14 Dywizja Grenadierów Waffen SS (1 ukraińska)
14 Dywizja Grenadierów Waffen SS (1 ukraińska), znana w Polsce jako 14 Dywizja Waffen SS-Galizien, a także określana jako SS Hałyczyna, była jednostką wojskową utworzoną wiosną 1943 roku przez III Rzeszę z ochotników ukraińskich z Galicji. Jej organizację wspierał gubernator Dystryktu Galicja Generalnego Gubernatorstwa, Otto von Wächter, a ze strony ukraińskiej działał Ukraiński Komitet Centralny w Krakowie pod przewodnictwem profesora Wołodymyra Kubijowycza oraz przedstawicieli OUN-M.
23 września 2020 roku Sąd Najwyższy Ukrainy orzekł, że symbole Dywizji SS Galicja nie są związane z nazizmem, co skutkuje brakiem zakazu ich używania w kraju. Podobne zdanie wyrażał wówczas Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej, kierowany przez Wołodymyra Wiatrowycza.
Geneza, organizacja jednostki
Dywizja miała charakter galicyjski, a nie ukraiński; nie wprowadzono symboliki nawiązującej do ukraińskiego tryzuba ani błękitno-żółtego sztandaru. Zamiast tego przyjęto żółtego galicyjskiego lwa z trzema złotymi koronami na niebieskim tle. Mimo późniejszych możliwości utworzenia jednostki o wyraźnie ukraińskim charakterze, niemieckie władze nie zgodziły się na takie kroki, nie akceptując aspiracji Ukrainy do niepodległości od początku wojny. Hans Frank, 12 września 1940 roku w Krakowie, zaznaczył: „Ukraińcy są obywatelami Wielkiej Rzeszy Niemieckiej, gdyż zamieszkują obszar niemiecki…”
Na początku 1943 roku, w obliczu rosnących strat, niemieccy przywódcy postanowili zmienić swoje stanowisko dotyczące tworzenia ukraińskich oddziałów. Z inicjatywy gubernatora dystryktu Galicja, Otto Wächtera, zdecydowano się na sformowanie galicyjskiej Dywizji Waffen SS, przeznaczonej do walk na froncie wschodnim.
W marcu 1943 roku Heinrich Himmler zatwierdził propozycję Wächtera utworzenia pułku policji SS złożonego z 3,5 tysiąca ludzi. Kwestia statusu jednostki nie była jednak jasna w momencie zaciągu ochotników, których liczba pozwoliła na sformowanie pełnej dywizji. Ustalono to między SS-Obergruppenführerem Gottlobem Bergerem a gubernatorem Wächterem. Andrij Melnyk był zwolennikiem utworzenia dywizji na warunkach niemieckich, podczas gdy OUN-B potępiała nabór do dywizji, nawołując do jego bojkotu, ale jednocześnie kierując do niej zaufanych członków, jak Bohdan Pidhajny i Mychajło Kaczmar.
Ogłoszenie o formowaniu dywizji i naborze ochotników miało miejsce 28 kwietnia 1943 roku. Generalny gubernator Hans Frank przybył do Lwowa, gdzie w siedzibie starostwa gubernator dystryktu Galizien, SS-Brigadeführer dr Wächter, ogłosił, że Führer zgodził się na utworzenie Dywizji. W uroczystości uczestniczyli członkowie rządu Generalnego Gubernatorstwa oraz przedstawiciele Centralnego Komitetu Ukraińskiego. Po spotkaniu, w katedrze św. Jura miało miejsce nabożeństwo, które celebrował biskup Josyf Slipyj z towarzyszeniem kapituły katedralnej.
Główne uroczystości miały miejsce w Sanoku, gdzie 9 maja 1943 roku odbył się nabór ochotników oraz uroczyste ogłoszenie proklamacji o powstaniu dywizji. Werbunek ochotników rozpoczął się przed formalnym powołaniem dywizji, które miało miejsce w lipcu 1943 roku. Ostateczna decyzja o jej utworzeniu zapadła 20 lipca 1943 roku, a formalny rozkaz o powołaniu podpisał 30 lipca 1943 roku SS-Obergruppenführer Hans Jüttner.
