15 Regiment Pieszy Koronny – jednostka piechoty w armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Oddział został sformowany 12 czerwca 1792 roku na podstawie decyzji Sejmu Czteroletniego. Wziął udział w VII wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 roku, prowadzonej w obronie Konstytucji 3 maja. Regiment został rozwiązany 17 września 1792 roku przez konfederację targowicką, a żołnierze zostali wcieleni do formacji targowickich.
W okresie powstania kościuszkowskiego regiment został odtworzony w zbliżonym składzie.
Barwy regimentu: czarne wyłogi, złote guziki oraz pąsowy lampas.
Miejscem stacjonowania był Warszawa, a pułkownikiem został Jan August Cichocki (4 marca 1792).
Formowanie i szkolenie
22 maja 1792 roku Sejm zatwierdził etat armii liczący sto tysięcy żołnierzy, w ramach którego miał zostać utworzony nowy 15 regiment pieszy koronny. Miejscem formowania wyznaczono Warszawę, w koszarach regimentu gwardii pieszej koronnej na Faworach-Żoliborzu. Rekruci pochodzić mieli z ziemi czerskiej, bielskiej i mielnickiej oraz powiatów chęcińskiego i opoczyńskiego, a część z Litwy.
Kadra i zawiązki pochodziły z regimentu gwardii pieszej koronnej. Latem do nowo utworzonego 15 regimentu dołączyło 37 oficerów: 1 pułkownik, 1 major, 8 kapitanów z kompaniami, 2 kapitanów sztabowych, 13 poruczników, 4 podporuczników oraz 8 chorążych.
Etat przewidywał trzy bataliony po cztery kompanie, z każdym składającym się z 177 żołnierzy. Całkowita liczba w regimencie miała wynosić 2169 bagnetów. Po osiągnięciu stanu etatowego 8 sierpnia, gen. Cichocki złożył królowi raport o zakończeniu formowania, chociaż nie udało się sformować specjalnej kompanii strzeleckiej.
Już 10 maja król Stanisław August Poniatowski wydał patent szefowski dla pułkownika Jana Augusta Cichockiego, który wcześniej służył w 5 regimencie fizylierów.
Równocześnie z kompletowaniem kompanii, intensywnie prowadzono szkolenie w zakresie musztry, walki ogniowej oraz walki na bagnety.
Żołnierze byli uzbrojeni w pruskie karabiny skałkowe z bagnetem, produkowane w manufakturze poczdamskiej. Ich umundurowanie składało się z granatowej kurtki z czarnymi wyłogami, białego lejbika, białego koletu oraz białych spodni z pąsowym lampasem, noszonych w wysokich czarnych butach. Na głowach mieli okrągłe kołpaki z czarnego filcu z daszkiem, na których znajdowały się zielone kitki oraz blachy z orłem. Laderwerki były czarne, a guziki złote.
Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły stan polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku przewidywały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii w trzech batalionach. Przed rozpoczęciem wojny w obronie Konstytucji 3 maja, 15 regiment pod dowództwem Jana Augusta Cichockiego liczył 1545 żołnierzy.
Regimentem zazwyczaj dowodził pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często uważano za synekurę. Szefowie mieli prawo do fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów.
Plany użycia
W lipcu dwa bataliony regimentu pieszego weszły w skład Garnizonu Warszawa, który tworzyły również regiment gwardii pieszej koronnej, 10 regiment ordynacji rydzyńskiej, batalion 9 regimentu oraz trzy bataliony ochotnicze.
Miały one wspólnie z Dywizją Małopolską oraz Dywizją Wielkopolską wzmocnić cofający się z Ukrainy ku środkowej Wiśle Korpus księcia Józefa Poniatowskiego. W związku z przystąpieniem króla do konfederacji targowickiej, plany te nie zostały zrealizowane.
