14 Pułk Ułanów Jazłowieckich (14 puł) – jednostka kawalerii pancernej w Polskich Siłach Zbrojnych.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Francja 1939-1940
Po kampanii wrześniowej, 14 pułk ułanów został zrekonstruowany w kwietniu 1940 roku we Francji jako III batalion im. Ułanów Jazłowieckich, wchodząc w skład 10 Brygady Kawalerii Pancernej.
Wielka Brytania 1940-1945
Po porażce w Francji, pułk został ponownie odtworzony w Wielkiej Brytanii jako I Batalion Strzelców im. 14 pułku Ułanów Jazłowieckich w 1 Brygadzie Strzelców, a od 8 października 1940 roku znowu włączony do 10 Brygady Kawalerii Pancernej.
Skład organizacyjny jazłowieckiego batalionu
- dowództwo
- dowódca – płk dypl. Witold Gierulewicz
- zastępca dowódcy – mjr Stefan Starnawski
- adiutant – rtm. Włodzimierz Korytkowski
- dowódca szwadronu dowodzenia – rtm. Witold Kowalski
- dowódca 1 szwadronu – kpt. Stanisław Górski
- dowódca 2 szwadronu – rtm. Aleksander Rylke (z 14 puł., w 1939 dowódca szwadronu w Ośrodku Zapasowym Podolskiej BK)
- dowódca 3 szwadronu – rtm. Franciszek Koprowski (z 10 Pułku Ułanów Litewskich, w 1939 w CWK)
- dowódca szwadronu ckm – kpt. Jan Downar-Zapolski
- dowódca plutonu opl. – por. Konstanty Juszczak
- dowódca plutonu ppanc. – por. Józef Piękosz
- dowódca plutonu łączności – por. Stefan Milewski
Do końca 1941 roku pułk (batalion) pozostał na pozycjach obronnych w hrabstwie Angus. Ułani brali udział w pracach fortyfikacyjnych pod kierunkiem oficerów wojsk inżynieryjnych. Relacje polskich żołnierzy z lokalną ludnością były przyjazne, mimo trudności wynikających z ograniczonej znajomości języka angielskiego. W związku z tym organizowano intensywne kursy językowe. Prowadzono także szkolenie bojowe i motorowe, podczas nocnych ćwiczeń w obszarze wybrzeża w kwietniu 1941 roku zginęli dowódca 1 szwadronu kpt. S. Górski oraz kpr. Stanisław Stasiak. 29 czerwca niespodziewanie zmarł kapelan pułku ks. kpt. Karol Bik, a 30 czerwca w wypadku motocyklowym zginął asp. Ignacy Brak.
W sierpniu 1941 roku pułk otrzymał pierwsze 3 używane czołgi typu Mk I oraz transportery typu Bren Carrier, które posłużyły do utworzenia szwadronu szkolnego w ramach 3 szwadronu pułku, gdzie prowadzono szkolenie motorowe i pancerne. W październiku dotarły do pułku czołgi Valentine Mk III. W zimie 1941/1942 wydzielono z pułku szwadron zbiorczy pod dowództwem rtm. Andrzeja Szajowskiego, który wysłano na czterotygodniowe szkolenie w zakresie walk szturmowych. Na koniec 1941 roku w pułku służyło ponad 600 żołnierzy. W latach 1941–1942 z grona oficerów pułku wytypowano i przeszkolono 7 oficerów jako „cichociemnych”, którzy zostali przerzuceni do kraju, na Bałkany oraz do Włoch. W kwietniu 1942 roku, w związku z organizacją 1 Dywizji Pancernej, pułk został przeniesiony do miejscowości Galashiels w dolinie rzeki Tweed. Do Centrum Wyszkolenia Broni Pancernej wysłano 15 oficerów na 19-tygodniowe kursy dowódców plutonów czołgów. W maju 1942 roku dowódcą pułku został mjr Starnawski, a zastępcą mjr Władysław Zgorzelski. W czerwcu pułk odwiedził Prezydent RP W. Raczkiewicz oraz generałowie W. Anders i S. Kopański. Równocześnie pułk otrzymał czołgi