13 Pułk Ułanów Wileńskich (13 p.uł.) to jednostka kawalerii, która brała udział w Samoobronie Litwy i Białorusi, a także w Wojsku Litwy Środkowej, Wojsku Polskim II RP oraz Armii Krajowej.
Pułk został utworzony w listopadzie 1918 roku jako oddział konny pod dowództwem rtm. Władysława Dąbrowskiego. Następnie przekształcony w 1 pułk Ułanów Wileńskich, wziął udział w zajęciu Wilna i walczył podczas wojny polsko-bolszewickiej na froncie litewsko-białoruskim. W trakcie Bitwy Warszawskiej prowadził rajdy na tyłach wojsk sowieckich na północnym Mazowszu, a podczas bitwy niemeńskiej realizował działania pościgowe w kierunku Mołodeczno. W październiku 1920 roku dołączył do grupy wojsk gen. Lucjana Żeligowskiego, której celem było przejęcie kontroli nad Wilnem i Wileńszczyzną.
W czasach pokoju pułk stacjonował w garnizonie Nowa Wilejka, a jego szwadron zapasowy w garnizonie Wołkowysk. Święto pułkowe obchodzono 25 lipca, na pamiątkę bitwy pod Janowem w 1920 roku.
Podczas kampanii wrześniowej pułk działał w ramach Wileńskiej Brygady Kawalerii. 2 września zabezpieczał kierunek Piotrków Trybunalski – Tomaszów Mazowiecki. W kolejnych dniach wycofał się przez Opoczno i Sulejów, aby 9 września dotrzeć nad Wisłę w rejonie Maciejowic. Tam, korzystając z dostępnych środków, przeprawił się na prawy brzeg rzeki, gdzie dowódca pułku zdołał zebrać niepełne dwa szwadrony. Około 17 września, w rejonie Włodawy, resztki pułku połączyły się z Mazowiecką Brygadą Kawalerii i walczyły pod Suchowolą. W związku z niemożnością przebicia się na południe do granicy polsko-węgierskiej, pułk został rozwiązany 27 września.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na końcu listopada 1918 roku, w ramach Samoobrony Wileńskiej, powstał oddział konny pod dowództwem rtm. Władysława Dąbrowskiego. Duży napływ uzbrojonych ochotników z końmi umożliwił przekształcenie oddziału w szwadron. 27 grudnia, w majątku Pośpieszka pod Wilnem, z oddziałów konnych Samoobrony Litwy i Białorusi sformowano 1 pułk Ułanów Wileńskich. Następnego dnia pułk przeniesiono do garnizonu w Wilnie, do koszar na Antokolu. W czerwcu 1919 roku pułk otrzymał numer 13 i nazwę – 13 pułk Ułanów Wileńskich. Na koniec grudnia pułk składał się z trzech szwadronów liniowych, oddziału karabinów maszynowych oraz oddziału pionierów, licząc 25 oficerów i 220 ułanów.
W jego skład wchodziło wielu tzw. „zagończyków”, w tym jego pierwszy dowódca mjr Władysław Dąbrowski ps. „Dąb”. Po włączeniu pułku do odrodzonego Wojska Polskiego, nadano mu nazwę 13 pułku ułanów, pomijając przydomek „wileński”. Mimo to, od pierwszych dni istnienia pułk nosił nieoficjalnie tę nazwę, podkreślając pochodzenie swoich żołnierzy.
Działania wojenne
1 stycznia 1919 roku pułk, pod dowództwem rtm. Dąbrowskiego, zajął Wilno, rozbrajając oddziały niemieckie. Już 6 stycznia musiał jednak wycofać się pod naporem jednostek sowieckich. Na rozkaz dowódcy Samoobrony Wileńskiej, gen. Władysława Wejtki, część oddziałów miała zdać broń niemieckim jednostkom, a następnie zostać przewieziona do Łap. 1 pułk Ułanów Wileńskich odmówił wykonania tego rozkazu i pomaszerował uzbrojony do Brześcia, gdzie dołączył do Grupy gen. Antoniego Listowskiego. Pułk był trzonem sił walczących na Polesiu, odnosząc sukcesy w walkach o Biteń, Janów i Pińsk. W trakcie operacji zaczepnej Wojska Polskiego w kierunku Baranowicz, Lidy i Wilna, grupa działała w ramach Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Później uczestniczył w walkach Frontu Litewsko-Białoruskiego, m.in. w boju o Mołodeczno i Borysów nad Berezyną. 15 stycznia 1920 roku pułk został wycofany z frontu do Wilna.