Rozformowanie
Jednym z głównych założeń konfederacji targowickiej była redukcja armii, a szczególnie usunięcie z niej oficerów o patriotycznych poglądach. Rozkazem z 23 września 1792 roku 15 regiment pieszy został rozformowany. Część wojsk powróciła do gwardii pieszej koronnej, część rekrutów została zwolniona, a 800 wysłano do Tulczyna na Ukrainie. Tam, w rodowej siedzibie Szczęsnego Potockiego, wcielono ich do Regimentu Pieszego Wolnych Konfederatów pod dowództwem Adama Moszczeńskiego. Regiment ten został włączony do wojska rosyjskiego na podstawie ukazu carycy Katarzyny II z 6 maja 1793 roku. Większość kadry oficerskiej złożyła rezygnację ze służby.
15 Regiment w insurekcji kościuszkowskiej
W trzeciej dekadzie kwietnia 1794 roku, Rada Zastępcza Tymczasowa podjęła decyzję o odtworzeniu 15 regimentu pieszego koronnego. Kadrę i zawiązki wydzielono ponownie z regimentu gwardii pieszej koronnej. Do dyspozycji organizatora, gen. Jana Augusta Cichockiego oddano jeden batalion składający się z dwunastu zalążkowych kompanii po 30 bagnetów każda. Pułkownikiem mianowany został Tadeusz Witski, podpułkownikiem Jan Sierakowski, a majorami Stefan Klimkiewicz, Józefa Tyszka, Walenty Wielopolski oraz Jan Kraiński. Większość oficerów pochodziła z gwardii. Rekrutów pozyskano z województw mazowieckiego i podlaskiego. Działania bojowe oraz skomplikowana sytuacja polityczna sprawiły, że napływ rekrutów odbywał się nieregularnie. Do końca maja wcielono jedynie około 300 żołnierzy. W lipcu regiment liczył już 1650 bagnetów w trzech batalionach liniowych oraz batalionie strzeleckim. Nowo wcielani rekruci otrzymywali mundury w kolorach odpowiadających tradycyjnym barwom regimentu, a także wykorzystywano zielone mundury rosyjskie z czerwonymi wypustkami. Karabinów nie starczyło nawet na wyposażenie jednostek formowanych w Warszawie, a te, które były, wymagały gruntownych napraw. Niektórzy rekruci zostali uzbrojeni w piki i kosy.
Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1545 osób, w maju 1794 roku 673, a we wrześniu 2066 żołnierzy. Regiment dysponował 1065 karabinami.
Walki
19 maja regiment został przeniesiony z koszar gwardii na Żoliborzu do obozu na Solcu, gdzie otrzymał zadanie obsadzenia posterunkami dziewięciu dział fortyfikacyjnych na I i II odcinku umocnień. Odcinkiem I dowodził gen. mjr Wojciech Siemieński, a II – wicebrygadier Michał Piotrowski. Oba odcinki broniło dwanaście baterii z 28 działami, a 15 regiment miał je obsadzić w razie zagrożenia. Po wycofaniu armii powstańczej do Warszawy 10 lipca, rejon obsadzony dotąd przez 15 regiment pieszy zajął Dywizja Tadeusza Kościuszki.
Chrzest bojowy
Pierwszym pododdziałem 15 regimentu pieszego, który wyruszył w pole, była kompania strzelecka. Została ona przydzielona do dywizji gen. Stanisława Mokronowskiego, strzegącej granicy z Prusami nad Narwią. 29 maja kompania licząca 60 strzelców wraz z dwoma 3-funtowymi armatami wyruszyła do Ostrołęki, aby od 3 czerwca wzmocnić załogę miasta. W pierwszych dniach lipca strzelcy 15 regimentu wzięli udział w wypadzie za Narew. Prusacy wycofali się z Borkowa, Małego Płocka, Kątów i Kolna. Nocą z 9 na 10 lipca jednak wrócili pod Kolno i zaatakowali miasto bronione przez strzelców 15 regimentu. Atak został odparty, ale Polacy stracili jeden z mostów oraz armatę batalionową. Obie strony wycofały się z płonącego Kolna. Ta potyczka była chrztem bojowym pododdziałów 15 regimentu pieszego.
