13 Pułk Piechoty (13 pp)
13 Pułk Piechoty (13 pp) był jednostką piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk ten został utworzony w 1919 roku poprzez przekształcenie 8 pułku piechoty, który stacjonował w Krakowie.
Już od stycznia 1919 roku jego II batalion walczył z Ukraińcami, podczas gdy reszta pułku toczyła walki z Czechami na Śląsku Cieszyńskim. W czasie wojny z bolszewikami pułk działał w ramach XV Brygady Piechoty, a 14 sierpnia 1920 roku brał udział w bitwie pod Ossowem.
W okresie międzywojennym pułk stacjonował w Pułtusku.
W trakcie wojny obronnej w 1939 roku był częścią 8 Dywizji Piechoty, walczącej w ramach Armii „Modlin”. Batalion marszowy pułku bronił Przedmościa „Pułtusk”.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Oddział został utworzony 7 listopada 1918 roku w wiosce Madefalda, na skutek przekształcenia austro-węgierskiego 13 pułku piechoty, w którym 80% żołnierzy stanowili Polacy. Żołnierze wybrali ppłk. Beckera na dowódcę, przyjęli dystynkcje legionowe oraz polską komendę. 13 listopada pułk dotarł pociągiem do Krakowa, po drodze zostając ograbionym z broni i żywności przez oddziały węgierskie i czeskie. Po przybyciu do Krakowa, dowódca pułku zameldował polskim władzom o powrocie z frontu, z resztkami oddziału oraz ewidencją pułkową. W tych dniach batalion zapasowy 13 pp stacjonujący w Ołomuńcu złożył przysięgę na wierność Rzeczypospolitej, a następnie przywiózł do Krakowa cały swój majątek – kasę, broń, amunicję i umundurowanie.
W Krakowie, już 31 października 1918 roku, tajna organizacja niepodległościowa, w której skład wchodzili głównie oficerowie austriackiego 13 pułku, rozbroiła wojska austriackie i przejęła kontrolę nad miastem.
8 listopada 1918 roku generał Bolesław Roja, stojący na czele Polskiej Komendy Wojskowej w Krakowie, „w uznaniu zasług organizacyjnych”, powierzył kapitanowi Antoniemu Stawarzowi komendę nad 8 pułkiem piechoty. 12 listopada, Bolesław Roja powierzył podpułkownikowi Bolesławowi Kraupie zakończenie organizacji jednostki, a kapitana Stawarza wyznaczył na dowódcę batalionu w tym pułku. Tego samego dnia, generał Roja nakazał wcielić do organizującego się oddziału baon strzelców nr 27 pod dowództwem kapitana Włodzimierza Krynickiego.
8 pułk piechoty został sformowany z żołnierzy narodowości polskiej pełniących służbę w cesarskiej i królewskiej armii: 13, 113, 20 i 57 pułku piechoty oraz batalionie zapasowym 13 pp. Nowo powstały pułk zakwaterowano w Koszarach Rudolfa (niem. Rudolfskaserne) przy ul. Warszawskiej, które 18 listopada otrzymały nazwę „Koszary Jana Sobieskiego”. W listopadzie 1918 roku, żołnierze pułku złożyli uroczystą przysięgę na dziedzińcu Wawelu. Jeszcze w trakcie formowania pułku, w styczniu 1919 roku, 200-osobowy batalion ruszył na odsiecz Lwowa, który bronił się przed Ukraińcami. 8 lutego 1919 roku pułk, wraz z batalionem walczącym o Lwów, został przemianowany na 13 pułk piechoty. Pod koniec lutego, kolejne dwie kompanie o łącznej sile około 300 żołnierzy wysłano na front ukraiński.
W grudniu 1919 roku batalion zapasowy pułku stacjonował w Modlinie.
Działania pułku na froncie ukraińskim
W nocy z 1 na 2 listopada 1918 roku, Ukraińcy opanowali Lwów. Polacy, nie godząc się na ten stan rzeczy, rozpoczęli kontratak. Na początku stycznia 1919 roku, dowódca krakowskiego 8 pułku piechoty otrzymał rozkaz wysłania ekwiwalentnego batalionu piechoty do Lwowa. Wydzielono z pułku najlepiej wyszkolonych żołnierzy, formując dwie kompanie marszowe po 200 osób. Trzecią kompanię batalionu stanowiła kompania z 4 pułku piechoty. Na czele tak sformowanego batalionu stanął mjr Aleksander Powroźnicki. 9 stycznia batalion wyruszył transportem kolejowym w kierunku Lwowa, a następnego dnia przybył do Gródka Jagiellońskiego, gdzie przeszedł swój chrzest bojowy.
