15 Eskadra Myśliwska
15 eskadra myśliwska była jednostką lotnictwa rozpoznawczego Armii Wielkopolskiej oraz Wojska Polskiego w czasie II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona w 1919 roku w Poznaniu jako 4 Wielkopolska Eskadra Bojowa. Brała udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a w 1920 roku została przekształcona w 15 eskadrę myśliwską. Po konflikcie weszła w skład 3 pułku lotniczego, a w 1925 roku, w wyniku reorganizacji lotnictwa, została przemianowana na 112 eskadrę lotniczą.
Formowanie i walki
4 Wielkopolska Eskadra Bojowa
Formowanie 4 Wielkopolskiej Eskadry Bojowej rozpoczęło się 25 maja 1919 roku na lotnisku Ławica, a organizatorem był por. pil. Adam Jerzy Dziembowski.
Proces organizacji i wyposażania eskadry w sprzęt był nieco opóźniony w porównaniu do wcześniej tworzonych jednostek. Największym wyzwaniem był brak sprzętu, w tym samolotów, mimo że personel latający i techniczny był dostępny. Szkolenie rozpoczęto na trzech używanych samolotach: Fokker D.VII, Fokker E.V oraz Albatros D.III, skupiając się na lotach grupowych i walkach powietrznych.
Po pozyskaniu samolotów Spad z Francji, 4 eskadra stała się w pełni operacyjną jednostką myśliwską, pozostając na lotnisku Ławica jako rezerwa Naczelnego Dowództwa.
Na dzień 1 lutego 1920 roku eskadra dysponowała 6 pilotami i 6 samolotami.
W lutym, po objęciu Pomorza przez władze polskie, eskadra przeniosła się na lotnisko w Bydgoszczy.
W kwietniu dokonano przezbrojenia w samoloty typu Fokker D.VIII, a w maju eskadra wyruszyła na front polsko-bolszewicki, lądując na lotnisku Wapniarka na Podolu, gdzie w składzie III dywizjonu lotniczego prowadziła operacje bojowe.
Mimo myśliwskiego charakteru, z powodu braku aktywności bolszewickich myśliwców, eskadra realizowała zadania bombowo-szturmowe, niszcząc sowieckie linie zaopatrzeniowe, pozycje artyleryjskie oraz pociągi pancerne.
24 maja eskadra bombardowała i ostrzeliwała bolszewickie pozycje artyleryjskie pod Zielonką, a 27 maja zaatakowała pociąg przewożący oddziały sowieckie na front.
W maju i czerwcu eskadra prowadziła walki z bolszewickimi pociągami pancernymi. Operując z lotnisk Płoskirów i Derażnia, codziennymi atakami szturmowymi uniemożliwiała naprawę torów oraz wycofywanie się pociągów. Dwa pociągi: „Bela Kun” i „Krasnyj Krestianin” zostały odcięte od własnych wojsk, a ich uzbrojenie zostało przejęte przez polską 12 Dywizję Piechoty. Czwarty pociąg został unieruchomiony dzięki brawurowym atakom z powietrza.
Personel techniczny i latający skutecznie realizował nietypowe zadania. Samolot szkolny Albatros B.II, użyty do komunikacji, został zaadaptowany przez obserwatora w eskadrze, ppor. Zdzisława Bilażewskiego, do wykonywania zrzutów bomb. Myśliwce również przeszły doraźne przeróbki, zainstalowano w nich wyrzutniki bomb 5 i 12-kilogramowych.
15 Eskadra Myśliwska
W trakcie walk na froncie polsko-bolszewickim, 4 Wielkopolska Eskadra Bojowa została przekształcona w 15 Eskadrę Myśliwską.
W czerwcu i lipcu polskie jednostki prowadziły walki obronno-opóźniające, a Armia Konna, główny przeciwnik polskiej 6 Armii, udoskonaliła metody walki z lotnictwem, stając się poważnym zagrożeniem. Kawalerzyści Siemiona Budionnego zaczęli szeroko stosować sprzężone karabiny maszynowe na taczankach, organizując zasadzki z użyciem niewielkich grup kawalerii.