Covenanter i Crusader. W tragicznych okolicznościach zginęli wchm. F. Stopyra i por. Z. Rudzki. Na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza oraz Ministerstwa Spraw Wojskowych, 15 sierpnia 1942 roku pułk został przemianowany na 14 pułk kawalerii pancernej. W 1943 roku, w trakcie intensywnego szkolenia, dowódca pułku oraz starsi oficerowie przeszli przeszkolenie taktyczne, a 21 oficerów i 38 podoficerów odbyło szkolenie w Brytyjskiej Szkole Czołgów w Bovington i Lulworth. Latem 1943 roku 14 pułk został przeniesiony do Chippenham, gdzie osiągnął gotowość do działań bojowych jako pułk pancerny i ustabilizował swój stan organizacyjny:
Dowództwo pułku
- dowódca – ppłk Stefan Starnawski
- zastępca – mjr Władysław Zgorzelski
- adiutant – rtm. Włodzimierz Korytkowski
- dowódca szwadronu dowodzenia – rtm. Stanisław Smrokowski
- dowódca plutonu rozpoznawczego – por. Adam Smolka
- dowódca 1 szwadronu – por. Wacław Kownas
- dowódca 2 szwadronu – rtm. Andrzej Szajowski
- dowódca 3 szwadronu – rtm. Bronisław Skulicz
We wrześniu 1943 roku, podczas intensywnych ćwiczeń, zginęła (utonęła) załoga czołgu 1 szwadronu: por. K. Juszczak, kaprale J. Florek i W. Mulawka. W tym samym miesiącu, w związku z planowaną reorganizacją dywizji, 14 pułk powrócił do swojego starego garnizonu w Earlston i Lauder. W wyniku tych zmian pułk został wytypowany do wyłączenia ze składu 10 Brygady Kawalerii Pancernej oraz 1 Dywizji. W październiku 1943 roku, podczas reorganizacji 1 Dywizji Pancernej, pułk został przeniesiony do 16 Brygady Pancernej. Już 21 października 1943 roku, z każdego szwadronu wytypowano po jednym plutonie, które przeniesiono do równoległych szwadronów 24 pułku ułanów, ogółem: 3 oficerów i 114 szeregowych. 26 października 2 i 3 szwadrony 14 pułku przeszły do Obozu Uzupełnień 1 DPanc. jako 1 i 2 szwadron czołgów zapasowych, w sumie: 6 oficerów i 100 ułanów. Dodatkowo, do nowo formowanego 9 batalionu strzelców, 8 listopada przekazano 51 podoficerów i ułanów. W wyniku dalszej wymiany oficerów oraz procesu odmłodzenia, do 10 pułku dragonów przeszli mjr W. Zgorzelski jako jego dowódca oraz dodatkowo kpt. W. Kownas i rtm. S. Smrokowski jako dowódcy szwadronów. W pułku pozostało 314 żołnierzy. W listopadzie 14 pułk, wraz z 16 B Panc., został zakwaterowany w Catterick Camp i rozpoczął szkolenie na nowych czołgach Sherman i Cromwell. 8 stycznia 1944 roku pułk wrócił do swojej tradycyjnej nazwy. W związku z dalszym niedoborem stanów osobowych w 1 Dywizji Pancernej, w obawie przed niedopuszczeniem do inwazji na Europę polskiej dywizji, 14 pułk ułanów 22 maja oraz w kolejnych dniach przekazał wielu oficerów, 12 podchorążych i 270 szeregowych. W resztkach pułku pozostała minimalna kadra 29 żołnierzy, w tym: 11 oficerów, 1 podchorąży, 11 podoficerów i 6 ułanów. W sierpniu 1944 roku pułk zaczął otrzymywać pierwsze uzupełnienia wśród Polaków przymusowo wcielonych do Wehrmachtu. Stopniowo napływające uzupełnienia umożliwiły reorganizację jednostki w rzut dowodzenia, na czele z zastępcą dowódcy mjr Włodzimierzem Korytkowskim, rzut kwatermistrzowski z kwatermistrzem rtm. Walerianem Minorem, kadrę wyszkolenia motorowego z kierownikiem