12 stycznia, w składzie grupy płk. Serdy–Teodorskiego, uderzył na Kiernicę i wspólnie z batalionami wadowickim i cieszyńskim odrzucił przeciwnika aż po Lubień Wielki. Tu pozostał do 25 stycznia, kiedy to przeszedł do odwodu w okolicach Kiernicy. Do obrony pod Lubieniem Wielkim powrócił 31 stycznia. Od 15 do 17 lutego toczył z powodzeniem ciężkie boje o utrzymanie pozycji obronnych.
W czasie, gdy oddziały polskie były zaangażowane w Galicji Wschodniej, Czesi, łamiąc porozumienie z 5 listopada 1918 roku dotyczące podziału Śląska Cieszyńskiego, uderzyli 23 stycznia 1919 roku na Bogumin i w kierunku górnej Wisły, zajmując prawie cały Śląsk Cieszyński. Pułkownik Roja otrzymał zadanie przerwania działań na Spiszu i wsparcia wojsk płk. Latnika, operujących na Śląsku. W składzie wojsk płk. Roi walczyły m.in. pododdziały 8 pułku piechoty. Oddziałom czeskim nie udało się sforsować Wisły. 30 stycznia 1919 roku zawarto rozejm, a 26 lutego oddziały polskie powróciły do Cieszyna.
W lutym batalion walczący z Ukraińcami otrzymał z Krakowa wsparcie dwóch kompanii w łącznej sile 431 ludzi. Jednak, w związku z dynamicznie rozwijającą się sytuacją na froncie, kompanie rozpoczęły walkę o Lwów w składzie grupy mjr. Borkowskiego, a do macierzystego batalionu dotarły dopiero w pierwszych dniach kwietnia w Lubieniu Wielkim.
17 maja rozpoczęła się ofensywa wojsk polskich. II/13 pp, w składzie grupy mjr. Jeklicza, rozpoczął pościg za cofającym się nieprzyjacielem. Walczył pod Hurbaczami, Stulskiem i Horodyszczami, a 26 maja dotarł do Rohatyna. Tu, po zwycięskiej walce, przeszedł do odwodu grupy. 2 czerwca stacjonujący w Brzeżanach batalion oddał swoje dwie kompanie do grupy płk. Mischke. Grupa odeszła do Tarnopola i stanowiła odwód kombinowanej dywizji płk. Sikorskiego. W tym czasie grupa Jeklicza atakowała przeciwnika w widłach Seretu i Dniestru. Po zaciętych walkach zdobyła Czortków, a w walkach wyróżniła się 5 kompania II/13 pp. Wobec kontrofensywy ukraińskiej, już 8 czerwca, rozpoczęto odwrót na Buczacz, Podhajce i Tarnopol, gdzie koncentrowała się dywizja Sikorskiego. Rozdzielony wcześniej II/13 pp połączył się w Ostrowiu i Berezowicy pod Tarnopolem. W miejsce rannego pod Darachowem por. Franciszka Patkowskiego dowództwo batalionu objął por. Zygmunt Bierowski.
Będący w odwodzie dywizji batalion dwukrotnie kontratakował pod Tarnopolem. Ukraińców zepchnięto poza wieś Seredynki, co zapewniło bezkolizyjną ewakuację Tarnopola. Cofający się batalion przeszedł do Płahowa, a następnie przez Złoczów do Gołogór i Łoni. Tam, w nocy 23 czerwca, otrzymał rozkaz obsadzenia wschodniego brzegu rzeki Złota Lipa. Nie zdołał jednak tego uczynić i zajął pozycję obronną pod miejscowością Łonie, którą utrzymał aż do nadejścia grupy legionowej, która wraz z 20 pułkiem piechoty wyparła Ukraińców.
O walkach tych tak napisano w rozkazie pochwalnym dowódcy grupy:
Po walce batalion skierowano do odwodu. Już 26 czerwca do kontrataku wyszły z powodzeniem 5 i 6 kompania, które utrzymały zdobyte pozycje do 29 czerwca, kiedy to zostały zluzowane przez pododdziały 24 pułku piechoty.