W ramach działań odwrotowych polskich wojsk, będąc w składzie II dywizjonu przy 6 Armii, eskadra operowała z lotnisk w Berezowicy i Lwowie.
14 lipca eskadra dotarła do Lwowa, gdzie czekało na nią uzupełnienie w postaci kilku samolotów Fokker D.VII, jednego Fokker D.VIII i jednego Albatros B.II.
W Lwowie pozostawała jedynie grupa bojowa, natomiast tabory zostały odesłane do Radymna, a dowództwo nad logistyką objął ppor. Zdzisław Bilażewski.
Od 21 lipca do końca sierpnia eskadra prowadziła walki z oddziałami 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego.
28 lipca eskadra zrealizowała trzy loty wywiadowcze, a 2 sierpnia 8 lotów szturmowych.
Na początku sierpnia na lotnisku Lewandówka stacjonowały cztery eskadry 3 dywizjonu lotniczego: 5. i 6. eskadra wywiadowcza oraz 7. i 15. eskadra myśliwska, które dysponowały 6 samolotami wywiadowczymi i 10 myśliwskimi.
Od 10 sierpnia liczba codziennych lotów na front zaczęła rosnąć, co było związane z przekierowaniem działań jazdy Budionnego w kierunku lwowskim.
15 sierpnia armia Budionnego zbliżyła się do linii Bugu, a jedna z jej dywizji osiągnęła Bug pomiędzy Buskiem a Kamionką Strumiłową. Właśnie tę skoncentrowaną grupę, złożoną w czworoboku wsi Wierzblany – Adamy – Jabłonówka – Sokole, zaatakowała 15 Eskadra Myśliwska. Z powodu znacznego zalesienia teren utrudniał zwalczanie celów naziemnych, co jednocześnie ułatwiało ostrzeliwanie nisko latających samolotów. Tego dnia eskadra straciła dwa samoloty i jednego pilota podczas wielokrotnych ataków lotniczych.
Sierżant Stanisław Rozmiarek, lądując na postrzelanej maszynie, rozbił samolot i zmarł 25 sierpnia w lwowskim szpitalu. Porucznik Józef Hendricks również zmuszony był do lądowania, jednak uniknął niewoli i powrócił do eskadry.
16 sierpnia nieprzyjaciel sforsował Bug, a na froncie powstała 25-kilometrowa wyrwa, przez którą wtargnęły masy bolszewickiej kawalerii. Dowództwo 6 Armii nie miało już żadnych odwodów, oprócz kilku samolotów w Lwowie. Tego dnia wszystkie samoloty 3 dywizjonu zaangażowano w atak na przeciwnika. Dowódca dywizjonu, mjr Faunt le Roy, zdecydował o przeprowadzaniu ataków pojedynczymi maszynami, co miało na celu uniknięcie oczekiwania na tankowanie i uzbrajanie. Samoloty atakowały cele z wysokości 700-800 metrów, a następnie ostrzeliwały kolumny nieprzyjaciela z lotu koszącego aż do wyczerpania amunicji. Tego dnia dywizjon przeprowadził 49 lotów szturmowych bez strat własnych, natomiast straty wojsk sowieckich były znaczące.
W nocy z 16 na 17 sierpnia mechanicy naprawiali uszkodzone i postrzelane samoloty.
Rankiem 17 sierpnia wystartowało 19 samolotów, a zadaniem dywizjonu było wspieranie wojsk własnych w rejonie Busk – Krasne oraz powstrzymywanie kolumn jazdy sowieckiej w marszu na Lwów. Podczas akcji szturmowej pięć samolotów zostało poważnie uszkodzonych w zderzeniach z kawalerią. Tego dnia kawaleria Budionnego doznała bardzo wysokich strat, a natarcie sowieckiej 6 Dywizji Kawalerii zostało odparte tylko dzięki samolotom. Łącznie 17 sierpnia 19 maszyn wykonało 69 lotów szturmowych.