W grudniu 1943 roku niemieckie władze rozważały stworzenie całego Korpusu Galicyjskiego, w skład którego miały wejść 14 Dywizja oraz inne jednostki, lecz Heinrich Himmler nie zgodził się na ten pomysł.
Przysięga, jaką składali żołnierze, nie była na wierność Ukrainie, lecz Adolfowi Hitlerowi. Zakazano również używania języka ukraińskiego, co oraz niemieckie dowództwo wskazuje na polityczne ambicje związane z tą jednostką. Mimo to dywizja cieszyła się popularnością wśród Ukraińców, co potwierdzają przypadki przekazywania ochotnikom sztandarów ukraińskich jednostek z I wojny światowej.
Po ogłoszeniu o formowaniu dywizji, około 80 tysięcy osób zgłosiło się do punktów werbunkowych, jednak tylko kilka tysięcy przeszło szkolenie. Z pierwszej grupy ochotników utworzono 5 pułków policji SS oraz batalion rezerwowy, z których wielu żołnierzy włączono do dywizji po rozbiciu jednostek w czerwcu 1944 roku. 4 i 5 pułk policji wzięły udział w niemieckich akcjach przeciwpartyzanckich, podczas których doszło do zbrodni na ludności cywilnej.
Struktura organizacyjna
Zarząd Wojskowy
15 kwietnia 1943 roku powołano Zarząd Wojskowy, składający się z dwóch Niemców oraz 12 Ukraińców. Przewodniczącym został profesor Wołodymyr Kubijowycz, jednak Hans Frank wyznaczył na to stanowisko pułkownika Alfreda Bisanza. W skład Zarządu weszli również:
- kpt. inż. Mychajło Chronowjat – referent naboru i reklamacji
- dr Lubomyr Makaruszka – referent naboru oficerów
- inż. Jurij Krochmaliuk – referent wydziału historyczno-wojskowego
- inż. Andrij Palij – referent pomocy rodzinom ochotników
- o. Wasyl Łaba – duchowa opieka nad Dywizją
- redaktor Stepan Wołyneć – referent propagandy
- dr Wołodymyr Biłozor – referent wydziału zdrowia
- prof. Zenon Zełenyj – referent ds. młodzieży
- dr Iwan Rudnycki – referent wydziału prawniczego
- inż. Jewhen Pindus – zastępca szefa kancelarii
- mgr Mychajło Kusznir – referent kulturalno-oświatowy
- gen. Wiktor Kurmanowycz
Skład jednostki i jej dowództwo
We wrześniu 1943 roku na poligonie w Nowej Dębie rozpoczęto kompletowanie i zgrywanie dywizji. Dowódcy wszystkich samodzielnych jednostek to Niemcy. Pułki piechoty objęli:
- 1. (29. w ciągłej numeracji pułków Waffen SS) – SS-Sturmbannführer Hans-Otto Forstreuter
- 2. (30.) – SS-Obersturmbannführer Friedrich Dern
- 3. (31.) – SS-Obersturmbannführer Paul Herms
- pułk artylerii – SS-Obersturmbannführer Friedrich Beyersdorf
- dywizjon przeciwlotniczy – SS-Sturmbannführer Serge von Küster
- dywizjon fizylierów – początkowo SS-Hauptsturmführer Sepp Syr, a następnie SS-Hauptsturmführer Karl Bristot
- batalion saperów – SS-Sturmbannführer Josef Remberger
- dywizjon przeciwpancerny – SS-Hauptsturmführer Hermann Kascher
- polowy batalion zapasowy – SS-Hauptsturmführer SS Johannes Kleinow
- pułk zapasowy – SS-Obersturmbannführer Carl Marks
Szefem sztabu dywizji został mjr Wolf-Dietrich Heike, odkomenderowany z Wehrmachtu. Tylko trzy stanowiska dowódcze zajęli Ukraińcy.
