15 dywizjon artylerii ciężkiej (15 dac)
15 dywizjon artylerii ciężkiej (15 dac) był pododdziałem artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w II RP.
Nie był on częścią pokojowej organizacji armii. Dywizjon został utworzony w dniach 24–25 sierpnia 1939 roku w Toruniu przez 8 pułk artylerii ciężkiej, z myślą o wsparciu 15 Dywizji Piechoty.
W skład dywizjonu wchodziły dwie baterie: pierwsza z nich była wyposażona w trzy 105 mm armaty wz. 1929, a druga w trzy 155 mm haubice wz. 1917.
15 dac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Mobilizację alarmową dywizjonu w grupie niebieskiej rozpoczęto 24 sierpnia o godzinie 7:00 w Toruniu, w koszarach 8 pac. Wiele z mobilizowanych koni nie miało podków, a wozów niejednokrotnie brakowało metalowych obręczy, co czyniło je nieodpowiednimi dla taboru i kolumny amunicyjnej artylerii ciężkiej. 26 sierpnia dywizjon opuścił koszary i udał się do rejonu koncentracji 15 DP w okolicach Bydgoszczy. Na rozkaz dowódcy 15 DP, dywizjon został skierowany w okolice Szwedorowa, gdzie miał wspierać obronę przedmościa bydgoskiego.
Działania bojowe
Walki na przedmościu bydgoskim
1 września 15 dac znajdował się w ugrupowaniu 15 DP na przyczółku bydgoskim. Razem z 59 pułkiem piechoty przebywał w rezerwie dywizji, na północny wschód od wsi Smukła. O godzinie 11:45 dywizjon został zbombardowany przez niemieckie lotnictwo, w wyniku czego ranny został kanonier oraz dwa konie, a także zniszczono dwa wozy taborowe. 2 września, z powodu mgły, dywizjon nie prowadził działań bojowych. Około południa, po ustąpieniu mgły, dowódca 1 baterii armat zauważył rozwijające się do natarcia oddziały niemieckiej 50 DP w rejonie Trzemętowa. Ostrzał 1 baterii, a następnie dywizjonu oraz 8 baterii 15 pułku artylerii lekkiej, spowodował zatrzymanie nieprzyjaciela na jego pozycjach wyjściowych oraz zadanie mu strat. Do wieczora prowadzono sporadyczny ostrzał zauważonych grup nieprzyjaciela, a przed zmrokiem położono silną nawałę ogniową na wzgórze 120. W nocy z 2 na 3 września 15 dac, w celu wzmocnienia obrony przedmościa, wycofał się do rejonu wsi Czyżkówko i zajął zamaskowane stanowiska ogniowe przy rozwidleniu dróg nakielskiej i koronowskiej. 3 września, od godziny 7:00, niemiecka 50 DP przeprowadziła trzy natarcia na przedmoście bydgoskie w rejonie Tryszczyn i Szczutki, które zostały odparte głównie dzięki skoncentrowanemu ostrzałowi artylerii 15 DP. Dywizjon wystrzelał tego dnia ponad 200 pocisków, a kolumna amunicyjna trzykrotnie wyjeżdżała po uzupełnienie amunicji, za każdym razem będąc ostrzeliwaną przez niemieckich dywersantów. Wieczorem 15 dac przeszedł do rejonu Brzozy.
Walki odwrotowe na Kujawach
4 września 15 dac znalazł się w odwodzie dywizji. Wieczorem rozpoczął dalszy odwrót. W trakcie przegrupowania armii, razem z dywizją, dywizjon przeszedł na linię Solec Kujawski – Jezioro Jezuickie – Łabiszyn. Został przydzielony do wsparcia obrony odcinka 61 pułku piechoty, a 5 września zajął stanowiska ogniowe w rejonie wsi Osiek Wielki. 6 września 15 dac prowadził ostrzał oddziałów niemieckiej 50 DP, które atakowały pozycje obronne 61 pp i 62 pułku piechoty, szczególnie w rejonie Piecki i Emilianowo. Po północy 7 września 15 dac podjął odwrót trasą Tarkowe, Gniewkowiec, Broniewo, Rojewo, Gniewkowo, Murzynowo do dworu Ośniczewo, a przed południem dotarł do celu. Po odpoczynku, w nocy z 7 na 8 września, dywizjon kontynuował dalszy odwrót w kierunku Gniewkowa, Osięcin i Redeczy Krukowy, docierając do folwarków Konary i Lekarzewice, gdzie zatrzymał się na postój. W nocy z 8 na 9 września dywizjon udał się do Brześcia Kujawskiego, zajmując stanowiska ogniowe w pobliżu kolonii Rzadka Wola. Po drodze w Brześciu Kujawskim dywizjon zaopatrzył się w materiały z magazynów. 9 września rano, 1 bateria armat zajęła stanowiska we wsi Kazanie, a 2 bateria haubic w rejonie kolonii Rzadka Wola, z kierunkiem strzału na szosę Brześć Kujawski-Radziejów Kujawski. W nocy z 9 na 10 września, razem z dywizją, 15 dac przegrupował się w rejon jeziora Chodecz, zajmując miejsce postoju w dworze Brzyszewo. Dywizjon został przeznaczony do wsparcia 59 pp oraz całego pasa obrony 15 DP. 11 września oczekiwał na rozkazy w zajętych stanowiskach w rejonie dw. Brzyszewo. 12 września w południe 15 dac otworzył ogień na oddziały niemieckiej 208 DP, atakujące 61 pp oraz 86 batalion piechoty. Efektywne wsparcie 15 dac przyczyniło się do odparcia ataku niemieckich oddziałów oraz dwóch kolejnych natarć na odcinek 15 DP. W nocy z 12 na 13 września 15 dywizjon wykonał 40-kilometrowy odwrót do rejonu wsi Strzelce, przechodząc przez: Lutobórz, dwór Szlachecka Kępa, Kurowo, Kozłówek, Strzałki, docierając do celu przed południem 13 września.
