13 Pułk Huzarów
13 Pułk Huzarów, znany także jako „Srebrni husarzy”, był oddziałem jazdy w polskiej Armii Księstwa Warszawskiego.
Formowanie
Inicjatywa utworzenia oddziału huzarów pojawiła się po raz pierwszy w 1807 roku, kiedy książę Jan Nepomucen Sułkowski zwrócił się do Napoleona z tą propozycją. Pułk został formalnie założony w 1809 roku w Lublinie z poborowych z cyrkułów: lubelskiego, zamojskiego, bialskiego oraz stanisławowskiego. Do 28 grudnia tego samego roku nosił nazwę 1 Pułk Huzarów Galicyjsko-Francuskich, a jego oddziały stacjonowały w Siedlcach, Węgrowie, Sokołowie i Liwie. Na koniec 1809 roku pułk liczył 1048 żołnierzy.
W grudniu 1809 roku sztab pułku został przeniesiony do Siedlec, gdzie w oficynie pałacowej (obecnie siedziba Archiwum Państwowego) umieszczono dowódcę pułku oraz jego sztab. Na podstawie Rozkazu dziennego z 23 listopada 1809 roku, 1 pułk huzarów został włączony do 1 brygady, której dowódcą był gen. Michał Sokolnicki, wchodzącej w skład 1 dywizji gen. Józefa Zajączka. Wówczas zmieniono także numerację pułku na 13 pułk huzarów.
1 stycznia 1810 roku pułk złożył swoją pierwszą przysięgę wojskową w Siedlcach. Tego dnia gen. Michał Sokolnicki przybył z Lubina, aby w imieniu Księcia Warszawskiego przyjąć przysięgę od huzarów. Na rogatkach miasta delegację przywitał kpt. Walenty Oborski, komendant placu. W uroczystości uczestniczyły szwadrony z Liwa, Węgrowa i Sokołowa, które przybyły z leż zimowych. Gen. Sokolnicki, po przybyciu do pałacu, został uroczyście przyjęty przez miejscowego komisarza wojennego Szczepana Świniarskiego. Później delegacja spotkała się z władzami samorządowymi oraz wiceprezesem tymczasowej rady cyrkularnej Ignacym Cieszkowskim. Następnie wszyscy udali się do kościoła św. Stanisława, gdzie odprawiono mszę św. w asyście orkiestry pułkowej i odśpiewano Te Deum na cześć księcia Fryderyka Augusta.
Po zakończeniu nabożeństwa przystąpiono do aktu ślubowania, które miało miejsce na rynku, gdzie huzarzy powtarzali rotę przysięgi za mjr Michałem Pągowskim. Po przysiędze żołnierze oraz mieszkańcy Siedlec złożyli okrzyki na cześć Napoleona, Fryderyka Augusta i gen. Józefa Poniatowskiego. Uroczystość zakończyła musztra pododdziałów, a goście zostali zaproszeni na obiad przez dowódcę pułku. Na koniec dnia mieszkańcy mogli podziwiać pokaz iluminacji świetlnej oraz koncert przygotowany przez siedlecką synagogę, a gen. Sokolnicki przyjął wyrazy szacunku od miejscowych Żydów, podczas gdy komisarz Piotr Komierowski zorganizował bal z własnych funduszy.
Sztab pułku oraz jeden szwadron 13 pułku huzarów pozostali w Siedlcach do wiosny 1812 roku.
Dowódcy pułku
Pułkiem dowodzili:
- płk Józef Toliński (od 18 czerwca 1809)
- płk Józef Sokolnicki (od lutego 1813).
Barwa
Ubiór huzarów był wówczas jednym z najbardziej atrakcyjnych, a służba w pułkach huzarskich uchodziła za zaszczyt.
W skład munduru galowego oficera pułku wchodziły:
- mentyk – granatowa kurtka wierzchnia, podszyta karmazynowym sukiennym materiałem, ozdobiona pięcioma rzędami guzików (18 lub 20 w rzędzie), szamerowaniami srebrnymi i obszyta galonem na plecach,
- spodnie (rajtuzy) obcisłe, niebieskie z galonem po bokach, wyszywane wzorem węgierskim,
- buty węgierskie, czarne z przybitymi ostrogami,
- czako okrągłe z daszkiem, kokardą, agrafą, kordonami i kitą,
- pas srebrno-karmazynowy.