Na przełomie maja i czerwca pułk, w składzie taktycznej grupy bojowej płk. Stanisława Małachowskiego, w ramach Grupy Operacyjnej gen. Lucjana Żeligowskiego, uczestniczył w zerwaniu pierwszej operacji zaczepnej sowieckich wojsk Frontu Zachodniego. W lipcu, podczas sowieckiej operacji zaczepnej, pułk prowadził działania opóźniające w ramach polskiej 1 Armii.
W drugiej dekadzie lipca pułk, z półbaterią artylerii konnej, osłaniał odwrót 10 Dywizji Piechoty znad Niemna. 24 lipca wyruszył ze Starej Kamionki w kierunku Janowa. Po forsownym marszu dotarł do wyznaczonego rejonu, uzupełniając swoje szwadrony resztkami 113 pułku ułanów, które zostały rozbite pod Grodnem. W trakcie organizacji ubezpieczeń, zgłoszono nadciągającą kolumnę sowiecką 15 Dywizji Kawalerii. Dowódca pułku nakazał wycofanie taborów i artylerii z miejscowości, a ich ochronę miał zapewnić 3 szwadron.
Maszerującą w kierunku Osowca kolumnę zaatakowała sowiecka kawaleria. Pierwszą szarżę odparły karabiny maszynowe oraz artyleria strzelająca na wprost. W tym samym czasie ppłk Mścisław Butkiewicz poprowadził szarżę na nieprzyjacielskie skrzydło z użyciem 1 i 2 szwadronów, co zmusiło czerwonoarmistów do odwrotu. Późnym popołudniem pododdziały 13 pułku ułanów zaatakowała kolejna brygada 15 DK. Walki były zacięte i przerodziły się w pojedynki na białą broń. W walce wręcz dowódca pułku, ppłk Butkiewicz, pokonał i ciężko ranił dowódcę sowieckiej brygady kawalerii. Polscy ułani, uzbrojeni w lance, odnosili sukcesy, a przeciwnik był bezradny wobec tego rodzaju broni. Po kilku godzinach zapadający zmrok zmusił obie strony do przerwania walki.
W czasie Bitwy Warszawskiej część pułku prowadziła działania rajdowe na tyłach wojsk sowieckich w północnym Mazowszu. W trakcie Bitwy Niemeńskiej pułk początkowo utrzymywał łączność taktyczną między 3 Dywizją Piechoty Legionów a Dywizją Górską, a następnie został włączony do 2 Brygady Jazdy, która w ramach grupy pościgowej prowadziła pościg za wycofującymi się wojskami prawego skrzydła sowieckiego Frontu Zachodniego w kierunku Mołodeczno.
W drugiej dekadzie października 1920 roku, gdy niektóre pododdziały pułku prowadziły działania rozpoznawcze w kierunku Mińska, został on włączony do 3 Dywizji Piechoty Legionów, która prowadziła natarcie na Święciany, a następnie na kierunku Kobylnik – Duniłowicze – Głębokie. Pułk dołączył do grupy wojsk gen. Lucjana Żeligowskiego, której celem było przejęcie Wilna i Wileńszczyzny. W trakcie tych działań pułk zrealizował kilka zagonów: na Szyrwinty, na Pozelwę oraz w osławionym zagonie Wileńskiej Brygady Jazdy na Kiejdany.
W jednym z nich pułkownik Mścisław Butkiewicz wyruszył z Wornian i przeprawił się przez most kolejowy na Wilii, a następnie przeszedł przez Żejmianę koło wsi Drużele i ruszył w kierunku Podkrzyża, Dojlidan, Poszyle oraz Gieglówki. W okolicach wsi Helenowo, pluton podchorążego Wacława Rusieckiego z 2 szwadronu, przeprowadził szarżę na litewskich huzarów, zdobywając 8 jeńców i 10 koni.
Przez cały 1921 rok pułk pełnił służbę na linii demarkacyjnej z Litwinami. 13 kwietnia 1922 roku został przetransportowany kolejami do Głębokiego, gdzie stacjonował, jednocześnie zwalczając sowieckie grupy dywersyjne.
Kawalerowie Virtuti Militari i odznaczeni Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej
Pułk w okresie pokoju
Pod koniec 1921 roku pułk pełnił służbę na granicy z Litwą, a następnie przez krótki czas stacjonował w Głębokiem. Ostatecznie, na koniec 1922 roku, przeniesiono go do Nowej Wilejki, gdzie pozostał do końca istnienia II RP.
