1939 → Oflag VII A Murnau)

Obsada personalna w marcu 1939 roku

Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:

Obsada personalna Kwatery Głównej

Obsada personalna Kwatery Głównej 15 Dywizji Piechoty we wrześniu 1939 roku:

  • Dowódca dywizji – gen. bryg. Zdzisław Wincenty Przyjałkowski
  • Oficer ordynansowy – kpt. br. panc. Jan Emilian Stolarczuk
  • I dowódca piechoty dywizyjnej – płk piech. Albin Skroczyński
  • II dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. kaw. Antoni Durski-Trzaska
  • Dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Wojciech Stachowicz
  • Oficer sztabu – mjr art. Jan Roman Zwarycz †20 IX 1939 Laski
  • Dowódca saperów dywizyjnych – mjr sap. Jan Guderski
  • Dowódca kawalerii dywizyjnej – mjr kaw. Jan Kazimierz Paszota-Panieński
  • Szef sztabu – ppłk dypl. piech. Józef Drotlew
  • Oficer operacyjny – kpt. dypl. Marian Edmund Budek †20 IX 1939 Laski
  • Oficer informacyjny – por. Aleksander Kowalski
  • Dowódca łączności – mjr łącz. Bohdan Starkiewicz
  • Kwatermistrz – kpt. dypl. piech. Tadeusz Zachara †20 IX 1939 Sieraków
  • Szef służby intendentury – kpt. int. z WSW Bolesław Pawlik-Gwozdecki
  • Szef służby zdrowia – mjr lek. dr Bohdan Wacław Zakrzewski
  • Szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. Bronisław Sapeta (lekarz weterynarii 11 dak)
  • Komendant kwatery głównej – mjr Kazimierz Bielawski

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1983. ISBN 83-11-06793-7.

Krzysztof Drozdowski: 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2017, seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7945-607-9.

Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.

Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939. Wyd. 5. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07109-8.

Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.

Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.

Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.

Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.

Marian Porwit: Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. Tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1983.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Edward Sobkowiak: Relacja. [w:] B.I.27a [on-line]. IPMS, 1945-11-28. [dostęp 2021-12-29].

Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.

Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.