Mundur mały składał się z:
- dolmana (doliman) sukiennego z karmazynowym kołnierzem, zapiętego na 5 guzików w trzech rzędach z pętlicami,
- rajtuzów z szarego sukna, z karmazynowymi lampasami, z nogawkami zapinanymi na 6 białych guzików.
Oficerowie nosili oznaki stopni według systemu francuskiego w formie galonów naszytych na rękawach oraz wyszycia na przodzie spodni, a przy szabli mieli temblaki plecione z czarnego rzemienia z chwastem ze srebrnej frędzli lub bulionami.
Kompania wyborcza pułku wyróżniała się czakiem (kołpakiem) futrzanym z daszkiem i wierzchem sukna niebieskiego oraz szkarłatnymi sznurami i metalowymi podpinkami w kolorze guzików.
Ubiór huzarów polskich był zbliżony do mundurów huzarskich wojsk wrogich. Aby uniknąć pomyłek na polu bitwy, dbano o to, by kity na czapkach były wąskie i opadające w dół, w odróżnieniu od sztywnych i mocno rozbudowanych w innych armiach.
Przynależność narodową podkreślano także karmazynowymi kołnierzami i wyłogami rękawów oraz dużym wizerunkiem orła na szabeltasach, a czasem i na czaprakach.
Uzbrojenie
Huzarzy byli uzbrojeni w szable różnego typu, głównie francuskie wz. 1786, z żelazną polerowaną jednokabłąkową rękojeścią w metalowej pochwie. Oficerowie oraz trębacze posiadali szable w pochwach pokrytych czarną skórą ze stalowymi okuciami.
Broń palna obejmowała pistolety skałkowe wz. 1799 i 1804 oraz karabinki kawaleryjskie wz. 1799. W 1813 roku huzarzy zostali także wyposażeni w lance.
Działania wojenne
Kampania rosyjska
W 1812 roku 13 pułk huzarów wyruszył na wyprawę wojenną w składzie V Korpusu księcia Józefa Poniatowskiego, stanowiąc wraz z 5 pułkiem strzelców konnych jego przednią straż (20 Brygada Jazdy).
W maju 1812 sztab pułku dołączył w Węgrowie do stacjonującego tam drugiego szwadronu i skierował się do Baranowa. Pułk pod dowództwem płk. Józefa Tolińskiego wyruszył na Litwę, dysponując na początku kampanii 33 oficerami, 722 podoficerami i huzarami, 83 końmi oficerskimi, 717 żołnierskimi i 32 końmi pociągowymi.
Jako część prawego skrzydła Wielkiej Armii, pułk wykonywał zadania rozpoznawcze i ochronne podczas trudnego marszu przez poleskie błota. Po raz pierwszy w walce wziął udział 17 sierpnia pod Smoleńskiem, współdziałając z 3 pułkiem ułanów oraz baterią artylerii konnej. Otrzymał zadanie rozbicia nieprzyjacielskiej jazdy osłaniającej podejście do miasta, co udało się pomimo silnego ostrzału z murów twierdzy.
W bitwie pod Borodino pułk znalazł się w składzie kawalerii V Korpusu Polskiego, atakując lewe skrzydło rosyjskiego korpusu generała Karola Baggehuffvuda. Pułk był ustawiony w szwadronach w głąb, a w pierwszym rzucie natarcia brał udział szwadron kapitana Stanisława Gawrońskiego, rozsypany w szeroką linię. Za nim podążały następne szwadrony, wspierane przez 12 pułk ułanów.
Pułk, działając w składzie mocno uszczuplonego V Korpusu, uczestniczył w pościgu za armią Kutuzowa. 29 września brał udział w bitwie pod Czirikowem, walcząc z tylną strażą ustępujących wojsk rosyjskich. W szpicu, szarżą na leśnej drodze, pułk zmusił do odwrotu atakujących kozaków. Po wyjściu z lasu, niestety, znalazł się pod ostrzałem rosyjskiej artylerii pod wsią Spaskuplia. Następnego dnia stoczył walki pod Woronowem (18 października). 18 października, osłabiony liczebnie i na zmęczonych koniach, pułk zaatakował rosyjskie czworoboki generała Pawła Strogonowa w przegranej bitwie pod Winkowem nad rzeką Czerniszną.
Resztki pułku huzarów walczyły jeszcze w odwrocie pod Drują i Borysowem (21 listopada), nad oblodzonymi brzegami Berezyny.
