Eris
Eris (symbol: ) to planeta karłowata, będąca jednym z obiektów znajdujących się w dysku rozproszonym.
Odkrycie Eris miało miejsce 5 stycznia 2005 roku, kiedy to badano zdjęcia wykonane 21 października 2003 roku. Informacja o odkryciu została ogłoszona 29 lipca 2005 roku, a odkrywcy nadali jej nieoficjalną nazwę „Xena”. 13 września 2006 roku Eris otrzymała swoją oficjalną nazwę, inspirowaną imieniem greckiej bogini niezgody.
(136199) Eris jest obiektem transneptunowym, którego masa została oszacowana wkrótce po odkryciu na większą niż masa Plutona, co skutkowało jej nazywaniem w mediach dziesiątą planetą. Niemniej jednak, 24 sierpnia 2006 roku podjęto decyzję, że Eris, podobnie jak Pluton i Ceres, zostanie zaklasyfikowana do nowej grupy obiektów – planet karłowatych.
Odkrycie
Eris została odkryta 5 stycznia 2005 roku w Obserwatorium Palomar przez zespół w składzie Michaela E. Browna, Chadwicka A. Trujillo i Davida Rabinowitza. Ekipa ta od lat prowadziła systematyczne poszukiwania dużych obiektów na obrzeżach Układu Słonecznego, zdobywając wcześniej doświadczenie w odkryciach takich jak Quaoar i Sedna. Astronomowie wykonywali rutynowe obserwacje za pomocą 48-calowego Teleskopu Samuela Oschina w Obserwatorium Palomar w Kalifornii. Eris została uchwycona na zdjęciach już 21 października 2003 roku, ale dopiero po ponownej analizie danych zauważono jej ruch na tle gwiazd. Dzięki dalszym obserwacjom udało się wstępnie określić jej orbitę i rozmiary.
Orbita
Okres orbitalny (136199) Eris wynosi około 561 lat. Podobnie jak w przypadku Plutona, Eris ma silnie ekscentryczną orbitę z mimośrodem wynoszącym około 0,44. W peryhelium zbliża się do Słońca na 38,4 jednostek astronomicznych, natomiast w aphelium oddala się na 97,7 au (dla porównania, peryhelium orbity Plutona wynosi 29,6 au, a aphelium 49,6 au). Nachylenie orbity Eris w stosunku do płaszczyzny ekliptyki jest większe niż Plutona i wynosi 43,8°. Obiekt ten jest wystarczająco jasny (z jasnością 19 wielkości gwiazdowej), aby można go było obserwować nawet małymi teleskopami. Przyczyną późniejszego odkrycia Eris było nachylenie jej orbity, ponieważ większość poszukiwań koncentrowała się w okolicach płaszczyzny ekliptyki, gdzie znajduje się większość obiektów Układu Słonecznego.
W 2025 roku Eris znajdowała się w odległości ponad 95,5 au od Słońca, po przejściu przez aphelium orbity około 1976 roku. Oprócz długookresowych komet oraz kilku sond kosmicznych, Eris i jej księżyc Dysnomia są jednymi z najodleglejszych znanych ciał Układu Słonecznego.
Właściwości fizyczne
Rozmiary
Pierwsza próba określenia rozmiarów Eris na podstawie ilości emitowanego promieniowania podczerwonego, mierzona przez Kosmiczny Teleskop Spitzera, nie przyniosła oczekiwanych rezultatów z powodu błędu.
2 lutego 2006 roku dr Bertoldi oraz inni naukowcy z Instytutu Maxa Plancka w Bonn opublikowali w czasopiśmie „Nature” wyniki pomiarów promieniowania termicznego obiektu (w zakresie 1,2 mm), szacując średnicę Eris na 3000±400 km. Źródło tej niepewności wynika z ograniczonej dokładności samej metody pomiaru (±300 km). Dodatkowy błąd (±100 km) związany jest z nieznaną prędkością obrotową i nachyleniem osi obiektu. Autorzy przyznali, że istniało około 16% prawdopodobieństwa, że rzeczywista średnica obiektu jest mniejsza od dolnej granicy, czyli 2600 km. Nawet w takim przypadku wymiary Eris byłyby większe od Plutona (średnica 2370 km).
W dniach 9 i 10 grudnia 2005 roku przeprowadzono obserwacje za pomocą Kosmicznego Teleskopu Hubble’a, które pozwoliły na oszacowanie średnicy planety karłowatej na 2398 km z niepewnością ±97 km. NASA oficjalnie opublikowała te dane 11 kwietnia 2006 roku.