- dowódcą 3 batalionu 29 pułku został kpt. Mychajło Brygider
- dowódcą dywizjonu artylerii ciężkiej mjr Mykoła Palijenko
- dowódcą 1 batalionu 29 pułku mjr Jewhen Pobihuszczyj
Szlak bojowy
Jednostki dywizji szkolono w różnych krajach, w tym w okupowanej Polsce, Niemczech, Austrii, Francji i Holandii. Niemieckie władze miały słabe zdanie o ukraińskich ochotnikach, co objawiało się gorszym umundurowaniem i wyżywieniem w porównaniu do niemieckich jednostek. Wśród Ukraińców narastały nastroje rozczarowania, a UPA zyskiwała na popularności. Inspekcja Himmlera w maju 1944 roku utwierdziła go w przekonaniu o gotowości jednostki do działań na większą skalę. W celu wzmocnienia morale, Himmler wprowadził wątki antypolskie podczas przemówienia do oficerów dywizji 17 maja 1944 roku, co miało na celu zwiększenie konfliktu polsko-ukraińskiego.
W lutym i marcu 1944 roku oddziały wydzielone z dywizji brały udział w akcjach przeciwpartyzanckich na Lubelszczyźnie. Również część pułków policyjnych, uformowanych z ochotników do 14 Dywizji, uczestniczyła w niemieckich operacjach antypartyzanckich, gdzie doszło do zbrodni wojennych. Początkowy plan zakładał użycie dywizji na wschód od Stanisławowa, ale w połowie czerwca zmieniono go na zajęcie pozycji na zachód od Brodów.
Transport dywizji rozpoczął się 28 czerwca 1944 roku. Jednostka została przerzucona w okolice Brodów, gdzie zajęła pozycje w drugiej linii obrony, bez wsparcia lotniczego, co przyczyniło się do jej późniejszego rozbicia przez Armię Czerwoną. W okrążeniu znalazło się 7 niemieckich dywizji oraz około 7 tysięcy żołnierzy 14 Dywizji, które ostatecznie zostały rozbite 22 lipca 1944 roku.
Kilkuset żołnierzy, w tym dowódca SS-Brigadeführer Fritz Freitag, zdołało się przebić do Złoczowa, a następnie skierować w stronę Zakarpacia. W sumie około 1500 żołnierzy ocalałych z kotła dotarło do Serednego. Około 7300 żołnierzy ukraińskich uznano za zaginionych – zginęli lub zostali rozstrzelani przez Sowietów. Po kapitulacji, dywizja została odtworzona do stanu około 11 500 ludzi, a jej pododdziały walczyły z partyzantką na Słowacji oraz w Austrii, gdzie w kwietniu 1945 roku brały udział w ciężkich walkach z Armią Czerwoną.
19 kwietnia 1945 roku gen. Pawło Szandruk przejął dowodzenie nad dywizją, a na rozkaz złożyli przysięgę na wierność Ukrainie. Po opuszczeniu linii frontu 7 maja 1945 roku, oddziały przeszły do brytyjskiej strefy okupacyjnej. 10 maja 1945 roku Fritz Freitag popełnił samobójstwo, a dowodzenie nad dywizją objął gen. Mychajło Krat. Oddziały dywizji skapitulowały przed Brytyjczykami w rejonie Tamsweg.
Generał Pawło Szandruk podjął próbę spotkania z generałem Władysławem Andersem, co zaowocowało decyzją Brytyjczyków o niewydawaniu żołnierzy ukraińskich ZSRR, uznając ich za obywateli polskich. Umożliwiono im osiedlenie się w Wielkiej Brytanii w 1947 roku.
