14 dywizjon artylerii ciężkiej (14 dac) to jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego.
Jednostka ta nie funkcjonowała w pokojowej strukturze armii. Została utworzona w sierpniu 1939 roku w Poznaniu przez 7 pułk artylerii ciężkiej, z przeznaczeniem dla 14 Dywizji Piechoty.
14 dac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
14 dywizjon artylerii ciężkiej typu II został zmobilizowany w ramach mobilizacji alarmowej w dniach 24-25 sierpnia w Poznaniu, w grupie żółtej, w okresie od A+24 do A+28. Początkowo formowano go w koszarach 7 pułku artylerii ciężkiej na Sołaczu, a później na terenach pobliskich fortów. Proces stawiania się rezerwistów oraz pobór koni i wozów przebiegł bez większych problemów. 14 dac osiągnął gotowość bojową według planu mobilizacyjnego. Po zakończeniu mobilizacji, 27 sierpnia dywizjon został wizytowany przez dowódcę 14 DP, generała brygady Franciszka Włady. 30 sierpnia jednostka przeszła na wyznaczone wcześniej pozycje ogniowe w Poznaniu. 1 bateria zajęła stanowiska przy ul. Świętego Łazarza w pobliżu fortów nr VII i nr VIII, natomiast 2 bateria ulokowała się na stadionie przy ul. Górna Wilda. W skład dywizjonu weszły dwie baterie: jedna z armatami 105 mm, a druga z haubicami 155 mm.
Działania bojowe
W momencie wybuchu wojny dywizjon, w ramach 14 DP, znajdował się w ugrupowaniu osłonowym armii. Nocą z 2 na 3 września jednostka przemaszerowała w okolice Swarzędza, gdzie koncentrowała się 14 DP. W nocy 3/4 września przemieścił się w rejon Czerniejewa, Grabowa i Nekli. 4 września dotarł do Powidza, a nocą 5/6 września pomaszerował w okolice Skulska. W dniach 6/7 września przeszedł do Kłodawy, przez Ślesin, Sompolno, Babiak, zatrzymując się na postój w lesie koło Nowin Brdowskich. 7/8 września dotarł do Krośniewic i stanął na postój w Dzierzbicach. Nocą 8/9 września podjął marsz w kierunku Kutna, osiągając rejon Strzegocin, Rybie i Bielawki. 9 września rano dotarł do Kutna, gdzie 14 DP weszła w skład Grupy Operacyjnej generała brygady Edmunda Knoll-Kownackiego i stanął na postój w pobliżu Nowej Wsi.
Udział w bitwie nad Bzurą
9 września, od godziny 18.00, dywizjon wspierał natarcie wzdłuż szosy Kutno-Piątek, prowadząc ostrzał jako część grupy artylerii ogólnego wsparcia 14 DP. Dzięki działaniom 14 dac udało się unieszkodliwić niemiecką baterię artylerii. 10 września, podczas ataku piechoty 14 DP, 14 dac skutecznie ostrzelał Piątek, raniąc dowódcę niemieckiej 30 DP, generała Briesena. W dalszej części walk dywizjon z powodzeniem ostrzelał kontratak niemieckiej piechoty, który miał miejsce w rejonie Janowic, a następnie zniszczył stanowiska ogniowe niemieckiej artylerii w pobliżu Piątku. Około godziny 13.00 niemieckie oddziały rozpoczęły odwrót, a 14 dac ostrzeliwał wycofujące się niemieckie pojazdy mechaniczne i tabor konny. Niemiecka artyleria próbowała osłonić odwrót, prowadząc ogień na pozycje 14 dac. Dywizjon szybko namierzył niemiecką baterię i odbył z nią pojedynek artyleryjski, zmuszając ją do milczenia i unieszkodliwiając jej działa. Wieczorem 10 września 14 dac zwinął swoje stanowiska i przegrupował się w okolice Piątku. Od rana 11 września dywizjon miał wspierać natarcie 57 i 58 pułku piechoty w ataku na Stryków oraz Bartoszewice, przechodząc przez Mąkolice, Wolę Mąkolską oraz las Pludwiny. Ostrzał ze strony niemieckiej artylerii w Mąkolicach w godzinach 20.00-22.00 oraz nawała ogniowa o godzinie 23.00 doprowadziły do paniki w obu dywizjonach, co skutkowało ich częściowym rozproszeniem. W związku z tym, natarcie piechoty 14 DP zostało wstrzymane do nocy. W ciągu całego dnia 12 września dywizjon porządkował szeregi oraz zbierał rozproszonych żołnierzy i konie. W wyniku silnych kontrataków niemieckiej 10 DP, natarcie 14 DP na Stryków zostało zatrzymane. W nocy z 13 na 14 września 14 dac podjął marsz odwrotowy szosą Piątek-Kutno, zajmując pozycje ogniowe na północ od Młogoszyna. Zadaniem dywizjonu było wsparcie 57 pp na przyczółku na południowym brzegu Bzury, który osłaniał odwrót 14 DP na północny brzeg rzeki.