W lipcu 1919 roku ruszyła ofensywa wojsk polskich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. W połowie miesiąca, bez większych trudności, wojska wyszły na Zbrucz na południu i Styr na Wołyniu. Ukraińcy zostali ostatecznie wyparci z Galicji. W czasie lipcowej ofensywy II/13 pp pozostawał w odwodzie dywizji płk. Sikorskiego. Gdy wojska zajęły Zbaraż, grupa majora Jaklicza została rozwiązana, a 28 lipca batalion powrócił do Krakowa.
Walki pułku w wojnie polsko-bolszewickiej
Na froncie litewsko-białoruskim
29 maja 1919 roku 13 pułk piechoty, w składzie: sztab pułku, I batalion, kompania karabinów maszynowych, kompania techniczna oraz pluton łączności, został przetransportowany z Krakowa do Osowca. 16 sierpnia został przewieziony koleją do Lidy. Na początku września pułk przegrupował się w strefę frontową, wchodząc w skład XV Brygady Piechoty, mając na celu obronę przepraw na Berezynie.
14 października przybył na front z Modlina II batalion 13 pp, a jego miejsce zajął batalion zapasowy pułku, przeniesiony z Krakowa. 16 października nieprzyjaciel zajął Pyszno, odcinając pułkowi drogi odwrotu na zachód. Dowódca podjął decyzję o walce, aby otworzyć sobie drogę do Berezyny przez zajęte przez nieprzyjaciela Pyszno. Po krótkiej walce zdobyto Antonówkę, a następnie, po dwugodzinnej walce, zajęto Pyszno. Marszem nocnym ruszono w kierunku rzeczki Moskowica, gdzie batalion musiał stoczyć walkę o opanowanie jej brzegów. Ostatnim wysiłkiem osiągnął most na Berezynie, przeszedł na jego zachodni brzeg i obsadził przyczółek mostowy.
23 października pułk przeprowadził wypad w celu odzyskania Pyszna. Początkowo odnosił sukcesy, a nieprzyjaciel cofał się aż do Osietyszcz. Wkrótce jednak Rosjanie zmusili pułk do powrotu na dawne pozycje. Jednostkom polskim na Berezynie groziło okrążenie, ale w krytycznym momencie przybyły im z pomocą oddziały 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej.
1 listopada udało się odrzucić nieprzyjaciela poza Berezynę, a następnie ruszyła ofensywa w kierunku traktu Berezyna-Pyszno oraz dalej na Osiatyszcze. Dwa dni później do pułku dołączył III batalion. 5 listopada pułk zajął Kamień – najbardziej wysuniętą na wschód miejscowość na swoim szlaku bojowym. Kilka dni później, na rozkaz dowódcy 8 Dywizji Piechoty, pułk przeszedł w okolice Usacza i zajął odcinek obrony od jeziora Dzwony, Wieczelje, Lutowo do jeziora Homel. W tym czasie w swoim składzie miał 44 oficerów oraz około 2300 szeregowców.
W połowie stycznia 1920 roku pułk przeszedł do odwodu grupy gen. Lasockiego, a z dniem 18 lutego obsadził Woroniecz, Lutowo, Dzwony i Homel. 14 maja rozpoczęła się ofensywa sowiecka. Prowadząc działania opóźniające, 13 pułk piechoty przeszedł na przyczółek mostowy Usacz, a stamtąd dalej na zachód. Toczył krwawe walki pod Woroniem, Horodkiem, Daniłowiczami i w okolicy Piotrowicz. Wycofano się na dawne stanowiska niemieckie z okresu I wojny światowej w pobliżu jeziora Midzioł.
Stąd 2 czerwca wyszło uderzenie polskiej Armii Rezerwowej. Nacierał także i z powodzeniem 13 pułk piechoty. Pod Kubarkami pułk wziął do niewoli dowódcę i sztab rosyjskiego pułku. Kontynuując atak, sforsował rzekę Mniutę i osiągnął linię rzeki Anty. Tu przeszedł do odwodu i ześrodkował się w okolicach Szkutnik. 8 czerwca 1920 roku front ustabilizował się na linii rzek Anta i Berezyna.