W dywizji gen. Sierakowskiego
W połowie czerwca batalion zbiorczy 15 regimentu, liczący 345 bagnetów, wszedł w skład dywizji gen. Karola Sierakowskiego, z zadaniem ubezpieczania Warszawy od zachodu. Dywizja miała wyprzeć Prusaków i Rosjan z Sochaczewa oraz Łowicza, a następnie osiągnąć linię Bzury. Jednak koncentracja znaczniejszych sił nieprzyjaciela uniemożliwiła te plany i w drugiej dekadzie czerwca dywizja (a z nią 15 regiment) powróciła do Warszawy, gdzie ześrodkowała się na Pradze. W jej składzie pozostał nadal batalion 15 regimentu, który liczył już tylko 263 żołnierzy, wraz z półkompanią strzelców. 23 czerwca wyruszył on przez Karczew do Żelechowa, w kierunku rosyjskiego korpusu gen. Derfeldena działającego w rejonie Kurowa i Puław. Zajął opuszczony Brześć i przez miesiąc osłaniał Podlasie i komunikację z Litwą.
Bitwa pod Krupczycami
8 sierpnia z żołnierzy batalionu gwardii pieszej i 15 regimentu utworzono jeden batalion liczący 619 żołnierzy. 17 września walczył on w bitwie pod Krupczycami. Wzmocniony dwoma sześciodziałowymi bateriami, stanowił prawe skrzydło dywizji. Rosjanie zastosowali skuteczny dwustronny manewr okrążający. Na tyły pozycji polskich przeniknęli z jednej strony kozacy, z drugiej jegrzy konni. Gen. Sierakowski wydał rozkaz odwrotu. Bataliony polskie cofały się pod osłoną kawalerii narodowej. Trzykrotnie liczniejsze wojska Suworowa poniosły duże straty i nie zdołały okrążyć oraz zniszczyć odchodzącej w kierunku Terespola dywizji gen. Sierakowskiego.
Bitwa pod Terespolem
Nocą z 18 na 19 września wojska rosyjskie przeprawiły się przez Bug i zaatakowały koncentrujące się pod Terespolem oddziały polskie. Dywizja gen. Sierakowskiego, pod osłoną artylerii, z ariergardą złożoną z batalionu gwardii pieszej i batalionu 5 regimentu, podjęła odwrót groblą kroszczyńską. Żołnierze 15 regimentu (batalionu zbiorczego) zajęli pozycję na wzgórzu za Kroszczynem. W zażartej walce batalion poniósł duże straty, sięgające około 40% stanu osobowego. Pobite pododdziały zbierały się w Janowie, a następnie w Łosicach, Mordach i Wyczółkach.
W obronie Warszawy
Pozostałe w Warszawie bataliony 15 regimentu wzięły udział w obronie stolicy. W sierpniu pułk liczył już 2041 bagnetów, a we wrześniu, mimo poniesionych strat, 2066 bagnetów. Był to najwyżej ukompletowany regiment w całej armii koronnej. Jeden batalion stał w obozie pod Pragą, a kolejny, przedyslokowany z odcinka południowego, 27 sierpnia wziął udział w kontrataku na Powązkach. Dowodzony przez adiutanta Naczelnika, mjr. Fiszera, batalion zbiorczy gwardii pieszej i 15 regimentu odbił jedną z baterii artylerii i przez kilka godzin prowadził walkę ogniową. Następnego dnia wziął udział w odpieraniu pruskiego natarcia oraz kontratakował wspólnie z milicją warszawską oraz warszawskim 20 regimentem pieszym pod dowództwem płk. Jana Kilińskiego.