Udział w bitwie nad Bzurą
W nocy z 13 na 14 września dywizjon pomaszerował do Gąbina, gdzie odpoczywał przez cały dzień 14 września. 15 września wspierał obronę 59 pp od jeziora Zdworskiego do północnego skraju lasów gąbińskich, prowadząc ostrzał oddziałów niemieckiej 3 DP w rejonie Płocka. W nocy z 15 na 16 września otrzymał rozkaz marszu do rejonu Budy Stare, gdzie oczekiwał na dalsze rozkazy 16 września. Nocą z 16 na 17 września, zgodnie z rozkazem, dywizjon zredukował tabor i podjął próbę przeprawy przez Bzurę w rejonie folwarku Witkowice. Z powodu zatłoczenia rejonu przeprawy, miała ona miejsce w ciągu dnia 17 września pod ostrzałem niemieckiej artylerii oraz atakami lotnictwa. Mimo to, przy niewielkich stratach, dywizjon przeprawił się przez Bzurę i dotarł do rejonu folwarku Tułowice.
Walki w Puszczy Kampinoskiej
17 września, podczas marszu w kierunku Puszczy Kampinoskiej, dywizjon poniósł znaczne straty podczas forsowania rzeczki Łasica pod ostrzałem; wielu kanonierów i podoficerów zginęło, a wśród nich także ppor. Edward Tarka. Wiele osób odniosło rany, w tym mjr Stefan Starzyński, dowódca 15 dac, który zmarł w szpitalu w Laskach 20 września. Dowództwo przejął kpt. rez. Teofil Schab. Największe straty odniosła 1 bateria armat, która straciła swoje armaty i sprzęt; rany odniósł kpt. Mikołaj Jezierski. Dywizjon dotarł do lasów w pobliżu wsi Myszory, Famułki Królewskie. 18 września rano reszta 15 dac podjęła marsz przez Puszczę Kampinoską do Cybulic. 15 dac dysponował kompletną 2 baterią haubic oraz pozostałymi pododdziałami dywizjonu z resztkami 1 baterii. 19 września 15 dac dotarł do Palmir. W trakcie domarszu 2 bateria została zbombardowana przez lotnictwo niemieckie, co doprowadziło do jej zniszczenia. W wyniku tego doszło do rozproszenia reszty 15 dac. Ostatecznie do Warszawy dotarła jedynie część dywizjonu, która została wcielona do oddziału spieszonych artylerzystów 15 DP pod dowództwem kpt. Czesława Berezowskiego i wzięła udział w obronie Warszawy.
Obsada personalna dywizjonu
dowódca dywizjonu – mjr art. Stefan Tadeusz Starzyński († 20 IX 1939 Laski), kpt. rez. Teofil Schab
adiutant – kpt. rez. Teofil Schab
oficer zwiadowczy – ppor. Edward Tarka († 17 IX 1939)
oficer obserwacyjny – NN
oficer łącznikowy – NN
oficer łączności – ppor. Jan Tipelt
oficer płatnik – ppor. rez. Zenon Szarkowski
oficer żywnościowy – por. rez. Jan Chojnacki
lekarz – por. lek. dr Henryk Sawilski
lekarz weterynarii – ppor. lek. wet. Śliwiński
dowódca kolumny amunicyjnej – kpt. rez. Tadeusz Jędrzejewski
dowódca 1 baterii armat – kpt. art. Mikołaj Jezierski
oficer zwiadowczy – pchor. Król
oficer ogniowy – ppor. Wacław Szwidowski
dowódca I plutonu – pchor. Tadeusz Gaworowski
dowódca II plutonu – pchor. Feliks Dangel
dowódca 2 baterii haubic – kpt. art. Leon Niedzielski
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Klemens Steinke
oficer ogniowy – ppor. Stanisław Wygodzki
dowódca I plutonu – pchor. Więckowski
dowódca II plutonu – pchor. Brzostek
dowódca plutonu taborowego – ppor. rez. Stanisław Biskup
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939. Londyn: 1975.
Roman Łoś: Artyleria polska 1914-1939. Warszawa: Bellona, 1991. ISBN 83-11-07772-X. Brak numerów stron w książce
Leon Niedzielski: Sprawozdanie z udziału w kampanii polskiej 1939 roku. [w:] B.I.27f [on-line]. IPMS, 1945-12-08. [dostęp 2018-03-05].
Piotr Saja, Przygotowania wojenne i walki 15 Dywizji Piechoty na przedmościu bydgoskim we wrześniu 1939 roku, Przegląd Historyczno-Wojskowy Nr 1 (196), Warszawa 2003, ISSN 1640-6281
Ludwik Głowacki, Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1985, wyd. V, ISBN 83-11-07109-8
Piotr Zarzycki: 8 Pułk Artylerii Ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 120. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2000. ISBN 83-87103-80-2.
Przemysław Dymek: 15. Dywizja Piechoty w wojnie 1939 roku. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2013. ISBN 978-83-62046-49-2.