14 Pułk Piechoty Ziemi Kujawskiej

14 Pułk Piechoty (14 pp) – jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP.

Formowanie i zmiany organizacyjne

26 października 1918 roku, w garnizonie Jiczyn, Polacy – żołnierze Batalionu Zapasowego c. i k. 90 pułku piechoty, pod dowództwem porucznika Pieniążka, ogłosili nieposłuszeństwo wobec władz i przejęli kontrolę nad jednostką.

27 października 1918 roku w Krzywym Rogu, Polacy z c. i k. 90 pułku piechoty, kierowani przez porucznika Jakuba Sterna, objęli dowództwo nad jednostką, planując powrócić z frontu do macierzystego garnizonu w Jarosławiu. W nocy z 10 na 11 listopada 1918 roku, na stacji kolejowej w Chodorowie, Polacy stoczyli udaną potyczkę z Ukraińcami, w której zginęło trzynastu żołnierzy, a kilkunastu zostało rannych.

6 listopada 1918 roku batalion zapasowy 90 pp wrócił do Jarosławia, gdzie zintegrował się z jednostką, która powróciła z frontu. Dowództwo nad polskim 90 pułkiem piechoty objął por. Ignacy Misiąg.

W tym okresie w garnizonie Jarosław stacjonowała również kadra c. i k. 34 pułku piechoty, dowodzona przez por. Cieślińskiego. W listopadzie 1918 roku komendant garnizonu Jarosław, ppłk Wiktor Jarosz-Kamionka, rozpoczął, korzystając z kadry 34 pp, organizację 1 pułku piechoty Ziemi Jarosławskiej.

Ograniczony napływ ochotników do obu powstających jednostek oraz wybuch wojny z Ukraińcami skłonił ppłk Jarosza-Kamionkę do połączenia tych wysiłków. W ten sposób utworzono nową jednostkę pod nazwą „9 Pułk Piechoty”. I batalion zorganizowano z żołnierzy 1 pułku piechoty Ziemi Jarosławskiej, III batalion z żołnierzy 90 pułku piechoty, a II batalion z ochotników. W lutym 1919 roku jednostka została przekształcona w 14 pułk piechoty, a wiosną włączona w skład VII Brygady Piechoty.

W grudniu 1919 roku batalion zapasowy pułku stacjonował w Aleksandrowie.

Pułk na wojnie polsko-ukraińskiej

14 maja 1919 roku dowództwo pułku oraz I i III batalion piechoty stacjonowały w Mościskach, natomiast II batalion w Trzcieńcu. Ofensywa polskiej armii, dowodzonej przez marszałka Józefa Piłsudskiego, prowadziła pułk przez Sambor, Drohobycz, Stryj, Stanisławów aż do Niżniowa. Tam pułk stoczył walkę z ukraińskim batalionem, który był wzmocniony artylerią ciężką i pociągiem pancernym. Po odniesieniu zwycięstwa pułk pozostał w Niżniowie, likwidując w okolicy resztki ukraińskich oddziałów.

Po załamaniu ofensywy majowej, oddziały polskie zaczęły się cofać. Pułk obsadził linię rzeki Złota Lipa na odcinku Baranów-Holeszów do Kamiennej Góry, a następnie, prowadząc działania opóźniające, przeszedł nad Gniłą Lipę, gdzie obsadził odcinek Bursztyn-Kominki. 18 czerwca 1919 roku pułk uczestniczył w przeciwnatarciu, dochodząc do rzeki Narajówka. Po krótkim sukcesie pułk ponownie cofnął się, obsadzając obronę nad Gniłą Lipą, a później za rzeką Świrz.

28 czerwca 1919 roku, w ramach ogólnej kontrofensywy Armii Polskiej, pułk maszerował w straży przedniej 4 Dywizji Piechoty na Buczacz, zdobywając miejscowość. Po minięciu Strypy, pododdziały pułku obsadziły linię dawnych okopów austriackich z I wojny światowej w rejonie Dżuryna, gdzie pozostały do 12 lipca 1919 roku.