rtm. Władysławem Pawłowiczem oraz szwadron szkolny z pełną obsadą pod dowództwem rtm. Adama Smolki. W początkowym okresie szkolenia jednostka kwaterowała w Bridge of Allan. W związku z ciągłym napływem uzupełnień, pułk powrócił do Earlston i Lauder. Od grudnia 1944 roku do 14 pułku wróciło kilku byłych oficerów, głównie z szpitali, a część oficerów, którzy nie brali udziału w kampanii w Europie Zachodniej, wyjechała na staż do 1 DPanc. W marcu 1945 roku pułk osiągnął pełny stan osobowy i poziom wyszkolenia bojowego pancernego, a 15 kwietnia 1945 roku osiągnął pełną gotowość bojową, co zostało oznaczone wręczeniem dowódcom szwadronów tradycyjnych proporców. W momencie osiągnięcia gotowości bojowej przez 14 pułk ułanów Jazłowieckich, jego skład organizacyjny przedstawiał się następująco:
Skład organizacyjny pułku
Dowództwo
- dowódca – ppłk Stefan Starnawski
- zastępca dowódcy – mjr Włodzimierz Korytkowski
- kwatermistrz – rtm. Walerian Minor
- dowódca szwadronu dowodzenia – por. Bronisław Koziełł-Poklewski
- dowódca plutonu rozpoznawczego – ppor. Zygmunt Burszta
- trzy szwadrony liniowe po pięć plutonów czołgów
- dowódca 1 szwadronu – rtm. Adam Smolka
- dowódca 2 szwadronu – rtm. Jerzy Friedrich
- dowódca 3 szwadronu – rtm. Cyryl Czarkowski-Golejewski
W pułku służyło:
- oficerów – 34
- szeregowych – 596
Sprzęt:
- czołgi średnie – 52
- czołgi lekkie – 11
Z uwagi na zakończenie wojny, pułk nie miał okazji wziąć udziału w działaniach wojennych.
Ułani Jazłowieccy po wojnie
12 czerwca 1945 roku przeglądu pułku dokonał Naczelny Wódz gen. dyw. Tadeusz Bór-Komorowski. Na jesieni 1945 roku rozpoczęto organizację kursów przystosowujących do zawodów oraz częściową demobilizację. Od stycznia 1946 roku wydzielono z pułku tzw. „kolumnę transportową 14 puł”, która w Little Walden zajmowała się naprawą i przeglądami pojazdów motorowych, które miały być wysłane do Polski w ramach UNRRA. W ciągu półrocznej działalności „kolumna transportowa 14 puł” usprawniła i przystosowała około 11 tysięcy pojazdów. 11 lipca w pułku obchodzono ostatnie święto pułkowe. W styczniu 1947 roku pułk został rozformowany w Johanstone, a pozostali żołnierze, razem z żołnierzami 9 pułku ułanów, utworzyli 114 Oddział PKPR pod dowództwem ppłk Starnawskiego. 2 października 1947 roku 114 Oddział został rozwiązany, a żołnierze zostali repatriowani do kraju lub pozostali na emigracji.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Stanisław Kuniczak. 14-ty pułk Ułanów Jazłowieckich (krótki rys historii). „Biuletyn”. Nr 2, s. 18–30, listopad 1966. Koło Lwowian w Londynie.
Bohdan Królikowski: Kres ułańskiej epopei: szkice do dziejów kawalerii rozpoznawczej i pancernej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1947. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 2007. ISBN 83-7306-332-3.
Bogusław Polak: Lance do boju: szkice historyczne z dziejów jazdy wielkopolskiej X wiek – 1945 r. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986, s. 253–254. ISBN 83-03-01373-4.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Zbiorowa: Dzieje Ułanów Jazłowieckich. Londyn: Koło Ułanów Jazłowieckich. Odnowa, 1988. ISBN 0-903705-63-X.