13 września przed wieczorem 14 dywizjon ruszył w kierunku Dębowa Góra, Bąków, gdzie dotarł przed południem. Po krótkim postoju, po południu rozpoczęto marsz w kierunku Wyborów, Chąśno, gdzie skoncentrowała się niemal cała 14 DP. Nocą 15/16 września 14 dac, wraz z taborem i kolumną amunicyjną, rozpoczął marsz do rejonu Bronisławy, Złota, Szwarocin. Rano 16 września, po dotarciu przed las Emilianów, na rozkaz dowódcy 14 DP, dywizjon zajął stanowiska ogniowe przy drodze marszu, w pobliżu dworu Jeziorki oraz na południe od wsi Jeziorki. Przygotowane zostały również stanowiska do ostrzału na wprost. Rozwinięto punkty obserwacyjne, jednak ciągły ostrzał niemieckiej artylerii zniszczył linie telefoniczne, co zmusiło 14 dac do prowadzenia ognia według mapy. Ostrzeliwano skrzyżowania dróg oraz miejscowości, gdzie mogły przebywać niemieckie oddziały. O godzinie 10.50 14 dac, wraz z dywizjonem II/14 pułku artylerii lekkiej, miał wesprzeć zaplanowane na godzinę 11.00 natarcie 57 pp na północną część lasu Emilianów. O godzinie 10.30 niemiecka 1 Dywizja Pancerna przeprowadziła natarcie wyprzedzające. Niemieckie czołgi zaatakowały pomiędzy lasem Emilianów a wsią Szwarocin. Niemiecki pułk pancerny w trakcie natarcia zniszczył III batalion 57 pp oraz lewoskrzydłową kompanię II batalionu. Niemieckie czołgi zaatakowały Jeziorki, rozgromiając 14 dywizjon artylerii ciężkiej na jego pozycjach. Dywizjon bronił się, prowadząc ogień na wprost, niszcząc co najmniej 5 niemieckich czołgów. Poniesiono ogromne straty w obsługach, które częściowo poległy przy działach lub trafiły do niewoli niemieckiej. Mjr Eugeniusz Szary oraz por. Franciszek Kłos zostali ciężko ranni przy działach. Wszystkie działa pozostały na polu bitwy. Również II/14 pal doznał dużych strat. Ocalały oficer zwiadowczy oraz oficer łączności dywizjonu wycofali się wraz z rozbitkami 14 dac, w tym rannymi na wozie dowódcy 14 dywizjonu oraz 1 baterii. Grupa rozbitków pomaszerowała do Puszczy Kampinoskiej, tracąc kontakt z macierzystą dywizją, gdzie 22 września dostała się do niemieckiej niewoli. Mjr Eugeniusz Szary, w poszukiwaniu resztek dywizjonu, dotarł do Błonia, gdzie zginął 23 września podczas próby przebicia się do Warszawy. W trakcie walki tabory dywizjonu, pod dowództwem ppor. rez. wet. Tadeusza Łożyńskiego, oderwały się w powstałym zamieszaniu, kierując się na Sanniki, gdzie w trakcie marszu zostały w większości rozproszone przez ataki niemieckiego lotnictwa. Do Wyszogrodu dotarły jedynie resztki taborów, ponieważ prawy brzeg Wisły był zajęty przez niemieckie oddziały, co doprowadziło do likwidacji taboru, a żołnierze zaczęli przedzierać się w małych grupach w kierunku Warszawy.
Obsada personalna
Dowództwo
Dowódca dywizjonu – mjr Eugeniusz Szary
Adiutant dywizjonu – ppor. rez. Adam Ciesielski, Adam Władysław Cegielski
Oficer zwiadowczy – ppor. Stefan Zwierzyński
Oficer łączności – por. rez. Zdzisław Julian Gierliński
Dowódca kolumny amunicyjnej – plut. pchor. rez. Eugeniusz Iwanow
Dowódca 1 baterii armat – por. Franciszek Kłos
Oficer ogniowy – ppor. Edmund Marciniak
Dowódca 2 baterii haubic – kpt. Bruno Pawlik
Oficer ogniowy – ppor. Zbigniew Sikorski
Przypisy
Bibliografia
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914 – 1939. Londyn: 1975.
Roman Łoś: Artyleria polska 1914-1939. Warszawa: Bellona, 1991. ISBN 83-11-07772-X. Brak numerów stron w książce
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Piotr Zarzycki: 7 pułk artylerii ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 137. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2008. ISBN 978-83-88773-15-0.
Przemysław Dymek: Księga wrześniowych walk pułków wielkopolskich, tom 2 Artyleria, Lotnictwo. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-098-0.
Zygmunt Ludwik Stanisław Odrowąż-Zawadzki: Dzieje 14. Dywizji Piechoty (Poznańskiej). Gdańsk: Gdański Dom Wydawniczy Wydawnictwo DJ, 2005. ISBN 83-89412-20-9.
Andrzej Wesołowski (red.): 14 Wielkopolska Dywizja Piechoty w dokumentach i wspomnieniach tom 1. Warszawa-Sochaczew: Wydawnictwo Tetragon, Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą, 2019. ISBN 978-83-63374-66-2.