Odwrót
Na przełomie czerwca i lipca 1920 roku 13 pułk piechoty walczył wespół z innymi oddziałami 8 DP w składzie grupy gen. Żeligowskiego na odcinku Konachy–Gorany. 4 lipca, po silnym przygotowaniu artyleryjskim, bolszewicka 4 Armia uderzyła na grupę Żeligowskiego w rejonie Pohostu, na zachód od Dzisny. W ciężkich bojach pułk cofał się batalionami na Pohost, Szarkowsz, Koziany i Postawy. Łączność taktyczna w ramach pułku i z sąsiadami została zerwana. W okolicy Starej Wsi i Komorowszczyzny III batalion walczył z nieprzyjacielską kawalerią, a kompania karabinów maszynowych zniszczyła rosyjską baterię. Dalszy odwrót, aż do Wilii, przebiegał spokojnie i sprawnie.
Aby uporządkować i przegrupować cofające się wojska, Piłsudski wydał rozkaz dalszego odejścia na zachód i zatrzymania się na linii dawnych okopów niemieckich wzdłuż Wilii. 11 lipca pułk osiągnął nakazany odcinek nad Wilią, od Michaliszek do Świronki. Już następnego dnia otrzymał rozkaz dalszego odwrotu w kierunku na Wilno. By uniknąć oskrzydlenia i w celu nawiązania łączności z sąsiadami, rozpoczęto odwrót w kierunku południowym. Tam już oddziałów polskich nie było, więc zawrócono na południowy zachód przez Worniany do rzeki Łoszy, gdzie wreszcie nawiązano kontakt z pozostałymi oddziałami 8 DP.
Pułk cofał się dalej, osłaniając odwrót 10 DP i walcząc o most w Mycie. 22 lipca wycofał się nad Niemen, zajmując odcinek od rzeki Świsłoczy do Doroszewicz. Następnego dnia kontynuował odwrót. Potem toczył ciężkie walki pod Indurą, mając na celu osłonę ewakuacji wojsk i magazynów z miasta. O zmroku pułk cofnął się przez Sokółkę pod Supraśl, gdzie stoczył kolejną walkę. Tam został wzmocniony dwoma kompaniami maszynowymi przybyłymi z batalionu zapasowego. 27 lipca pułk osiągnął miejscowość Ciasne, a następnie przez Białystok przybył końcem lipca nad Narew. W trakcie dalszego odwrotu toczył ciężkie walki na linii Bugu pod Nurem, ułatwiając innym oddziałom odwrót i przeprawę.
Po otrzymaniu rozkazu odwrotu, pułk zdobył przeprawę szturmem o zmroku 4 sierpnia. II batalion został odcięty od głównych sił pułku, walcząc w okrążeniu, rozpoczął samodzielny odwrót. Po przejściu Bugu, cały pułk zebrał się w Małkini, a następnie przeszedł w okolice Kossowa i Starej Wsi. Ostatnie walki odwrotowe toczył 13 pp jako straż tylna dywizji, a 13 sierpnia stanął w obszarze Okuniewa i Rembertowa jako odwód.
Bitwa warszawska
14 sierpnia III batalion walczył pod Ossowem, gdzie spełnił rolę „klina” rozłupującego ugrupowanie obronne dwóch pułków sowieckiej 79 Brygady Strzelców. Wieczorem 14 sierpnia batalion został zluzowany przez 36 pułk piechoty. Następnego dnia przeszedł do odwodu, ale już w nocy powrócił do okopów, odpierając ataki przez cały dzień 16 sierpnia.
17 sierpnia pułk, wzmocniony batalionem 33 pp, przeprowadził wypad nad Majdan. Następnego dnia rozpoczął pościg za uchodzącym spod Warszawy nieprzyjacielem. Pułk ścigał bolszewików przez Tłuszcz w stronę Wyszkowa. 20 sierpnia stoczył zwycięską potyczkę pod Komisarówką. Kontynuując akcję w kierunku granicy pruskiej, 25 sierpnia pułk osiągnął Łączki pod Kolnem, przyczyniając się do zamknięcia drogi odwrotu Korpusu Konnego Gay-chana. Po krótkim odpoczynku w Łączkach, 13 pułk piechoty został skierowany w okolice Ostrołęki. Po reorganizacji, marszem podróżnym przez Pułtusk, przybył do Jabłonny, a stąd koleją odjechał na front południowo-wschodni.