W sierpniu 1919 roku pułk uczestniczył w kolejnej ofensywie na froncie wołyńskim. Atakując z rejonu Brodów, zdobył Ostróg i obsadził odcinek Ostróg–Międzyrzecz. Następnie przemaszerował do Łucka, a potem do Sarn, zajmując rubież obrony nad Uborcią, gdzie pozostał aż do ofensywy kwietniowej 1920 roku. Z tej rubieży organizował wypady na Łuhiny, Kremno, Bolerkę, Kołocko i Zamysłowice.

25 kwietnia 1920 roku polskie armie rozpoczęły ofensywę kwietniową. W jej ramach pułk, razem z 10 pp, zdobył Korosteń, kończąc swój szlak bojowy w ofensywnej części wyprawy kijowskiej. Po zakończeniu działań pułk przebywał w rejonie Korostenia do 18 maja.

Pułk na wojnie z bolszewikami

14 maja 1920 roku miała miejsce ofensywa Frontu Zachodniego Armii Czerwonej. 14 pułk piechoty, bez III baonu, z 3/4 pac, został skierowany 23 maja na Zamostocze i Wołodutę, które zdobył. 25 maja pułk zaatakował Niechonicze, a 27 maja dotarł bez walki do Berezyny. III batalion został przerzucony do Mińska, włączony do grupy dowódcy 10 pułku piechoty, mjr. Kazimierza Topolińskiego. Do pułku dołączył 25 czerwca. 4 lipca rozpoczęła się ofensywa radziecka, a 14 pp znalazł się w odwrocie. 9 lipca, współdziałając z 4 pułkiem ułanów, walczył w bitwie pod Hrebionką, a następnie pułk wycofał się na Baranowicze i dalej na Słonim – Wołkowysk – Świsłocz. Podczas przeprawy przez Bug w rejonie Drohiczyna, pułk stoczył zwycięską bitwę z oddziałami sowieckimi. Zachowując ciągły kontakt z nieprzyjacielem, pułk dotarł do Góry Kalwarii i przeprawił się na lewy brzeg Wisły, gdzie obsadził odcinek od Holendrów do ujścia Radomki. 16 sierpnia pułk został przesunięty do Jabłonny, a następnie do Modlina. 19 sierpnia dotarł do Zakroczymia, gdzie przebywał do 28 sierpnia.

29 sierpnia pułk został przewieziony transportem kolejowym do Lwowa, z zadaniem osłony miasta z kierunku Bełza i Krystynopola. Na froncie lwowskim, w Reklińcu, pododdziały pułku rozbiły 215 pułk strzelecki ACz. We wrześniu 1920 roku pułk obsadził rejon Przemyślan, a następnie przesunięty został pod Rohatyn. 13 września przeszedł do natarcia w kierunku Dunajowców, Sborowa, Zbaraża, Aleksińca i Wiśniowca, kończąc szlak bojowy w Łanowcach.

Z Łanowiec pułk został transportem kolejowym przewieziony do Sokółki i Kuźnicy, skąd marszem pieszym przeszedł do Grodna. Z Grodna pułk odmaszerował na odcinek Rondomańce – Druskienniki, zabezpieczając tyły wojsk polskich i uczestnicząc w utarczkach z patrolami litewskimi.

We Włocławku stacjonował Batalion Zapasowy 14 pp, który w sierpniu 1920 roku odznaczył się w obronie miasta. 15 sierpnia 1921 roku we Włocławku został wmurowany kamień węgielny, a 15 grudnia 1923 roku odsłonięty pomnik Poległym obrońcom Wisły w roku 1920.

Pułk w okresie pokoju

Po zawieszeniu broni pułk przybył do Zambrowa, a w 1921 roku do Włocławka.

W okresie międzywojennym 14 pułk piechoty stacjonował w Okręgu Korpusu Nr VIII w garnizonie Włocławek, wchodząc w skład 4 Dywizji Piechoty.

Pułk przybył do Włocławka 1 maja 1921 roku, zajmując porosyjskie koszary przy ul. Żytniej 83. W tym roku założono w pułku spółdzielnię, a także wybudowano kasyno oficerskie przy koszarach na ul. Żytniej. W 1926 roku oddano do użytku letnie kasyno nad Wisłą. Przy ul. Żytniej 49 zamieszkali podoficerowie zawodowi. W 1928 roku jednostka otrzymała oświetlenie elektryczne, a w 1929 roku wybudowano magazyny przy ul. Toruńskiej, gdzie stacjonował I batalion piechoty. W następnym roku żołnierze zbudowali strzelnicę bojową oraz rzutnię granatów, a strzelnica przykoszarowa została oddana do użytku w 1932 roku. W tym roku przeprowadzono generalny remont koszar. W 1934 roku zorganizowano przystań na Wiśle i basen kąpielowy na jeziorze Czarnym.