Obserwacje Eris z listopada 2010 roku, kiedy to planeta przechodziła na tle słabej gwiazdy w konstelacji Wieloryba, wykazały, że Eris może nie mieć większych rozmiarów niż Pluton (2370 km ±20 km) i może być nawet o około 100–120 kilometrów mniejsza. W 2011 roku średnica Eris została dokładniej określona na 2326 ±12 km.
Powierzchnia
Spektroskopowe obserwacje w bliskiej podczerwieni, przeprowadzone przy użyciu dużego (średnica 8 m) teleskopu Gemini North na Mauna Kea, ujawniły obecność lodowego metanu na powierzchni Eris. Taki sam skład mają powierzchnie Plutona. Obecność lodu metanowego sugeruje, że powierzchnia Eris jest pierwotna i nigdy nie została znacząco podgrzana od momentu swojego powstania, co oznacza, że Eris zawsze była na dalekich peryferiach Układu Słonecznego. Powierzchnia Eris ma szare zabarwienie, w przeciwieństwie do lekko czerwonawego Plutona. Przyczyna tej różnicy jest obecnie nieznana.
Najnowsze obserwacje wskazują, że Eris otoczona jest grubym płaszczem lodu, ponieważ odbija prawie całe światło, które na nią pada. Wskazuje to na to, że jest prawdopodobnie pokryta bardzo cienką warstwą zamarzniętej atmosfery, która najprawdopodobniej zawiera zamrożony azot zmieszany z metanem. Przyczyną zamarzania atmosfery Eris jest jej wydłużona orbita, która sięga daleko od Słońca.
Księżyc
Eris posiada księżyc o nazwie Dysnomia (wcześniej używano tymczasowego oznaczenia S/2005 (2003 UB313) 1 oraz nieoficjalnej nazwy „Gabrielle”, na cześć przyjaciółki bohaterki serialu „Xena: Wojownicza księżniczka”). Odkrycie miało miejsce 10 września 2005 roku przy użyciu teleskopu Keck II wyposażonego w system optyki adaptacyjnej. Dysnomia jest około 500 razy mniej jasna od Eris, a jej średnicę szacuje się na około 150 km. Dalsze obserwacje ustaliły, że Dysnomia krąży wokół Eris po niemal kołowej orbicie, której okres wynosi około 16 dni. Dzięki interakcji grawitacyjnej między Eris a Dysnomią ustalono również, że Eris jest 1,27 razy masywniejsza od Plutona i jest najmasywniejszym znanym obiektem transneptunowym.
Konsekwencje odkrycia
Niektórzy astronomowie od dłuższego czasu postulowali „degradację” Plutona do rangi dużej planetoidy lub obiektu transneptunowego oraz zmianę definicji pojęcia „planeta”. Nowo odkrywane ciała z Pasa Kuipera otrzymywały określenia takie jak plutonki, twotino i cubewano, związane z parametrami ich orbit. Rozmiary Plutona oraz długoletnia tradycja klasyfikująca go jako planetę powstrzymywały naukowców od radykalnych zmian w nazewnictwie; niemniej jednak odkrycie większego obiektu nie było wielkim zaskoczeniem.
Na sympozjum Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU) w Pradze, które odbyło się 24 sierpnia 2006 roku, przyjęto nową definicję planety. Eris, Pluton i Ceres zostały uznane za planety karłowate. Od sierpnia 2008 roku obiekty karłowate krążące poza orbitą Neptuna są również określane mianem plutoidów.
Zobacz też
- chronologiczny wykaz odkryć planet, planet karłowatych i ich księżyców w Układzie Słonecznym
- lista planetoid 136001–137000
- lista ponumerowanych planetoid
- lista planetoid z księżycami
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
(136199) Eris w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.)
(136199) Eris w bazie Minor Planet Center (ang.)
Linki zewnętrzne
Strona Michaela Browna o nowo odkrytym obiekcie (ang.)
Strona NASA o 2003 UB313 (ang.)
Strona Gemini Observatory o 2003 UB313 (ang.)
Dane o układzie (136199) Eris w Johnston’s Archive (ang.)
Eris Gets Dwarfed (Is Pluto Bigger?) – doniesienie w „Sky & Telescope” o obserwacji zakrycia gwiazdy przez Eris 06.11.2010 (ang.)
Diagram orbity (136199) Eris w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.)