14 eskadra wywiadowcza – jednostka lotnictwa rozpoznawczego Armii Wielkopolskiej oraz Wojska Polskiego w czasie II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona 6 marca 1919 roku w Poznaniu jako 3 Wielkopolska eskadra lotnicza. Brała udział w walkach o Wielkopolskę oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1920 roku zmieniono jej nazwę na 14 eskadrę wywiadowczą. Po zakończeniu działań wojennych eskadra weszła w skład 2 pułku lotniczego w Krakowie, a w 1925 roku, w związku z reorganizacją lotnictwa, przekształcono ją w 22 eskadrę lotniczą.
Formowanie i walki
3 Wielkopolska eskadra lotnicza
Formowanie 3 Wielkopolskiej eskadry lotniczej rozpoczęto 6 marca 1919 roku na Ławicy. Jej organizatorem był rtm. pil. Tadeusz Grochowalski. Eskadra składała się z 6 pilotów, 4 obserwatorów, 2 strzelców pokładowych, 20 podoficerów oraz 115 szeregowych różnych specjalności. Proces formowania i wyposażania w sprzęt przebiegał wolniej niż w poprzednich jednostkach.
W czerwcu eskadra, pod dowództwem ppłk. Marka Krzyczkowskiego, została przeniesiona na lotnisko Góra pod Jarocinem i weszła w skład Frontu Wielkopolskiego. Jej głównym celem były loty rozpoznawcze oraz akcje propagandowe w regionie Górnego Śląska. Po powrocie z jednej z misji, w wyniku awarii silnika, por. pil. Wiktor Lang i sierż. obs. Jan Kasprzak trafili do niewoli. Po kilku miesiącach udało im się uciec z obozu i wrócić do Poznania. W połowie czerwca 1919 roku eskadra, dowodzona przez ppor. obs. Józefa Mańczaka, została skierowana na front wschodni, zastępując 1 Wielkopolską eskadrę lotniczą. Weszła w skład Grupy Wojsk Wielkopolskich gen. Daniela Konarzewskiego. Początkowo stacjonowała w Stryju, a następnie przeniesiona została do Brzeżan, gdzie prowadziła loty rozpoznawcze oraz ataki na linie komunikacyjne w zapleczu frontu. W sierpniu, stacjonując w Bereźnicy, przeprowadziła liczne rajdy bombowe na stację kolejową w Trzebmielówce.
19 sierpnia eskadra powróciła na odpoczynek do Wielkopolski, zajmując lotnisko w Buku.
W październiku ponownie wróciła na front wschodni, gdzie działała w składzie Frontu Litewsko-Białoruskiego, stacjonując na lotnisku Żołdzino.
W okresie jesienno-zimowym piloci prowadzili długodystansowe rozpoznania oraz kierowali ogniem artylerii 2 Dywizji Piechoty Legionów. W tym czasie zginął sierż. pil. Emanuel Juraszek, a sierż. obs. Marian Skórzyński został ciężko ranny. Załoga w składzie: sierż. pil. Ludwik Juraszek i por. obs. Paweł Krenz trafiła do niewoli.
Wykorzystując względny spokój na froncie, eskadra prowadziła szkolenie personelu lotniczego i uzupełniała stany, osiągając 1 lutego 1920 roku 18 pilotów, 8 obserwatorów i 7 samolotów.
14 eskadra wywiadowcza
Wiosną 1920 roku 3 Wielkopolska eskadra lotnicza została przekształcona w 14 eskadrę wywiadowczą, która rozpoczęła loty bombardierskie.
Na koniec marca na Froncie Litewsko-Białoruskim stacjonował 1 dywizjon lotniczy, w skład którego wchodziły 1., 4. i 8. eskadra wywiadowcza oraz wielkopolski dywizjon złożony z 12. i 14 eskadry wywiadowczej oraz 13. eskadry myśliwskiej. W kwietniu lotnictwo frontowe zostało wzmocnione przez 4 dywizjon lotniczy składający się z 11. i 18. eskadry wywiadowczej. W maju do frontu dołączyły 10. eskadra wywiadowcza i 19. eskadra myśliwska. Naczelne dowództwo przydzieliło 5 eskadr do 4 Armii, 3 eskadry do 1 Armii, a tylko jedną eskadrę do 7 Armii.
W kwietniu eskadra była częścią 7 dywizjonu lotniczego i dysponowała 10 samolotami, z czego jedynie 4 były sprawne. Była podporządkowana taktycznie 2 Dywizji Piechoty Legionów.