Nocą z 5 na 6 września król pruski wycofał się z miasta i odstąpił w kierunku Raszyna. Na południu od Warszawy również wycofał się rosyjski korpus gen. Fersena. Żołnierze 15 regimentu pieszego za wzorową postawę otrzymali awanse oraz nagrody z rąk gen. Tadeusza Kościuszki.
W drugiej połowie września nastąpiła zmiana podporządkowania batalionów regimentu. Jeden batalion z kompanią strzelców, liczący 627 żołnierzy, został włączony do dywizji księcia Józefa Poniatowskiego i przedyslokowany nad Bzurę. Drugi batalion pełnił służbę garnizonową w Warszawie, a trzeci, liczący ponad 510 żołnierzy, obozował na Pradze.
Bitwa pod Maciejowicami
Na początku października gen. Kościuszko podjął decyzję o odtworzeniu rozbitej pod Terespolem dywizji gen. Sierakowskiego, która miała przejść pod bezpośrednie dowództwo Naczelnika, w towarzystwie dywizji gen. Konińskiego.
W składzie dywizji gen. Sierakowskiego pozostawał wciąż zredukowany do jednej kompanii batalion 15 regimentu pieszego, połączony z batalionem gwardii pieszej koronnej, który 8 października liczył łącznie 267 żołnierzy.
9 października wieczorem oddziały polskie maszerowały z Maciejowic w kierunku południowo-wschodnim i zajęły pozycje na wzgórzu na południowym brzegu Okrzejki. Zbiorowy batalion gwardii i 15 regimentu stał w centrum obok 10 regimentu pieszego. Bitwa rozpoczęła się o świcie 10 października atakiem kozaków z kolumny gen. Denisowa na lewe skrzydło polskie. Kilkugodzinna walka ogniowa przyniosła dotkliwe straty po obu stronach.
Atak gen. Denisowa miał na celu odwrócenie uwagi Kościuszki w kierunku Oronne, podczas gdy główne siły gen. Fersena oskrzydlały siły polskie od południa i południowego zachodu. Tam nastąpiło decydujące uderzenie Rosjan. Kościuszko postanowił przegrupować część sił z centrum na lewe skrzydło.
Ten manewr został jednak powstrzymany przez Denisowa, który przeprowadził kolejny atak. Polska piechota broniła się bagnetami. W wyniku równoczesnego przełamania obrony na prawym skrzydle w rejonie Zamku, oddziały polskie znalazły się w okrążeniu. Pod ogniem rosyjskim piechota polska uległa miażdżącej przewadze. Pod Maciejowicami zakończył swój szlak bojowy batalion 15 regimentu pieszego, detaszowany w połowie sierpnia do dywizji gen. Sierakowskiego.
Obrona Pragi
Po klęsce maciejowickiej, fortyfikacje Pragi obsadzono wszystkimi jednostkami piechoty polskiej zgromadzonymi w stolicy. 2 listopada dwa niepełne bataliony 15 regimentu pieszego, liczące około 1045 żołnierzy, znalazły się w obozie warownym wschodniego przedmieścia Warszawy. 4 listopada na całej długości linii obronnej rozpoczął się atak nieprzyjaciela. 15 regiment pieszy zajmował pozycje w centrum ugrupowania. Około 9:00 Rosjanie przełamali polską obronę na kilku odcinkach i wdarli się na Pragę. Większość żołnierzy 15 regimentu pieszego poległa lub dostała się do niewoli.
Ocalały tylko wydzielone komendy pozostawione w lewobrzeżnej Warszawie do pełnienia służby garnizonowej oraz batalion odkomenderowany do dywizji księcia Józefa Poniatowskiego.
Pododdziały, które ocalały po klęsce, kierowały się na południe pod dowództwo nowego naczelnika powstania, gen. Tomasza Wawrzeckiego. 13 i 14 listopada, pod Radoszycami, wojsko, po zakopaniu armat i podziale kas pułkowych, nie widząc szans na dalszą walkę, rozeszło się.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.