Po przyłączeniu Litwy Środkowej do Rzeczypospolitej, w latach 1922–1924, pułk wchodził w skład III Brygady Jazdy, a w latach 1924–1937 przynależał do 3 Samodzielnej Brygady Kawalerii. Po ostatniej przed wybuchem II wojny światowej reorganizacji kawalerii w 1937 roku, pułk pozostał w Wileńskiej Brygadzie Kawalerii.
19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił dzień 30 kwietnia jako datę święta pułkowego. 6 czerwca 1928 roku, minister spraw wojskowych marszałek Piłsudski zmienił datę święta pułkowego 13. p.uł. na dzień 25 lipca.
18 marca 1930 roku Minister Spraw Wojskowych nadał jednostce nazwę „13 pułk Ułanów Wileńskich”.
Szwadron tatarski
Na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych z 9 czerwca 1936 roku, 1 szwadron 13 pułku Ułanów Wileńskich otrzymał nazwę „Tatarskiego”. Od tego momentu zaczęto kierować do niego wszystkich poborowych Tatarów polskich. Podczas uroczystego składania serca marszałka Józefa Piłsudskiego na cmentarzu wileńskim na Rossie, 1 szwadron pełnił honorową asystę. W trakcie święta pułkowego 25 lipca 1937 roku, szwadronowi wręczono buńczuk, wykonany według wzorów starotatarskich, ufundowany przez całą społeczność tatarską Polski.
Koszary
22 grudnia 1918 roku ochotnicze oddziały jazdy Samoobrony Wileńskiej zgrupowały się w majątku Aleksandrowiczów w Pośpieszce i utworzyły 1 pułk Ułanów Wileńskich. Dzień później ułani przenieśli się na Antokol do dawnych koszar rosyjskiego 3 pułku Kozaków Dońskich. 5 stycznia 1919 roku pułk opuścił miasto, wracając do niego dopiero 15 stycznia 1920 roku, gdy zajął Koszary Poniatowskiego. Stąd 23 kwietnia wyruszył na front. Po zakończeniu działań bojowych pełnił służbę graniczną w okolicach Podbrzezia, a do Wilna powrócił w ostatnich miesiącach 1921 roku, zajmując prawdopodobnie Koszary Kalwaryjskie. Już 13 kwietnia 1922 roku pułk został ponownie przeniesiony na kwatery polowe, tym razem w rejon Głębokiego.
Dowództwo pułku i drużyna dowódcy zakwaterowały się początkowo w Głębokiem, a później przeniosły się do dworu Oskierków w Oziercach; 1 szwadron rozlokował się w nieczynnej gorzelni w Oziercach, 2 szwadron – w dawnym klasztorze Bazylianów w Berezweczu, 3 szwadron – w opuszczonym majątku Platerów, a pozostałe oddziały – prawdopodobnie w Zabielach. Szwadron zapasowy pułku stacjonował od pierwszej połowy sierpnia 1922 roku w Wołkowysku.
We wrześniu 1922 roku pułk został skierowany do stałego garnizonu w Nowej Wilejce. Koszary stanowił ogromny, drewniano-murowany budynek byłego rosyjskiego szpitala psychiatrycznego. Z uwagi na niedostateczne warunki lokalowe, I/13 pułk jeszcze przez rok pozostawał w Oziercach.
Konie
Konie starano się grupować według maści w poszczególnych pododdziałach według następującego schematu: 1 szwadron – złote kasztany, 2 szwadron – gniade, 3 szwadron – ciemne kasztany, 4 szwadron – kare, szwadron karabinów maszynowych – skarogniade, pluton łączności – szpaki, a pluton trębaczy – siwe. Pułk nie odniósł znaczących sukcesów w dziedzinie sportu konnego na szczeblu krajowym, natomiast w zawodach jeździeckich na Wileńszczyźnie oficerowie pułku wielokrotnie zdobywali czołowe miejsca.
Mobilizacja
Wojna obronna 1939
W czasie wojny obronnej 1939 roku 13 pułk Ułanów Wileńskich, pod dowództwem ppłk. dypl. Józefa Szostaka, walczył w ramach Wileńskiej Brygady Kawalerii płk. dypl. Konstantego Druckiego-Lubeckiego. Od 2 do 5 września brał udział w walkach pod Piotrkowem Trybunalskim. W dniach 9 i 10 września poniósł ciężkie straty w czasie przeprawy przez Wisłę, na przyczółku pod Maciejowicami. Następnie walczył na Lubelszczyźnie. Został rozbity na przeprawie pod Tomaszowem Lubelskim w pobliżu wsi Suchowola. 1 szwadronowi przypisuje się wykonanie jednej z szarż kawaleryjskich przeprowadzonych we wrześniu 1939 roku, dowodzonej przez rotmistrza Aleksandra Jeljaszewicza, w okolicy Maciejowic.