Walki na froncie, które rozpoczęły się w kwietniu, wymagały intensywnej pracy ze strony załóg eskadry. W tym czasie miały miejsce pierwsze starcia z lotnictwem przeciwnika.
17 (14) kwietnia pięć maszyn eskadry w locie grupowym skierowało się nad zajęte przez bolszewików lotnisko Sławnoje, gdzie doszło do starcia powietrznego z pięcioma wrogimi myśliwcami. Po kilkunastu minutach walki, załoga w składzie: ppor. pil. Kazimierz Ziembiński i kpr. obs. Michał Dzierzgowski, ostrzelała jeden z atakujących myśliwców, pilotowany przez asa bolszewickiego lotnictwa, Aleksieja Szyrinkina. Wszystkie polskie załogi bezpiecznie powróciły do bazy, mimo że samolot ppor. Ziembińskiego był mocno postrzelany.
Od tego momentu 14 eskadra wywiadowcza przeprowadzała bombardowania w asyście samolotów 19 eskadry myśliwskiej.
18 kwietnia załogi: ppor. Ziembiński i kpr. Michał Dzierzgowski, ppor. Jasiewicz i sierż. Józef Klicze, plut. Władysław Bartkowiak i plut. Kazimierz Szczepański oraz sierż. Czesław Łagoda i ppor. Koziełło zaatakowały nieprzyjacielski pociąg pancerny na stacji Krupki, co spowodowało uszkodzenia pociągu.
30 kwietnia załoga sierż. Czesław Łagoda i sierż. Józef Klicze stoczyła kolejną nierozstrzygniętą walkę z Nieuportem lotnictwa sowieckiego.
Na początku maja dowódca 4 Armii gen. Stanisław Szeptycki, znosząc taktyczne podporządkowanie, bezpośrednio podległ eskadrom i wyznaczył obszary ich działań. 14 eskadra wywiadowcza miała współpracować z 19 eskadrą w obszarze Borysowa.
W tym okresie działania lotnicze nabrały dużego rozmachu.
Już 1 maja załoga: sierż. Czesław Łagoda i sierż. Józef Klicze, podczas lotu wywiadowczego w rejonie Prijamna, została zaatakowana przez trzy Nieuporty nieprzyjaciela. Polakom udało się uciec spod ostrzału i powrócić na własne lotnisko, jednak poważnie uszkodzony samolot musiał zostać odesłany do remontu do Poznania. Strata była tym bardziej bolesna, że był to ostatni sprawny samolot eskadry.
Tego samego dnia do Żodzina przyleciał jeden z pilotów grupy Szyrinkina, Polak – Piotr Abakanowicz, który uciekł z „czerwonego” lotnictwa.
Przez kilka następnych dni eskadra nie mogła prowadzić lotów.
5 maja do Żodzina przybyły pierwsze naprawione samoloty, na których przeprowadzono nalot na stację w Prijamnie.
W drugiej dekadzie maja eskadra wciąż borykała się z brakiem samolotów, co skłoniło dowódcę do osobistej interwencji w Poznaniu. Zezwolił także części żołnierzy na wykorzystanie urlopów oraz wprowadzenie częściowej demobilizacji.
8 maja załogi eskadry wykonały dwa loty bojowe. Podczas pierwszego z nich załoga plut. Władysław Bartkowiak i sierż. Kazimierz Szczepański stoczyła kolejną nierozstrzygniętą walkę z dwoma sowieckimi Nieuportami. W drugim locie ppor. Kowiarski zrzucił 100 kg odezw z wysokości 4000 metrów w odległości 5-15 km od stacji kolejowej Krupki. Polska załoga była silnie ostrzeliwana ogniem dział przeciwlotniczych i zauważyła zwiększenie sił lotniczych w Prijaminie. Ulotki skierowane były do miejscowej ludności oraz sowieckich żołnierzy.
14 maja załoga w składzie: sierż. pil. Władysław Bartkowiak i pchor. obs. Józef Klicze, podczas próby zestrzelenia balonu obserwacyjnego na uwięzi, została zestrzelona przez trzy myśliwce bolszewickie. Obaj lotnicy polegli i zostali pochowani z honorami wojskowymi przez sowieckich lotników. Pośmiertnie odznaczono ich Krzyżami Orderu Virtuti Militari.
Po tym incydencie w eskadrze pozostało jedynie dwóch pilotów.
17 maja prowadzone były loty w rejonie Borysowa. Jedna z załóg, podczas lotu wywiadowczego w rejonie rzek Mańczy i Bobru, zauważyła wyrąb lasu wzdłuż ich brzegów, co wskazywało na przygotowania oddziałów Armii Czerwonej do ofensywy na Borysów.