Na froncie południowo-wschodnim
16 września 1920 roku 13 pp, dowodzony przez kpt. Jana Gabrysia, po raz kolejny przeszedł do historii, staczając nierówną walkę w bitwie pod Dytiatynem, nazywanej Polskimi Termopilami. Wzgórza 385 broniło zaledwie 200 żołnierzy. 97 poległo, a 86 odniosło rany. Na mogile poległych żołnierzy 13 pp zbudowano w 1930 roku kościół – pomnik (barbarzyńsko zniszczony po II wojnie), a Jerzy Kossak przeniósł na płótno cztery epizody tej bitwy. Nazwę miejscowości umieszczono na ścianie grobu Nieznanego Żołnierza w stolicy.
10 września 1920 roku 13 pułk piechoty przybył do Stanisławowa, gdzie zluzował oddziały Petlury na przyczółku mostowym. Uderzył na przeciwnika w okolicy Jazopola, a następnie kontynuował natarcie na południe w kierunku Halicza, a później na południowo-wschód.
Dowódca 8 DP nakazał, by 13 pp najpóźniej do południa 16 września zajął Rudniki. Pułk był wówczas zaangażowany w nocną walkę w rejonie Kunaszewo–Herbutów, a II batalion pozostawał na ubezpieczeniu mostu w Jazopolu. Oddział zdołał oderwać się dopiero po północy, a około 6:00 16 września częścią sił rozpoczął forsowny marsz z Zagórza przez Dytiatyn na Rudniki. Jego I batalion nadal był związany walką, więc praktycznie maszerował tylko III batalion (bez 10 kompanii, która ubezpieczała marsz od tyłu) w składzie 9 i 11 kompania, konny oddział zwiadowców kpt. Jana Szewczyka, kompania techniczna, 7 pluton 8 pułku artylerii polowej i 4 bateria 1 pułku artylerii górskiej.
Rankiem zwiadowcy rozbili oddział kawalerii nieprzyjacielskiej w lesie chochoniowskim. Krótko potem 9 kompania ppor. Leona Jędrzejasza, maszerująca jako szpica, zajęła Dytiatyn i atakiem na bagnety zdobyła wzgórze 385. Tam przeszła do obrony. Około 9:00 w okolice miasta od zachodu podeszły oddziały konne sowieckiej 8 Dywizji Jazdy, 41 pułk strzelców, cztery baterie artylerii i tabory.
Walkę przyjęły dwie kompanie strzeleckie w sile 180 bagnetów i 6 ckm, wspierane przez oddział zwiadowców. Pomimo falowych ataków sowietów, do 16:00 utrzymano stanowiska obronne. Gdy nadszedł rozkaz o odwrocie, tylko część III batalionu zdołała wycofać się do Podhajec. Obsługa baterii artylerii górskiej poległa w całości. Los „baterii śmierci” podzielił II pluton 9 kompanii osłaniający artylerzystów. Straty wyniosły 97 zabitych i 86 rannych, w tym także zamordowanych w niewoli.
W kolejnych dniach pułk ścigał nieprzyjaciela przez Zbaraż, Łanowce, Szepetówkę, Ostropol i dalej za rzekę Słucz, a następnie z południa do Lubara. Po zawarciu rozejmu oddział stacjonował w Lubarze, a 2 grudnia 1920 roku został przeniesiony do Krzemieńca.
W czasie walk z Ukraińcami i bolszewikami, straty 13 pułku piechoty wyniosły: 13 oficerów i 437 szeregowców, a 266 szeregowych zmarło w wyniku chorób, 1460 żołnierzy zostało rannych.
Za męstwo odznaczono 10 oficerów, 8 podoficerów i 2 strzelców Srebrnymi Krzyżami Orderu Wojskowego Virtuti Militari V klasy, a 77 oficerów, 11 chorążych, 83 podoficerów i 78 strzelców Krzyżem Walecznych.
Pułk wziął do niewoli 2000 jeńców, w tym kilkunastu oficerów sztabowych. Zdobył kilka dział, 100 karabinów maszynowych, 150 wozów, 200 koni, kilka kuchni polowych oraz materiały techniczne i telefoniczne.
Kawalerowie Virtuti Militari
Pułk w okresie pokoju
W okresie międzywojennym 13 pułk piechoty stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr I w garnizonie Pułtusk, wchodząc w skład 8 Dywizji Piechoty.
