14 Regiment Pieszy im. Potockich – jednostka piechoty w armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Regiment Pieszy im. Potockich został założony w 1785 roku przez wojewodę ruskiego, Szczęsnego Potockiego, który otrzymał patent szefa regimentu. W ramach tej inicjatywy, Potocki dostarczył 400 „gołych” chłopów, których Rzeczpospolita musiała wyposażyć w mundury, broń oraz inne niezbędne akcesoria. W dużej mierze rekrutacja odbyła się spośród żołnierzy prywatnych oraz „klienteli” z Tulczyna. Przysięgę złożono w Tulczynie, a chorągiew poświęcono 10 maja 1786 roku, w trzecim dniu uroczystości imieninowych szefa.
Regiment składał się z czterech kompanii i liczył łącznie 400 żołnierzy.
W 1786 roku wprowadzono numerację regimentów piechoty od 1 do 14, przy czym regiment gwardii pozostał bez numeru. Regiment Pieszy im. Potockich zyskał numer 14.
W tym roku jego liczba wynosiła 400 żołnierzy.
Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły liczebność polskiej piechoty w różnych regimentach. Etaty z października 1789 oraz maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii zorganizowanych w trzy bataliony, w tym jeden grenadierski oraz dwa fizylierskie. W praktyce jednak nigdy nie osiągnięto takiej organizacji. Tylko w 1790 roku regiment rozbudowano do ośmiu kompanii poprzez podział i uzupełnienie istniejących. W przededniu wojny w obronie Konstytucji 3 maja, 9 regiment piechoty im. Potockich pod dowództwem Teodora Potockiego liczył 1560 żołnierzy.
W czerwcu 1789 roku regiment został przydzielony do Dywizji Ukraińsko-Podolskiej. W przededniu wojny polsko-rosyjskiej, I batalion przydzielono do dywizji księcia Józefa Poniatowskiego, a II batalion do dywizji generała mjr. Michała Wielhorskiego.
W 1793 roku, gdy Rosjanie zaczęli wcielać polskie oddziały do swoich szeregów, regiment im. Potockich odmówił złożenia przysięgi i został rozwiązany po próbie przedarcia się z bronią do Turcji. Decyzję podjęto na podstawie konwencji rosyjsko-pruskiej podpisanej 23 stycznia 1793 roku.
W Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej tradycje regimentu były kontynuowane przez 14 Brygadę Obrony Terytorialnej.
Barwy regimentu
Wyłogi jasnoniebieskie, naramienniki srebrne, guziki białe.
W 1789 roku zmieniono znacznie krój oraz kolor mundurów piechoty. Mundur składał się z granatowej kurtki zimowej z jasnoniebieskimi wyłogami, srebrnymi naramiennikami, białego lejbika ze stojącym kołnierzem oraz białego koletu letniego z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na białe guziki od dołu do góry. Noszono długie białe spodnie wkładane do butów kroju węgierskiego, które były wysokie do kolan i wycięte z tyłu, a także okrągły filcowy kołpak o wysokości około 30 cm z sukiennym wierzchem w kolorze pąsowym, daszkiem i blachą mosiężną z orłem. Żołnierze nosili również halsztuki oraz naramiennik z czarnej blachy, a jako strój koszarowy – kitle i furażerki. Nowe mundury zapewniały większy komfort i swobodę ruchów. Mundur oficerów różnił się czarnym barankowym obszyciem czapek oraz galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł.
W czasie insurekcji: wyłogi niebieskie, guziki srebrne.
Żołnierze regimentu
Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często traktowane było jako synekura. Szefowie mieli prawo do fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów. Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik. Do 1790 roku w sztabie służyło siedmiu (lub ośmiu) oficerów: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor oraz regimentsfelczer. W kompaniach było czterech kapitanów, czterech poruczników i czterech chorążych, co dawało łącznie 20 oficerów, nie licząc kapelana.
W związku z podniesieniem etatu całego wojska, w czerwcu 1790 roku pojawił się drugi major, trzech kapitanów sztabowych, prawdopodobnie drugi porucznik adiutant, czterech poruczników, ośmiu podporuczników oraz czterech chorążych, co zwiększyło liczbę oficerów do 40.
Przez cały okres istnienia jednostki, szefami regimentu byli Potoccy.
Szefowie
Stanisław Szczęsny Potocki (wojewoda rusi, generał artylerii koronnego do 1789)
Stanisław Potocki (5 maja 1789)
Teodor Potocki (5 lutego 1790)
Pułkownicy
Adam Moszczeński (do 05.03.1792)
Jakub Lanckoroński (od 05.03.1792, generał major od 12 marca 1794)
Walki regimentu
14 Regiment Pieszy im. Potockich brał udział w 1792 roku w VII wojnie polsko-rosyjskiej, toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja, osiągając stan osobowy wynoszący 1560 ludzi.
Na przededniu wojny polsko-rosyjskiej, I batalion liczący 715 żołnierzy został przydzielony do dywizji księcia Józefa Poniatowskiego, a II batalion, liczący 716 żołnierzy, do dywizji generała mjr. Michała Wielhorskiego. Po raz pierwszy żołnierze regimentu walczyli 15 czerwca 1792 roku, osłaniając odwrót 4 Dywizji Wołyńskiej pod Boruszkowicami. 18 czerwca 1792 roku regiment wziął udział w bitwie pod Zieleńcami, gdzie ks. Józef Poniatowski osobiście prowadził kontratak 1 batalionu.
Bitwy i potyczki:
- bitwa pod Boruszkowcami (15 czerwca 1792),
- bitwa pod Zieleńcami (17 czerwca),
- Bereżce (18 lipca).
Hierarchia regimentu
Przez większość swojego istnienia regiment nosił numer 14, jednak w pierwszej połowie 1790 roku używał numeru 7.
Schemat:
regiment pieszy im. Potockich (1785-1786) → regiment 14 pieszy im. Potockich (1786-1790) → regiment 7 pieszy im. Potockich (1790) → regiment 13 pieszy im. Potockich (1790-1793) ↘ rozwiązany przez Rosjan.
Przypisy
Bibliografia
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
Igor Kraiński: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. 14 pułk piechoty. Warszawa: Redakcja Historyczno – Wojskowa „Ergos”, 1992. ISBN 83-85253-13-0.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka, Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.