Polskie lotnictwo zaangażowało się w rejonie przeprawy przez Berezynę dopiero 20 maja, gdy oddziały sowieckie znajdowały się zaledwie 12 km od lotniska w Żodzinie. Samoloty 12 i 14 eskadry sfotografowały wówczas rejon przeprawy oraz rozpoznały kierunki marszu wojsk nieprzyjacielskich.
Tego dnia 14 eskadra otrzymała dwa samoloty AEG C.4 z 8 eskadry, jednak z powodu złego stanu technicznego ich silników, nie wykorzystano ich w walkach.
23 maja, w obliczu bezpośredniego zagrożenia Żodzina, eskadra została przeniesiona do Mińska. Następnego dnia przybył tam także etatowy dowódca 14 eskadry por. Józef Mańczak, przejmując dowodzenie od kpt. Wacława Iwaszkiewicza.
25 maja dołączyli nowi lotnicy: sierż. Kujawa, kpr. Woźniak i kpr. Śliwa.
Ostatnie loty w rejonie Borysowa przeprowadzono 6 czerwca.
Czerwiec dla eskadr 7 dywizjonu rtm. Antoniego Buckiewicza był okresem względnego spokoju. Na linii Berezyny walki ustały, a 14 eskadra stacjonowała w Żodzinie koło Borysowa.
Jednak jednostka była znacznie osłabiona po walkach z lotnictwem dywizjonu Szyrinkina.
Pod koniec czerwca nastąpiło natarcie oddziałów sowieckich na linii Berezyny, co zmusiło wojska polskie do odwrotu.
Przyspieszone postępy armii sowieckiej zmusiły eskadry 7 dywizjonu do wycofania się z zagrożonej strefy. Jako pierwsza, jeszcze w końcu czerwca, przeniosła się na lotnisko Serebrianka pod Mińskiem, a po kilku dniach została przesunięta do Baranowicz.
W tym czasie dysponowała jedynie dwoma sprawnymi samolotami.
W dniach 3, 4, 6 i 9 lipca załogi: sierż. Marian Skorzyński i pchor. Kazimierz Szczepański oraz pchor. Wiktor Daniel i pchor. Mieczysław Serdecki wykonały ostatnie loty wywiadowcze.
Z powodu braków w wyposażeniu podjęto decyzję o wycofaniu eskadry z frontu do Baranowicz, a następnie koleją do Białegostoku. Ostatecznie 1 sierpnia eskadra wróciła do Poznania.
W ramach przygotowań do operacji znad Wieprza, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr polskiego lotnictwa w dwóch rejonach: lotnictwa 1. i 5 Armii na lotniskach warszawskich (Mokotów i Siekierki), a lotnictwa 2., 3. i 4 Armii na lotniskach Radomia, Dęblina, Puław i Lublina.
14 eskadra weszła w skład 3 Armii.
25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Na kilka tygodni nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację. Wycofano eskadry najbardziej wyczerpane intensywnymi walkami, w tym 2., 8. i 21 eskadrę, a na tyłach przebywały inne jednostki, takie jak 3., 11., 14., 17. i 18. oraz (4.) eskadra toruńska.
Po uzupełnieniu sprzętu eskadra została ponownie wysłana na front w walkach z oddziałami Budionnego, operując na lotniskach w Lublinie, Chełmie i Łucku.
W wyniku działań ofensywnych jednostek lądowych oraz wsparcia lotnictwa, już 10 września resztki 1 Armii Konnej wycofały się pod Uściługiem na prawy brzeg Bugu. W tym rejonie do działań włączyła się 14 eskadra wywiadowcza.
22 września załoga pchor. Muhlnikiel i por. Lucjan Kulikowski wykonała lot wywiadowczy na trasie Równe – Goszcza – Zwiahel, atakując jednocześnie tabory nieprzyjaciela w Zwiahlu, a podczas lotu powrotnego zrzuciła meldunek dla sztabu 9 Brygady Jazdy w Równem.
Tego samego dnia sierż. Stefan Niewitecki i pchor. Mieczysław Serdecki przeprowadzili lot wywiadowczy na rzecz sztabu 13 Dywizji Piechoty z 3 Armii. Na drodze Annopol – Ostróg załoga zaatakowała jeden z pułków jazdy Budionnego, a mimo że pilot został ranny podczas wymiany ognia, zdołał doprowadzić maszynę na lotnisko.
Na początku trzeciej dekady września eskadra przeniosła się na lotnisko w Łucku, gdzie doczekała rozejmu.