Do Pułtuska 13 pułk piechoty przybył po demobilizacji, w marcu 1921 roku. W mieście stacjonował już jego batalion zapasowy, przeniesiony z Modlina. Żołnierzy zakwaterowano w zniszczonych starych koszarach carskich 7 Rewelskiego pułku piechoty. W pierwszej kolejności przystąpiono do prac remontowych, a brak linii kolejowej w Pułtusku zmuszał do uciążliwych przewozów materiałów budowlanych końmi. Dopiero w 1930 roku zakupiono półciężarówkę „Ursus”, co znacznie ułatwiło pracę taboru pułkowego. Już miesiąc po przybyciu do Pułtuska powstał wojskowy klub sportowy z sekcją piłki nożnej i lekkoatletyczną. W 1921 roku wybudowano boisko i zakupiono sprzęt. Pułk patronował także rozwojowi sportu w mieście. W 1923 roku, nad Narwią otwarto „Przystań KS 13 pp”. W 1924 roku pułk uzyskał I miejsce w pięcioboju lekkoatletycznym o mistrzostwo 8 DP oraz II miejsce w zawodach wojskowo-sportowych i marszu, a drużyna piłkarska, zwyciężając po raz trzeci w mistrzostwach DOK I, zdobyła nagrodę dowódcy OK na własność. W tym samym roku mjr Franciszek Brożek reprezentował Polskę w strzelaniu podczas Igrzysk Olimpijskich w Paryżu. Rok później drużyna strzelecka pułku zdobyła mistrzostwo 8 DP, a następnie mistrzostwo OK I.
W 1923 roku na terenie koszar stanął pomnik poświęcony poległym żołnierzom 13 pułku piechoty.
Podczas przewrotu majowego pułk poparł marszałka Piłsudskiego.
W kronice pułku zapisano: „W maju 1926 roku 13 pp staje do czynu, oddając się pod rozkazy Marszałka Piłsudskiego”. Nocą z 12 na 13 maja pułk marszem pieszym przybył do Warszawy i zatrzymał się na Pradze. W walkach brało udział 32 oficerów i 700 szeregowców. Zabity został 1 oficer i 3 żołnierzy, a ranni zostali 2 oficerowie i 16 szeregowców. 22 maja pułk wrócił do Pułtuska.
W 1929 roku cały teren jednostki zdrenowano, pobudowano brukowane ulice, ze ściekami i obsadzono drzewami dekoracyjnymi. Wykonano także ogrodzenie z imponującą bramą wjazdową, pobudowano studnię z hydrofornią i wieżą ciśnień. Powstał klub oficerski i podoficerski, a także otwarto przedszkole z ogródkiem jordanowskim dla dzieci kadry pułkowej.
W zakresie przysposobienia wojskowego teren oddziaływania 13 pp obejmował powiaty pułtuski, makowski, przasnyski i ciechanowski. Działały tam powiatowe komitety WF i PW. Dowódca pułku wyznaczył na każdy powiat jednego oficera zawodowego oraz 1–2 podoficerów zawodowych jako instruktorów. W sumie zorganizowano około 140 jednostek. Budowano boiska, strzelnice, świetlice oraz sale gimnastyczne. Do 1933 roku zdobyto w obwodzie ponad 4000 odznak POS.
W pułku organizowano kursy dla analfabetów i półanalfabetów, zakończone egzaminem kuratoryjnym. Uczęszczało na nie ponad 30% żołnierzy pułku. Prowadzono także kursy rolnicze, ogrodnicze, spółdzielcze i handlowe.
Podstawową czynnością żołnierza było jednak szkolenie. W 1926 roku pułk pozyskał tereny ćwiczebne na Popławach. Każda kompania budowała 1–2 baraki, nie przerywając szkolenia. Obóz powstał w ciągu miesiąca.
Roczny cykl szkolenia kończyły ćwiczenia letnie. Po ćwiczeniach strzeleckich, na początku sierpnia pułk udawał się na koncentrację I DOK. Koncentracja kończyła się zwykle dwustronnymi manewrami wszystkich rodzajów wojsk. Na ćwiczenia i manewry powoływano także oficerów i podoficerów rezerwy. W 1932 roku zajęcia takie prowadzone były na terenach przygranicznych Prus Wschodnich.
Zgodnie z rozkazem wykonawczym Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty, wprowadzono w Wojsku Polskim trzy typy pułków piechoty. 13 pułk piechoty zaliczono do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, a w okresie letnim batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych. W tym czasie wprowadzono również dodatkowo kompanię karabinów maszynowych. Stan pułku powiększył się o 4 oficerów, 13 podoficerów, 1200 szeregowców i 12 karabinów maszynowych.