Wbrew powszechnym przekonaniom dywizja nie brała udziału w tłumieniu powstania warszawskiego; w walkach z powstańcami w drugiej połowie września 1944 roku uczestniczyły inne formacje ukraińskie.
Zbrodnie wojenne. Prowadzone śledztwa
24 lipca 1944 roku, w rejonie Iwonicza, SS Galizien zabiła 72 osoby, w tym członków AK i BCh. W Polsce toczy się śledztwo w sprawie zbrodni wojennej popełnionej w Hucie Pieniackiej, gdzie 28 lutego 1944 roku zamordowano 868 Polaków. Policjanci 4 pułku policji w Chodaczkowie Wielkim zamordowali Polaków, gdzie zginęło od 250 do 854 mieszkańców.
Główna Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu prowadzi również śledztwa dotyczące pacyfikacji wsi Prehoryłe i Smoligów. Dnia 2 lutego 1944 roku jednostka ukraińska brała udział w pacyfikacji wsi Borów, gdzie zniszczono 280 gospodarstw. Zbrodni na ludności polskiej dokonywały 4 i 5 galicyjskie pułki policyjne SS, skierowane do walk przeciwpartyzanckich. W śledztwie IPN dotyczącego Huty Pieniackiej, 4 pułk policji SS określa się jako 4 Pułk Dywizji „SS-Galizien”.
Po rozbiciu 14 Dywizji w bitwie pod Brodami, ukraińscy policjanci z pułków policyjnych zostali wcieleni do 14 Dywizji Grenadierów SS podczas jej odtwarzania w obozie w Świętoszowie. W październiku 1947 roku rząd Wielkiej Brytanii zgodził się na imigrację żołnierzy Ukraińskiej Armii Narodowej, co skłoniło rząd polski do wniesienia skargi do ONZ przeciwko „SS-Galizien”, oskarżając ich o zbrodnię w Hucie Pieniackiej.
Podczas pobytu na Słowacji również pojawiały się zarzuty o zbrodnie wojenne popełnione przez 14 Dywizję, ale nie były one dokumentowane. Formacje SS, w tym 14 Dywizja Waffen SS-Galizien, zostały uznane przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze za organizację zbrodniczą.
Kolejne nazwy dywizji
- 14. SS-Freiwilligen-Division Galizien (30 czerwca – 22 października 1943)
- 14. Galizische SS-Freiwilligen-Division (22 października 1943 – 27 czerwca 1944)
- 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (galizische Nr. 1) (27 czerwca – 12 listopada 1944)
- 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (ukrainische Nr. 1) (12 listopada 1944 – 25 kwietnia 1945)
- 1. Ukrainische Division der Ukrainischen National-Armee (25 kwietnia – 8 maja 1945)
Dowódcy
- 30 czerwca – 18 października 1943: SS-Gruppenführer Walter Schimana
- 20 listopada 1943 – 24 kwietnia 1945: SS-Brigadeführer Fritz Freitag
- 24 kwietnia – 8 maja 1945: generał Pawło Szandruk jako dowódca Ukraińskiej Armii Narodowej
Bibliografia
Wolf-Dietrich Heike. The Ukrainian Division „Galicia”, The History of Its Formation and Military Operations (1943-1945). MEMOIRS OF THE SHEVCHENKO SCIENTIFIC SOCIETY Vol. 188. Introduction of John Alexander Armstrong, Ed. Shevchenko Scientific Society, Toronto 1988.; ISBN 0-9690239-4-4.
Hans von Herwarth: Między Hitlerem a Stalinem. Wspomnienia dyplomaty i oficera niemieckiego 1931-1945. Warszawa: Wydawnictwo Bellona i Wydawnictwo Rytm, 1992. ISBN 83-85249-11-7.
Grzegorz Motyka, Dywizja „SS-Galizien” („Hałyczyna”) w Pamięć i Sprawiedliwość, nr 1/2002.
Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy, 1933-1945, Warszawa, KiW 1972.