Po bitwie część ułanów przez jakiś czas błądziła po obcym terenie, zachowując jednak karność i dyscyplinę. Wkrótce weszła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga. Inna grupa, pod dowództwem rtm. A. Jeljaszewicza, podążyła w kierunku granicy węgierskiej.
W ramach Armii Krajowej
Różne pododdziały 13 pułku Ułanów Wileńskich AK zostały odtworzone w 1944 roku w Okręgu Wileńskim AK w kilku ośrodkach: dywizjon konny w Puszczy Rudnickiej, szwadron konny przy 3 Brygadzie Wileńskiej AK, pluton konny przy 4 Brygadzie Wileńskiej AK oraz pluton konny w Puszczy Kampinoskiej.
Symbole pułkowe
Sztandar
29 czerwca 1919 roku, w Wilnie, gen. ppor. Edward Śmigły-Rydz wręczył delegacji pułku, która przybyła z frontu, sztandar ufundowany przez społeczeństwo ziemi wileńskiej.
27 września 1939 roku por. Tadeusz Batorowicz odjął płachtę sztandaru od drzewca. Pokrowiec, orła i szarfy zakopali ułani w zagajniku. W momencie kapitulacji, na rozkaz dowódcy 4 szwadronu, por. Batorowicz zakopał sztandar przy drodze Medyka–Przemyśl.
W latach 1971–1973 mjr Norbert Binder, syn podoficera pułku, podjął aktywną akcję poszukiwania sztandaru pułku. 20 października 1979 roku odnalazł pod Medyką puszkę grotu sztandaru 13 p.uł., z numerem 13 na przedniej ściance podstawy. Jedyny relikt ze sztandaru 13 pułku trafił do zbiorów Muzeum WP.
Odznaka pamiątkowa
Odznaka, zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16, poz. 243 z 24 kwietnia 1924 roku, ma kształt krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są żłobkowaną różową emalią. W centrum krzyża znajduje się złocony ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Oficerska wersja była dwuczęściowa, wykonana w srebrze lub tombaku srebrzonym i złoconym, z numeracją na rewersie.
Żołnierze 1 szwadronu 13 puł nosili na kołnierzu półksiężyc z gwiazdą.
Barwa
Żurawiejki
Wileńscy ułani
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 13 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Tradycje
Tradycje 13 pułku Ułanów Wileńskich były kultywowane w latach 90. XX wieku przez 3 Brygadę Pancerną z Trzebiatowa.
Obecnie tradycje te pielęgnuje Kielecki Ochotniczy Szwadron Kawalerii im. 13 Pułku Ułanów Wileńskich, Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej oraz Stowarzyszenie Świętokrzyski Szwadron Kawalerii Ochotniczej im. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” w barwach 13 Pułku Ułanów Wileńskich GRH.
W 2020 roku tradycje 13 pułku Ułanów Wileńskich kultywował także Wileński Klub Rekonstrukcji Historycznej Garnizonu w Nowej Wilejce.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Stanisław Aleksandrowicz: Zarys historii wojennej 13-go pułku Ułanów Wileńskich. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Almanach oficerski: praca zbiorowa, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1923.
Andrzej Dereń: Lista kawalerzystów i artylerzystów konnych odznaczonych Orderem Wojennym „Virtuti Militari”. W: Księga Jazdy Polskiej. Bolesław Wieniawa-Długoszowski (red.) Bronisław Rakowski (red.) Władysław Dziewanowski (red.) Karol Koźmiński (red.) Stanisław Strumph-Wojtkiewicz (red.) Stanisław Ostoja-Chrostowski (red.) Stanisław Haykowski (ilust.). Warszawa: Zakłady Graficzne Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, 1938.
Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 13 pułk ułanów. T. 37. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2020, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks edytion, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
Zygmunt Kosztyła, Szwadron Ułanów Tatarskich, Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 4 (118), Warszawa 1986.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
13 Pułk Ułanów Wileńskich. Krzysztof Mijakowski (red.). T. 16. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7769-343-8.
Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2021-08-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-11)].
Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy 1918–1939. Warszawa: „Bellona” Spółka Akcyjna, 2016. ISBN 978-83-11-14175-9.
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.