18 sierpnia po południu eskadra działała w okolicach Żółtańca, gdzie planowano przeprowadzenie przeciwuderzenia siłami własnej kawalerii. Podczas tej akcji został zestrzelony ppor. Edward Lewandowski.
Dzień 18 sierpnia był dniem największego wysiłku bojowego lotników w czasie obrony Lwowa, kiedy to przeprowadzono 72 loty bojowe. W tych walkach szczególne wyróżnienie zdobyli: ppor. Antoni Bartkowiak, por. Adam Jerzy Dziembowski, por. Józef Hendricks oraz ppor. Edward Lewandowski.
W dniach 15-18 sierpnia, dysponując czterema samolotami i pięcioma pilotami (a 16 sierpnia tylko czterema), eskadra atakowała oddziały konarmii, ostrzeliwując je ogniem karabinów maszynowych i bombardując z powietrza.
18 sierpnia wieczorem, z powodu zagrożenia naziemnego lotniska w Lewandówce, wszystkie eskadry 3 dywizjonu przeniosły się na lotniska pod Przemyślem. W ciągu następnych trzech dni działalność lotnicza została znacznie ograniczona, co było efektem przemęczenia załóg i zużycia samolotów.
W związku z poprawą sytuacji operacyjnej na froncie, 24 sierpnia eskadra powróciła do Lwowa.
W sierpniu eskadra wykonała około 90 lotów bojowych, w tym 26 lotów w dniach 16 i 17 sierpnia. Zrzucono 300 kg bomb i wystrzelono około 10 000 naboi.
Oprócz niszczenia siły żywej przeciwnika, ataki te wyraźnie obniżały morale bolszewickiej konnicy. Rajdy przeprowadzano na niebezpiecznie niskim pułapie, a efekty psychologiczne i skuteczność ognia z broni pokładowej, strzelającej z tak niskiej wysokości w zwarte masy wroga, były ogromne.
Jednak bolszewickie taczanki uzbrojone w karabiny maszynowe stanowiły poważne zagrożenie dla pilotów eskadry. Samoloty często wracały z akcji z przestrzelinami w kadłubach lub z uszkodzonymi silnikami.
Na przykład 15 sierpnia celny ogień przeciwnika ranił sierż. pil. Stanisława Rozmiarka w obie nogi, który zdołał wylądować w pobliżu własnych pozycji pod Krasnem. Rannego lotnika przewieziono do szpitala we Lwowie, gdzie po mianowaniu go podporucznikiem i uhonorowaniu Krzyżem Orderu Virtuti Militari, zmarł po dziesięciu dniach. Został pochowany na cmentarzu obrońców miasta.
Tego dnia nie powróciła z lotu również maszyna pilotowana przez por. pil. Józefa Hendricksa, jednak akcja poszukiwawcza przyniosła rezultaty i pilot został odnaleziony. Przechwycona depesza radiowa ze sztabu Konarmii z 18 sierpnia w ten sposób opisywała przebieg walk:
„18 sierpnia, w trakcie ataku na kawalerię sowiecką, zestrzelono ppor. pil. Edwarda Lewandowskiego. Udało mu się jednak wylądować na pozycjach zajmowanych przez oddziały polskie. W tym czasie Armia Budionnego, rezygnując ze zdobycia Lwowa, zaczęła marsz w kierunku Zamościa. 15 eskadra, operując z lotniska Korczowo, wykonywała nie tylko ataki szturmowe, ale również loty rozpoznawcze. Załogi lądowały na przygodnym terenie w pobliżu własnych pozycji, by na gorąco relacjonować przebieg zwiadu lotniczego. Zdarzały się również pomyłki. Sierż. pil. Antoni Bartkowiak, myląc kawalerię sowiecką za własną, ledwo uniknął niewoli. Wylądował blisko wojsk przeciwnika, jednak po ostrzale zdołał wystartować i uniknąć pościgu, a następnie zaatakować z broni maszynowej wrogie zgrupowanie.”