Od marca 1939 roku zaczęły się ujawniać coraz wyraźniejsze symptomy zbliżającej się wojny. Mieszkańcy Pułtuska ufundowali „swemu” pułkowi 4 ciężkie karabiny maszynowe. W uroczystości przekazania uzbrojenia wzięły udział miejscowe władze, szkoły oraz organizacje społeczne. Miało to miejsce na rynku pułtuskim w czerwcu 1939 roku. W garnizonie zarządzono pogotowie przeciwlotnicze i przeciwgazowe. Szyby w oknach zaklejono papierowymi paskami, a żarówki wymieniono na niebieskie. W całym mieście obowiązywało zaciemnienie. W Kleszewie przygotowano na rżysku prowizoryczne lotnisko.
Przygotowanie do wojny i mobilizacja pułku
Od 23 marca 1939 roku w pułku utrzymywano stan wzmożonej czujności. Powołano rezerwistów na ćwiczenia, uzupełniano i kompletowano sprzęt, umacniając przedmościa na Narwi poprzez budowę schronów betonowych, stanowisk ogniowych, rowów strzeleckich oraz przeszkód z drutu kolczastego.
Przygotowania do obrony Pułtuska i przeprawy na Narwi zapoczątkowała kompania saperów KOP „Wilejka”, która wytyczyła linię okopów, lokalizację bunkrów i schronów obserwacyjnych dla artylerii oraz stanowisk ckm. W początkach lipca, pododdziały pułku, nadzorowane przez przyszłego dowódcę obrony Pułtuska mjr. Jana Kazimierza Mazura, pracowały w systemie trzyzmianowym. Do 1 września wykonano około 7 kilometrów rowów strzeleckich oraz pięć schronów betonowych. Miasta miały bronić trzy bataliony piechoty oraz służby wspierające, łącznie około 3000 ludzi.
Północny odcinek okopów do szosy na Ciechanów obsadził III/115 pułku piechoty. Odcinek południowy przydzielono batalionowi marszowemu ON „Warszawa III”, a batalion marszowy 13 pp kpt. Wachtanga Abaszydze objął pozycje w pobliżu mostu na wysokiej skarpie.
23 sierpnia 1939 roku w DOK I zarządzono mobilizację. Pułk mobilizację alarmową rozpoczął o 6:00. Rezerwiści pochodzili z powiatów północnego Mazowsza. Drugi rzut mobilizował się w koszarach, a pierwszy rzut w okolicznych wsiach. W tym czasie, pułk, będący na obozie letnim w Winnicy, rozpoczął marsz do garnizonu. Po wcieleniu rezerwistów I/13 pp kończył mobilizację w Winnicy, II/13 we wsi Gromin, a III/13 pp w Lipnikach Starych. W czasie mobilizacji alarmowej 1939 roku, jednostka sformowała dla macierzystej dywizji Samodzielną Kompanię Karabinów Maszynowych i Broni Towarzyszącej Nr 11 oraz Kolumny Taborowe Parokonne Nr 101 i 102, a także Kompanię Karabinów Maszynowych Przeciwlotniczych Typu A Nr 1 przeznaczoną dla obrony przeciwlotniczej Armii „Modlin”. Ponadto, w I rzucie mobilizacji powszechnej, oddział sformował własny batalion marszowy (IV/13 pp) oraz III batalion 115 pułku piechoty.
Zgodnie z rozkazem Sztabu Głównego z 25 sierpnia o koncentracji, 13 pp miał pozostać w rejonie Pułtuska, a następnie maszerować samodzielnie w kierunku granicy, aby połączyć się z macierzystą dywizją.
28 sierpnia pułk rozpoczął marsz w kierunku Ciechanowa. Przesunięcie oddziałów spowodowało wielkie zmęczenie żołnierzy. Rezerwiści nie byli przyzwyczajeni do długich marszów z 15 kg obciążeniem. Po marszu 13 pułk piechoty rozlokował się w rejonie Sułkowa Borowego.