Na mocy rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty, w tym 14 pułk piechoty, który zaliczono do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). Każdego roku pułk otrzymywał około 610 rekrutów, a jego stan osobowy wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, a w okresie letnim batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych.

Kadra oficerska pułku pochodziła głównie z armii austriackiej, w większości składając się z oficerów i podchorążych rezerwy. Zdecydowaną większość kadry podoficerskiej stanowili żołnierze z długim stażem, pamiętający jeszcze pierwszą wojnę światową.

W 1928 roku na terenie koszar wybudowano pomnik „Poległym żołnierzom 14 pp”, a w 1930 roku ufundowano tablicę upamiętniającą walki 14 pułku piechoty liniowej w powstaniu listopadowym.

Początkowo dzień święta pułkowego wyznaczono na 27 października – w rocznicę ogłoszenia 90 pułku piechoty oddziałem polskim. 19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił dzień 15 maja jako datę święta pułkowego. Od tego czasu pułk obchodził swoje święto w rocznicę walk stoczonych w czasie ofensywy majowej spod Lwowa w 1919 roku. 24 kwietnia 1934 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zmienił datę święta pułkowego 14 pp na 27 października. Obchody święta pułkowego miały charakter bardzo uroczysty, zarówno w koszarach, jak i w mieście.

Od sierpnia 1935 do sierpnia 1939 opiekę duszpasterską nad żołnierzami włocławskiego pułku sprawował ks. starszy kapelan / proboszcz Franciszek Juszczyk.

Pułk w operacji zajęcia Zaolzia

W skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk”, improwizowanej we wrześniu 1938 w celu rewindykacji Zaolzia, wszedł również zbiorczy pułk wystawiony przez 4 Dywizję Piechoty. Poszczególne bataliony tegoż pułku zostały wystawione przez 14, 63 i 67 pułki piechoty. W dowództwie zbiorczego pułku znaleźli się oficerowie 14 pułku piechoty:

• dowódca pułku – płk Franciszek Sudoł
• adiutant – kpt. Józef Rodzeń
• kwatermistrz – kpt. Ignacy Alejski

W skład zbiorczego batalionu wystawionego przez 14 pp weszli:

• dowódca batalionu – mjr Juliusz Ulatowski
• adiutant – ppor. Antoni Krawczyk
• dowódca 1 kompanii – kpt. Mieczysław Teodorczyk
• dowódca 2 kompanii – por. Feliks Stawicki
• zastępca dowódcy 2 kompanii – ppor. Bolesław Meres
• dowódca 3 kompanii – ppor. Mieczysław Nejman
• zastępca dowódcy 3 kompanii – ppor. Kazimierz Załęski
• dowódca kompanii ckm – por. Czesław Rolecki
• zastępca dowódcy kompanii ckm – ppor. Franciszek Walewski
• dowódca plutonu ppanc – por. rez. Brunon Groszewski
• dowódca plutonu łączności – ppor. rez. Stanisław Lewicki
• zastępca dowódcy plutonu łączności i szef plutonu – plut. Wacław Baurski

Na Zaolzie wyjechała również orkiestra 14 pułku piechoty z kapelmistrzem – kpt. st. sp. Piotrem Wittmanem i tamburmajorem – st. sierż. Alojzym Popelką.