Kampanie saksońskie
Po powrocie do kraju pułk zebrał się w Opatowie. W lutym 1813 roku, 13 pułk huzarów, wspólnie z 10 pułkiem huzarów, znalazł się w składzie prawej brygady z miejscem postoju w Kole. W maju 1813 roku pułk maszerował w ostatniej kolumnie podczas marszu wojsk Księstwa Warszawskiego przez Czechy do Saksonii, pod dowództwem generała Józefa Tolińskiego.
Na mocy dekretu cesarskiego z 26 czerwca o organizacji nowego VIII Korpusu Polskiego, 13 pułk huzarów wchłonął ocalałych żołnierzy 10 pułku. W ramach reorganizacji wojska, polska kawaleria została podporządkowana dowódcy IV Korpusu Jazdy Rezerwowej, generałowi Franciszkowi Kellermanowi, który tworzył z polskim VIII Korpusem jedną całość.
13 pułk huzarów, liczący 540 szabel pod dowództwem pułkownika Józefa Sokolnickiego, w połączeniu z 16 pułkiem ułanów, tworzył 20 Lekką Brygadę Jazdy generała Jana Weyssenhoffa w 8 Dywizji generała Antoniego Sułkowskiego.
Pułk wszedł do walki 19 sierpnia 1813 roku, kiedy to na rozkaz Napoleona VIII Korpus i kawaleria IV Korpusu podjęły próbę odcięcia korpusu generała Piotra Wittgensteina od armii czeskiej. Podczas manewru na Gabel, pułk działał jako szpica, penetrując całą okolicę i atakując strzelców austriackich razem z 16 pułkiem ułanów. Po harcach jazdy, artyleria konna rozpoczęła ogień, a do ataku ruszyła piechota, zmuszając nieprzyjaciela do odwrotu. Huzarzy zajęli Gabel, zorganizowali system posterunków na przedpolach i patrolowali teren wspólnie z krakusami.
W kolejnych dniach huzarzy osłaniali skrzydło VIII Korpusu, obserwując ruchy nieprzyjaciela oraz prowadząc rozpoznanie daleko w głąb Czech. Ich zadania obejmowały również pozorowanie ruchów wojsk poprzez demonstracyjne działania w ciągu dnia i palenie licznych ognisk na opuszczonych pozycjach w nocy.
Do końca sierpnia pułk huzarów, razem z innymi pułkami kawalerii, strzegł przejść przez góry przed spodziewanym natarciem wojsk pruskich z południa na Zgorzelec. W wrześniu, pod naporem przewagi nieprzyjaciela, korpus polski cofał się na Lobau, a odwrót osłaniała lekka kawaleria, walcząc z Kozakami i Baszkirami.
12 września, na rozkaz cesarza, 13 pułk huzarów (wraz z całą brygadą) został przydzielony do francuskiego 1 Korpusu gen. Jerzego Moutona, pod którego dowództwem pozostał do końca działań. W pierwszej dekadzie października, będąc w ariergardzie korpusu, pułk huzarów wycofywał się w kierunku Drezna.
9 października pod Pirną kapitan Antoni Kuszel zdobył 4 działa i kilkanaście wozów. W drodze do Drezna, polscy huzarzy i ułani 16 pułku ponownie starli się z Baszkirami. Pod Dreznem huzarzy osłaniali koncentrację wojsk i odpierali ciągłe ataki armii sprzymierzonych.
Działania bojowe huzarów Księstwa Warszawskiego zakończyły się 11 listopada, kiedy to poszli w niewolę austriacką po kapitulacji francuskiej załogi Drezna, której byli częścią.
Pułk stoczył również bitwy i potyczki pod Mirem (10 lipca 1812), Romanowem (26 lipca 1812), Możajskiem (7 września 1812), Małojarosławcem (24 października 1812), nad Berezyną (28 listopada 1812), Hollensdorfem (14 września 1812), Peterswaldem (16 września 1812), Serem (18 września 1812), Pirną (17 września i 9 października 1812), Dreznem (13 października 1812).
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Szymon Askenazy, Bronisław Gembarzewski: Wojsko Polskie: Księstwo Warszawskie 1807-1814. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2003. ISBN 83-88841-47-5.
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Gabriel Zych: Armia Księstwa Warszawskiego 1807 – 1812. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1961.
Antoni Paweł Sułkowski: Listy do żony z wojen napoleońskich, Tłumaczenie, wstęp, przypisy i indeks Robert Bielecki, Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik 1987.
Andrzej Chojnacki, Żołnierze w społeczeństwie regionu siedleckiego w latach 1795-1831, Radzyń Podlaski-Siedlce 2015, ISBN 978-83-62217-51-9 .