W trakcie działań wojennych załogi eskadry wykonały 191 lotów bojowych, spędzając 353 godziny w powietrzu. Zginęło 3 lotników.
Eskadra w okresie pokoju
W czasach pokoju 14 eskadra wywiadowcza została przeniesiona do Grudziądza. W styczniu 1921 roku została połączona z 21 eskadrą niszczycielską, zachowując swoją dotychczasową nazwę.
W sierpniu tego samego roku weszła w skład II dywizjonu wywiadowczego 2 pułku lotniczego, a w październiku została przetransportowana koleją na lotnisko Rakowice. Personel zakwaterowano w koszarach im. Karola Chodkiewicza w Prądniku Czerwonym.
Zła sytuacja finansowa państwa oraz brak sprzętu uniemożliwiały pilotom eskadry realizację pełnego programu szkolenia. Często dochodziło do wypadków lotniczych, głównie na samolotach Ansaldo.
Przybycie i udane pokazy włoskich pilotów na samolotach SVA i Ansaldo na lotnisku Rakowice nie przywróciły zaufania do tych maszyn.
Mimo dużych strat, rozpoczęto pierwsze ćwiczenia z wojskami lądowymi garnizonu krakowskiego, które obejmowały współpracę z piechotą, kawalerią oraz artylerią.
Od wiosny 1924 roku eskadry wywiadowcze realizowały jednolity program doskonalenia personelu latającego, obejmujący ćwiczenia w rozpoznaniu, fotografowaniu lotniczym, łączności radiowej i strzelaniu z samolotu. Do programu zajęć weszły również ćwiczenia łączności z piechotą i kawalerią oraz współpraca z artylerią.
W połowie czerwca cztery załogi eskadry, uzupełnione personelem i sprzętem 8 eskadry wywiadowczej, odleciały na lotnisko polowe koło Nowego Targu, gdzie ćwiczyły elementy współdziałania z 12. i 20 pułkiem piechoty.
W lutym 1925 roku, na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 2300/org., rozpoczęto reorganizację lotnictwa wojskowego. Polegała ona m.in. na przekształceniu eskadr wywiadowczych na „lotnicze” oraz zmianie ich numeracji, gdzie pierwsza cyfra oznaczała numer pułku, a druga kolejność eskadry w pułku.
Na mocy rozkazu Szefostwa Departamentu Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych z 27 maja 1925 roku, 14 eskadra wywiadowcza została przekształcona w 22 eskadrę lotniczą.
Żołnierze eskadry
Wypadki lotnicze
6 lutego 1920 roku podczas wykonywania zadania bojowego zginął sierż. pil. Emanuel Juraszek, a sierż. obs. Marian Skórzyński został ciężko ranny.
14 maja 1920 roku, w trakcie walki powietrznej z sowieckimi myśliwcami, polegli sierż. pil. Władysław Bartkowiak oraz obserwator pchor. Józef Klicze.
4 czerwca 1921 roku w wypadku lotniczym na samolocie SVA zginął por. obs. Mieczysław Danecki, natomiast pilotowi udało się uratować.
21 grudnia 1921 roku, podczas oblotu samolotu SVA, zginęli sierż. pil. Antoni Krok oraz mechanik st. szer. Aleksander Maciejewski.
20 czerwca 1922 roku o godz. 5.45 na lotnisku Rakowice w Krakowie zginęli: plutonowy pilot Czesław Wojtczak, lat 22 oraz plutonowy strzelec pokładowy Józef Skowera, lat 26. W locie próbnym na samolocie Ansaldo SVA, pilot na wysokości 100 m wykonał „ślizg na skrzydło”, w wyniku czego płatowiec wpadł w korkociąg i spadł na ziemię.
12 maja 1923 roku zginęli: plut. pil. Franciszek Stankov oraz por. obs. Tadeusz Dąbrowski, w samolocie SVA, w którym oderwały się skrzydła.
20 lipca 1923 roku zginęli por. pil. Henryk Strzałkowski oraz kpt. obs. Stefan Esztel, którzy zostali wysłani do Wytwórni Samolotów Plage i Laśkiewicz w Lublinie po odbiór samolotu Ansaldo 300.
3 sierpnia 1923 roku, w wyniku poparzeń w wypadku lotniczym, zmarł por. pil. obs. Józef Sieczkowski.
1 listopada 1923 roku, podczas lotu treningowego, zginęli por. pil. Jan Kuroś oraz por. obs. Marian Łukomski.
Samoloty eskadry
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2021-01-07].
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.