Pułk w kampanii wrześniowej
Walki na granicy
13 pułk piechoty, wsparty 3 dywizjonem 8 pułku artylerii lekkiej, wyruszył z rejonu Budy Sułkowskie–Sułkowo Borowe w kierunku Krośnice, Jarluty, Zeńbok i Leśniewo Górne, a o świcie 3 września rozpoczął organizację obrony na lewym skrzydle dywizji, po lewej stronie szosy Ciechanów–Grudusk, na rubieży: kol. Humięcino–Andrychy, wzg. 164,6 – Nikły. Na prawo rozwinął się 21 pułk piechoty.
Już o 7:00 dowódca armii wydał rozkaz wykonania uderzenia pułkami 8 DP w kierunku wschodnim, w ogólnym kierunku na Przasnysz. Kilka godzin później oficer ze sztabu Armii przywiózł nowy rozkaz. Zgodnie z jego treścią, 13 pp (bez batalionu) wsparty 3 dywizjonem 8 pal, miał organizować obronę na rubieży Przywilcz–Humięcino Koski–Klary–Andrychy–wzg. 164,6. Około 14:30 dowódca dywizji otrzymał nowy rozkaz, który nakazywał 13 i 32 pp uderzyć w bok niemieckiej 1 Dywizji Piechoty. Natarcie miało miejsce około 18:00. Kierować walką dwóch pułków miał dowódca piechoty dywizyjnej płk Ludwik de Laveaux. Nie zdołał on jednak nawiązać łączności i po kilkugodzinnym błądzeniu dotarł do dowódcy 8 DP w Regiminie. Natarcie rozwijało się wówczas przy braku jednolitego dowodzenia, uzgodnień i łączności. Osią główną, wzdłuż której operowano, była szosa z Ciechanowa do Gruduska. Po jej lewej stronie nacierał III/13 pp, a po prawej I batalion. W odwodzie, w rejonie Stryjewa Wielkiego, rozwinął się II batalion. Stanowisko dowódcy pułku rozmieszczono w Leśniewie Dolnym. Artylerią bezpośredniego wsparcia był III/8 pal, który wraz z I/8 pal zajmował stanowiska ogniowe w rejonie Leśniewo Górne–Hmięcino Andrychy. 8 dywizjon artylerii ciężkiej rozwinął się w pobliżu folwarku Włosty.
Początkowo posuwano się bez styczności z piechotą nieprzyjacielską. Ogień artylerii niemieckiej był tak intensywny, że dymy wybuchów utrudniały widoczność. Przypuszczano też, że Niemcy strzelają amunicją gazową. Dowódca pułku maszerował w pierwszej linii. W trakcie walk niektóre pododdziały pułku dotarły poza rubież wsi Pszczółki Szerszenie oraz Strzelnie, wypierając nieprzyjaciela przez Sokołowo na Grudusk. W trakcie działań pułk nie zachował właściwego kierunku natarcia. Również sąsiad działał nie zawsze zgodnie z przyjętym założeniem. W rezultacie między pułkami wytworzyła się znaczna luka. W tym czasie niemiecka 1 DP wyprowadziła kontratak. Na prawe skrzydło rozwiniętych batalionów 13 pp uderzył oddział rozpoznawczy mjra Brandta. Piechota polska nie wytrzymała uderzenia i w rozproszeniu wycofała się na stanowiska wyjściowe pod Leśnictwem. Wycofanie miało charakter żywiołowy, a opanowanie paniki było wręcz niemożliwe. W największym porządku wycofywał się jedynie I/13 pp. O świcie 4 września dowódca 13 pp zdołał zebrać nieco ponad połowę swego rozproszonego pułku. 8 Dywizja Piechoty przestała istnieć jako zwarty związek taktyczny.
Odwrót
Miejsce koncentracji i reorganizacji zostało wyznaczone w Cybulicach, na południe od Modlina. O świcie płk de Laveaux zdołał zgromadzić w rejonie Regimina I batalion 13 pp, batalion saperów, kilka baterii z 8 pal oraz dywizyjną kompanię kolarzy. Pozostałe oddziały 13 pp, zebrane przez płk. Alojzego Nowaka między Leśniewem a Zeńbokiem, dotarły do Regimina około 10:00. Stąd maszerowano różnymi, często oddalonymi od siebie drogami w kierunku Modlina. Po drodze pododdziały były atakowane przez nieprzyjacielskie lotnictwo. Część z nich rozproszyła się i grupami przedzierały się do Płońska, gdzie skierowano je dalej na Płock. Inna część była atakowana przez piechotę oraz wozy pancerne oddziału roz