14 pp w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

W związku z zagrożeniem wojennym, zgodnie z planem „Z”, podjęto działania w rejonie przyszłych działań 4 Dywizji Piechoty. W tym celu 10 sierpnia 1939 roku wzmocniony batalion I/14 pp został skierowany do wsi Buk Pomorski, a następnie do Jabłonowa Pomorskiego, aby wykonać prace inżynieryjno-saperskie. Na ten odcinek przybył 20 sierpnia, jako dowódca zgrupowania, ppłk dypl. Włodzimierz Brayczewski. Na podstawie rozkazu Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza z dnia 23 sierpnia 1939 roku, wydanego dowódcy Okręgu Korpusu nr VIII, o godz. 4.00 dnia 24 sierpnia rozpoczęła się mobilizacja 14 pułku piechoty. Odprawę inicjującą te działania przeprowadził zastępca dowódcy pułku ppłk Władysław Dzióbek. 14 pp mobilizował:

• 14 pułk piechoty do organizacji wojennej i etatów wojennych L. 3001/mob./org., L.4001/mob./AR, L.5000/org./mat., w ramach mobilizacji alarmowej, w grupie niebieskiej, w garnizonie Włocławek, w czasie od A+24 do A+48,
• samodzielną kompanię karabinów maszynowych i broni towarzyszących nr 81, w czasie A+48,
• kolumnę taborową parokonną nr 801, w czasie A+48.

W ramach I rzutu mobilizacji powszechnej, od dnia 31 sierpnia do 3 września, zmobilizowano:

• II i III bataliony 144 pułku piechoty rez.
• batalion marszowy 14 pp.
• uzupełnienie marszowe dla 81 sam. kompanii km i br. tow. do 4 września.

Po wstępnych czynnościach mobilizacyjnych w koszarach, część pododdziałów pułku mobilizowała się w obiektach i kwaterach w mieście. Do przebywającego na pozycji osłonowej I batalionu pułku wysłano transportem kolejowym uzupełnienia osobowe, konie, broń i etatowy sprzęt. 26 sierpnia, po odebraniu przysięgi i przeglądzie pułku przez ppłk. Władysława Dzióbka, 14 pp, wraz z 81 sam. komp. km i br. tow., wieczorem wymaszerował, pod dowództwem mjr. Jana Łobzy, do rejonu Lipna. Rano 27 sierpnia pułk dotarł do lasów na zachód od Lipna. Po odpoczynku, nocą 27/28 sierpnia, podjęto marsz przez Kikół w kierunku Golubia Dobrzynia. Rano 28 sierpnia pułk doszedł do lasów w rejonie wsi Nowogród, Węgiersk i Paliwodzizna. Kolejnej nocy pułk osiągnął, już bez 81 samodzielnej kompanii km i br. tow., rejon gajówki Dębowa Łąka na południowy wschód od Wąbrzeźna. Nocą 29/30 sierpnia pułk, wraz z 4 DP, zajął ugrupowanie bojowe w lasach w pobliżu wsi Tomki, Konojady i Czekanowo. W tej ostatniej miejscowości znajdowało się dowództwo 14 pp z ppłk. dypl. Włodzimierzem Brayczewskim. I batalion był jeszcze w składzie Oddziału Wydzielonego „Jabłonowo”, do czasu zluzowania przez batalion szturmowy 16 DP „Grudziądz”. 14 pp wchodził w skład sił głównych 4 DP, która stanowiła odwód Grupy Operacyjnej „Wschód”. Tego samego dnia, 31 sierpnia, wydzielono 4 kompanię strzelecką, aby osłonić stanowiska ogniowe artylerii dywizyjnej w rejonie wsi Górale i Góraliki. Tego dnia dowódca pułku udał się do garnizonu we Włocławku, gdzie dokonał przeglądu obiektów koszarowych. Stan pułku na dzień 31 sierpnia 1939 roku wynosił: 108 oficerów, 370 podoficerów i 3700 strzelców.

Działania bojowe

W kampanii wrześniowej 1939 roku pułk walczył w składzie macierzystej 4 Dywizji Piechoty, w GO „Wschód” Armii „Pomorze”.

Udział w bitwie nad Osą

1 września o świcie I batalion, wraz z dwoma armatami przeciwpancernymi i plutonem artylerii piechoty 14 pp, w składzie OW „Jabłonowo”, zajmował obronę na odcinku od jeziora Płowęż do rzeki Lutryna, mając za zadanie zamknięcie kierunku szosy z Lisnowa-Zamek do Świecia nad Osą. Większość pułku przebywała w odwodzie, w zgrupowaniu 4 DP, w lesie w rejonie Dworu Czekanów i wsi Tomki. Obrona I/14 pp została ostrzelana przez niemiecką artylerię o 5.20. W ciągu dnia odcinek batalionu nie był atakowany przez nieprzyjaciela. Pod wieczór, stanowiska 2 kompanii strzeleckiej zostały zaatakowane przez niemiecki pododdział, który został wyparty przez 2 kompanię strzelecką za rzekę Osę, przy wsparciu ogniowym baterii 4/4 pułku artylerii lekkiej. Zgodnie z rozkazem gen. bryg. Mikołaja Bołtucia, 14 pp (bez wzmocnionego I batalionu) wykonał marsz do stacji kolejowej Konojady. Stąd, po załadowaniu się na transport kolejowy (najpierw III, a potem II batalion), został przetransportowany w dwóch rzutach do st. Mełno. Z powodu niedoboru taboru kolejowego, kompania przeciwpancerna, kompania zwiadowców, pluton artylerii piechoty i tabory, pod dowództwem kpt. Antoniego Bergera, przeszły marszem pieszym do Mełna. Oba bataliony były podczas rozładunku niegroźnie ostrzeliwane przez artylerię niemiecką. 14 pp skoncentrował się do rana 2 września. Do godz. 11.00 zajął stanowiska obronne za liniami obronnymi oddziałów 16 Dywizji Piechoty, w II rzucie obrony. II batalion, wzmocniony plutonem ppanc. i plutonem artylerii piechoty, zajął stanowiska obronne w lesie na południe od stacji kolejowej Mełno i w oparciu o cukrownię. III batalion, wzmocniony plutonem ppanc., zajął stanowiska w rejonie dworu Mełno. Reszta pododdziałów pułkowych rozmieściła się za batalionami, w odwodzie dowódcy 14 pp.

Zadaniem pułku miało być przeprowadzenie przeciwnatarcia w kierunku Gruty i dworu Orle. Około godz. 12.00 niemiecka artyleria ciężka rozpoczęła ostrzał pozycji 14 pp. Około godz. 13.00, pod naporem niemieckiej 21 DP i batalionu I/10 pułku pancernego, odwrót z pierwszej linii obrony rozpoczęły pułki 16 DP. Od godz. 14.00 pozycje III batalionu zostały zaatakowane przez oddziały niemieckiej 228 DP, a II batalionu przez oddziały 21 DP. 14 pp, pomimo zaangażowania w bój kompanii zwiadowców na prawym skrzydle obrony, po godz. 15.00 został wycofany ze stanowisk obronnych na rozkaz dowódcy pułku. II/14 pp wycofał się do dworu Zakrzewo, a 5 kompania strzelecka do dworu Gołębiewko. III/14 pp wycofał się do dworu Kitnowo. Kompania zwiadowców stawiała opór na swoim odcinku do godz. 17.00, a następnie dołączyła do 5 kompanii w dworze Gołębiewko. Po południu oddziały 228 DP uderzyły na odcinku OW „Jabłonowo”. Z I/14 pp kontratakowała odwodowa 1 kompania strzelecka, powstrzymując niemieckie natarcie. W godzinach przedwieczornych ppłk. dypl. Włodzimierz Brayczewski otrzymał od dowódcy 4 DP rozkaz wykonania natarcia na dwór Mełno i m. Gruta. O zmroku oba bataliony w I rzucie natarcia podjęły ruch do przodu, opanowując Mełno, opuszczone przez niemiecką piechotę. II batalion, wraz z dowódcą pułku, o godz. 20.00 wykonał natarcie w kierunku Gruty. III batalion chwilowo zatrzymał się w Mełnie. Pluton pionierów na prawym skrzydle natarcia stoczył walkę z patrolami niemieckimi, tracąc 1/4 swojego stanu. Około godz. 22.00 II batalion mjr. Łobzy wykonał natarcie na Grutę, w trakcie którego doszło do potyczki ogniowej z batalionem I/63 pułku piechoty, który pomylił obiekt natarcia. Po wyjaśnieniu sytuacji, oba bataliony o godz. 23.00 wykonały natarcie i po ciężkiej walce, również wręcz, opanowały wieś. Po północy dołączył III batalion, który zajął obronę na wzgórzu 98 i w lesie na południowy wschód od Gruty. Natarcie 14 pp wykonano bez wsparcia artylerii. Na osiągniętych stanowiskach, zgodnie z rozkazem dowódcy 4 DP – płk. dypl. Tadeusza Lubicz-Niezabitowskiego, 14 pp zorganizował obronę. II/14 pp w rejonie Gruty, III/14 pp (bez 9 komp. strz.) na wcześniej zajętych stanowiskach, 9 kompania w lesie na północ od dworu Mełno, a kompania zwiadowców na południe od dworu Mełno. W godzinach nocnych 3 września kompania zwiadu ustaliła, że dwór Mełno został zajęty przez niemiecką piechotę. W trakcie potyczki kompania poniosła straty w poległych, w tym ppor. rez. kaw. Stefan Halweg (dowódca plutonu konnego w kompanii zwiadowczej), oraz rannych.

O świcie 3 września I/14 pp został zluzowany przez batalion szturmowy 16 DP „Grudziądz” i podjął marsz w kierunku dworu Mełno. Od świtu 4 dywizjon artylerii ciężkiej został przydzielony do wsparcia 14 pp. Po silnym ostrzale niemieckiej artylerii na pozycje obronne 14 pp, o godz. 8.00 natarcie wykonała niemiecka 228 DP, wsparta czołgami batalionu I/10 pułku pancernego. Oba bataliony utrzymały swoje stanowiska, ponosząc jednakże znaczne straty. Po godz. 10.00, z uwagi na przenikanie oddziałów niemieckich na tyły pułku, na rozkaz ppłk. Brayczewskiego 14 pp wycofał się: III batalion na wzgórze ok. 400 m od stacji kolejowej Mełno, a II batalion do cukrowni Mełno. Około godz. 12.00, wychodząc do kontrnatarcia w kierunku dworu Mełno, III batalion został zaatakowany przez ok. 60 niemieckich samolotów w rejonie stacji Mełno, a II batalion na swoich stanowiskach obronnych. Atak lotniczy doprowadził do rozproszenia się pułku. Do godz. 14.00 zdołano zebrać tylko część III batalionu, a do godz. 22.00 w pobliżu kolonii Mazanki koło Radzynia Pomorskiego większość pułku. 14 pp, po odtworzeniu pododdziałów, stanowił odwód 4 DP. Batalion I/14 pp, po przybyciu w rejon Boguszewa, patrolami stwierdził obecność niemieckiego oddziału w dworze Mełno. Nie mając łączności z dowódcą pułku i dywizji, o godz. 15.00 podjął natarcie na dwór Mełno i obsadzone przez piechotę niemiecką okoliczne wzgórza. W walce opanował wzgórze 98 i drugie na wschód od dworu Mełno. Batalion powstrzymał niemieckie kontrnatarcie i dotarł do dworu Mełno. Po godz. 16.00, na rozkaz gen. Bołtucia, na dwór Mełno spadła nawała artyleryjska wykonana przez pięć dywizjonów ze składu artylerii dywizyjnej 4 i 16 DP. Wspólne natarcie batalionów I/14 pp i II/67 pułku piechoty doprowadziło do zdobycia dworu Mełno. Do zmroku oba bataliony broniły dworu Mełno przed niemieckimi kontratakami. Z uwagi na zajęcie przez oddziały niemieckie stacji i cukrowni Mełno, po godz. 18.00, rozkazem dowódcy 4 DP, batalion I/14 pp został wycofany z dworu Mełno i poprzez Boguszewo oraz dwór Zakrzewo, pomaszerował do lasu Wronie na południowy zachód od Wąbrzeźna. Tam, w godzinach rannych 4 września, organizował obronę wspólnie z batalionem III/67 pp. Kompania zwiadowców 14 pp w rejonie dworu Zakrzewo pozostawała w kontakcie z oddziałami niemieckimi. Reszta 14 pp odpoczywała i odtwarzała zdolność bojową w kolonii Mazanki. O godz. 11.00 pułk podjął marsz do lasu Wronie, gdzie dołączył do I batalionu (wkrótce dotarła tam również kompania zwiadowców). W trakcie walk od 1 do 4 września pułk utracił: poległych 9 oficerów, 11 podoficerów i 97 szeregowych, rannych 7 oficerów, 13 podoficerów i 169 szeregowych, a do niewoli dostało się 4 oficerów, 7 podoficerów i 64 szeregowych. Utracono 25% zaprzęgów konnych.

Odwrót przez Kujawy

4 września, w godzinach wieczornych, 14 pp, zgodnie z rozkazem dowódcy 4 DP, płk. dypl. Mieczysława Rawicz-Mysłowskiego, wykonał nocny marsz poprzez Ryńsk i Srebrniki do lasu Elgiszewo nad rzeką Drwęcą (niedaleko Golubia). Rano 5 września zajęto tam obronę przejściową I i III batalionem, a II batalionem w odwodzie i kompanią zwiadowców na przedpolu, rozpoznającą kierunek na Wąbrzeźno. Nocą 5/6 września pułk wykonał dalszy marsz odwrotowy. Rano 6 września 14 pp przeprawił się przez most kolejowy na Wiśle w Toruniu i w lesie Stawki zatrzymał się na odpoczynek. Nocą 6/7 września pułk rozpoczął marsz poprzez Brzozę i Brzeźno, by nad ranem 7 września osiągnąć wieś Toporzyszczewo. Rozlokowano się w okolicznych wsiach: Gawronki, Klonowiec i folwark Klonowiec. Kompania zwiadowców w dniu 7 września zaciągnęła placówki koło Brzezia i Kruszyna. Nocnym marszem 7/8 września 14 pp został przegrupowany poprzez Wieniec, Stary Brześć, Pikutkowo do lasów na zachód od Włocławka. Rano 8 września pułk dotarł do gajówki Józefowo i zgodnie z rozkazem dowódcy dywizji zajął obronę na skraju lasu Józefowo. I/14 pp zajął obronę na lewo od szosy Pikutkowo-Włocławek, II/14 pp na prawo od tej szosy, III/14 pp znalazł się w odwodzie pułku, w rejonie młyna Józefowo. 8 września, z garnizonu Włocławka, pułk uzyskał uzupełnienia osobowe w ilości 150 ochotników oraz sprzętowe. Tego dnia do 14 pp dołączył II dywizjon 4 pal. Kolejnym nocnym marszem pułk, wraz z II/4 pal, poprzez Kruszyn, Kowal, Bogusławice, Modlibórz, Lubień Kujawski, nad ranem 9 września dotarł na postój we wsi Czaple. Zorganizował obronę przejściową na odcinku jezioro Lubieńskie-dwór Czaple. Tu do pułku włączono kolejne uzupełnienia w ilości 50 oficerów i 300 szeregowych. Nocą 9/10 września forsownym marszem, po zatłoczonych drogach, poprzez Łanięta, Niedrzew, Strzelce, Mariankę, Skórzewę, Mnich, Kamienną, po ponad 40 km marszu, pułk osiągnął dwór Ruszki (ok. 10 km od Żychlina). Zajął stanowiska obronne I batalionem we wsi Wieszczyce, III batalionem we wsi Wyrów, a II batalion z plutonami specjalnymi oraz dowództwo pułku ulokowały się we dworze Ruszki. II/4 pal zajął stanowiska ogniowe w pobliżu dworu Ruszki, wysuwając 4 baterię do bezpośredniego wsparcia III/14 pp. Kompania zwiadowców zaciągnęła czatę w rejonie dworu Bedlno. W godzinach popołudniowych pozycje 14 pp były silnie bombardowane przez lotnictwo niemieckie, ponosząc duże straty w poległych i rannych (poległ wówczas por. art. Wirgiliusz Lemański, dowódca plutonu artylerii piechoty). Po odprawie 10 września podjęto przygotowania do wykonania nocnego marszu ubezpieczonego w kierunku rzeki Bzury, w bocznej kolumnie 4 DP, i wejścia pułku do walki.

Udział w bitwie nad Bzurą

Zgrupowanie ppłk. dypl. Brayczewskiego o godz. 22.30 podjęło marsz w dwóch kolumnach w kierunku przeprawy przez Bzurę we wsi Sobota. Jako rozpoznanie osi marszu kolumn pułku maszerowała kompania zwiadowców 14 pp. W kolumnie głównej pułku: III/14 pp, I/14 pp i II/4 pal. W kolumnie bocznej: II/14 pp, pułk Obrony Narodowej ppłk. Bohdana Sołtysa (w składzie batalionu ON „Brodnica” i batalionu ON „Jabłonowo” z baterią 7/4 pal), 81 komp. km i br. tow., 4 dac oraz 4 batalion saperów. 11 września, o godz. 5.00, kompania zwiadowców rozpoznawała rejon dworu Sobota i folwarku Przesławice, a o godz. 6.30 została ostrzelana silnym ogniem broni maszynowej z dworu Walewice. Obie kolumny zgrupowania ppłk. dypl. Brayczewskiego dotarły do Soboty i do północnego brzegu Bzury. Rozkazem dowódcy 4 DP ppłk dypl. Włodzimierz Brayczewski otrzymał zadanie opanowania dworu Walewice. O godz. 7.30 batalion III/14 pp, ze wsparciem baterii 4/4 pal, na wysokości dworu Sobota sforsował Bzurę i podjął natarcie na dwór Walewice. O godz. 8.00 natarcie III batalionu zaległo w ostrzale broni maszynowej ze wsi Walewice, a batalion poniósł duże straty osobowe. Na wysokości dworu Zakrzew sforsował Bzurę I/14 pp, który zajął podstawy wyjściowe do natarcia we wsi Marywil Dolny. O godz. 10.00 4 i 6 baterie 4 pal dokonały ześrodkowania ogniowego na wieś i dwór Walewice. Oba bataliony wykonały natarcie, które doprowadziło do zdobycia wsi Walewice. Dalsze natarcie w kierunku dworu Walewice, z dużymi stratami, utknęło nad rzeczką Mrogą. Ppłk dypl. Brayczewski wprowadził do walki bataliony: II/14 pp, ON „Brodnica” oraz 81 samodz. komp. km i br. tow. Dywizjony: 4 dac i II/4 pal, ze stanowisk ogniowych w rejonie lasu Sobota, wykonały artyleryjskie przygotowanie natarcia. O godz. 12.00 I/14 pp i batalion ON „Brodnica” z 81 samodz. komp. km i br. tow. sforsowały Bzurę w rejonie dworu Sobota i przeszły po groblach stawów Przesławice. Następnie zaatakowały folwarki Przesławice i Piotrowice, zdobywając je po walce. Natarcie oskrzydlające obu batalionów i batalionu I/67 pp (wprowadzonego z odwodu dowódcy piechoty dywizyjnej 4 DP) wyszło na tyły obrony niemieckiej we dworze Walewice (od strony Bielaw), poprawiając sytuację atakujących oddziałów. Broniący dworu Walewice niemiecki II batalion 20 pp w walce wycofał się. O godz. 14.00 I i III bataliony 14 pp zajęły dwór Walewice. Podczas walki o folwark Przesławice ranny w nogę został dowódca 14 pp ppłk dypl. Włodzimierz Brayczewski, a pułk stracił 80 żołnierzy. Po ewakuacji ppłk. Brayczewskiego do szpitala, na dowódcę pułku wyznaczono ppłk Bohdana Sołtysa. 14 pp podjął dalsze natarcie w kierunku wsi Gaj i Piotrowice, zatrzymując się wieczorem i zajmując pozycje obronne: I batalion i kompania zwiadowców we wsi Gaj, II batalion we wsi Wojewodza, III batalion i batalion ON „Jabłonowo” na północnym skraju wsi Gaj, batalion ON „Brodnica” w pobliżu wsi Chruślin, a 81 samodz. kompania km i br. tow. w rejonie wsi Bielawy.

12 września, o godz. 5.00, zgodnie z rozkazem dowódcy 4 DP, 14 pp przegrupował się w kierunku lasu Stanisławów, gdzie o godz. 7.00 zajął stanowiska obronne: II/14 pp południowy skraj lasu Stanisławów, III/14 pp wschodni skraj lasu Stanisławów, batalion ON „Jabłonowo” północno-wschodni skraj lasu Stanisławów. I/14 pp, batalion ON „Brodnica” oraz plutony specjalne znajdowały się jako odwód w folwarku Stanisławów. W rejonie wsi Podlas III batalion stoczył potyczkę z pododdziałem niemieckiej piechoty, wykonującym stanowiska obronne 400 m od pozycji batalionu, który w wyniku wymiany ognia wycofał się. Kompania zwiadowców rozpoznawała w kierunku wsi Domaniewice. O godz. 19.30 do dalszego natarcia przystąpił 14 pp, siłami II i I batalionów, ze wspar