Ponowne nasilenie walk z jednostkami Armii Konnej miało miejsce na przełomie sierpnia i września, podczas bitwy pod Komarowem.
31 sierpnia ppor. Antoni Bartkowiak napotkał w rejonie Cześnik dużą grupę kawalerii nieprzyjaciela, którą skutecznie ostrzelał i rozproszył. Tego samego dnia walczył także z oddziałami kawalerii sowieckiej pod Niewichrowem. Ze względu na znaczne oddalenie od linii frontu, eskadra zorganizowała wysunięte lotnisko pod Korczowem, na którym znajdowała się stacja benzynowa oraz kilku mechaników.
Od początku września eskadra prowadziła działania przeciwko kawalerii sowieckiej w rejonie Hrubieszowa i Uściługa.
W tym okresie intensywność działań bojowych znacznie się zmniejszyła.
1 września eskadra przeprowadziła cztery loty bojowe.
W tym czasie do eskadry dołączyli nowi piloci: kpt. Prosiński, ppor. Miśkiewicz i pchor. Barcikowski.
1 października nadeszło polecenie przeniesienia eskadry do Rudniej, jednak z powodu nieodpowiednich warunków lotniskowych, 8 października jednostka została przeniesiona do Zdołbunowa.
W październiku eskadra wykonała jeszcze 12 lotów bojowych. 12 października, podczas powrotu z misji, pchor. Janusz Barcikowski rozbił maszynę podczas lądowania o zmroku, odnosząc lekkie obrażenia.
Rozejm zastał eskadrę w Zdołbunowie.
Podczas wojny eskadra wykonała 277 lotów, spędzając 346 godzin w powietrzu. Straty wyniosły jednego lotnika.
Eskadra w okresie pokoju
W czasie pokojowej reorganizacji polskiego lotnictwa, 15 eskadra myśliwska została przeniesiona do Ostrowa Wielkopolskiego, a później do Poznania. W sierpniu 1921 roku weszła w skład powstającego 3 pułku lotniczego.
Trudna sytuacja finansowa państwa oraz brak odpowiedniego sprzętu uniemożliwiały pilotom eskadry realizację pełnego programu szkolenia. W tym czasie eskadra dysponowała samolotami Albatros D-III oraz Oeffag D-III.
W 1923 roku eskadra otrzymała kilka samolotów typu Ansaldo „Balilla”.
W czerwcu 1925 roku jednostkę przemianowano na 112 eskadrę myśliwską, a w 1928 roku na 132 eskadrę myśliwską.
Żołnierze eskadry
Wypadki lotnicze
W czasie działalności eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze, które zakończyły się obrażeniami lub śmiercią pilota:
8 lipca 1919 roku zginął podczas lotu ćwiczebnego samolotem Spad por. pil. Bolesław Szczepański.
16 marca 1920 roku w locie ćwiczebnym zginął ppor. pil. Stefan Mierzejewski.
W okresie lipca i sierpnia 1920 roku eskadra prowadziła działania przeciwko nieprzyjacielskiej kawalerii. W trakcie jednego z ataków ciężko ranny został sierż. pil. Stanisław Rozmiarek, który zmarł w szpitalu 21 sierpnia 1920 roku.
W 1922 roku por. pil. Antoni Bartkowiak, oddelegowany do Lubelskiej Wytwórni Samolotów jako szef pilotów-oblatywaczy, zmarł 1 maja 1922 roku w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku lotniczym.
Samoloty eskadry
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
2 pułk lotniczy 1919-1929. Kraków: Drukarnia Polska Franciszka Zemanka, 1929.
Tomasz Turbiak. Walki III dywizjonu lotniczego z konną armią Budiennego pod Lwowem. „Bellona”. 5 (2), s. 122-131, 1922. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy.