13 pułk artylerii ciężkiej (13 pac)
13 pułk artylerii ciężkiej (13 pac) to jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej, która brała udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
Wiosną 1919 roku rozpoczęto tworzenie brygad artylerii dla dywizji piechoty. Każda brygada składała się z dowództwa, pułku artylerii polowej oraz pułku artylerii ciężkiej, który miał formację w postaci dywizjonu trzybateryjnego. Drugi dywizjon pułku artylerii ciężkiej został przypisany do rezerwy artylerii Naczelnego Dowództwa.
Latem 1920 roku, bateria zapasowa 13 pac miała swoją siedzibę w Poznaniu.
Aby zapewnić wsparcie artylerii w działaniach ogólnych, na podstawie rozkazu z 31 marca 1920 roku, sformowano Grupę Rezerwową Ciężkiej Artylerii NDWP z oddziałów artylerii Frontu Wołyńskiego, w której skład wszedł m.in. sztab 13 pac oraz sztab I dywizjonu wraz z 2 i 3 baterią artylerii.
Formowanie i działania I dywizjonu
Pod koniec 1918 roku we Francji rozpoczęto formowanie trzech baterii 1 pułku artylerii ciężkiej. Po przetransportowaniu „Błękitnej Armii” z Francji do Polski, baterie zostały skierowane do rejonu Łucka i Rafałówki, gdzie miały swoje pierwsze starcie.
W czerwcu 1919 roku baterie zostały przeniesione do Częstochowy, gdzie stanowiły odwód Naczelnego Dowództwa na froncie przeciwniemieckim.
Działania detaszowanej 1 baterii
W sierpniu 1 bateria wyjechała na front wschodni, podczas gdy pozostałe baterie pozostały w Częstochowie do końca 1919 roku. 1 bateria, jako oddział detaszowany, stoczyła swój pierwszy bój 6 marca w rejonie Zwiahla. Działała w rejonie przedmościa do końca miesiąca, a na początku kwietnia przeszła w rejon Miropola. Pod koniec maja odpierała ataki kawalerii sowieckiej w miejscowościach Lubar, Awratyn i Lipowiec.
Podczas obrony Napadówki, mimo całkowitego okrążenia, ogniem dział i broni ręcznej bateria zdołała odparć wszystkie natarcia, utrzymując pozycje. W wyniku niekorzystnej sytuacji na froncie, 1 bateria rozpoczęła odwrót, zachowując pełną dyscyplinę. Mimo że 7 lipca ponownie została okrążona, udało jej się wydostać bez strat.
Kolejne walki opóźniające toczyła m.in. pod Zbarażem i Załoźcem Starym, gdzie jej przeciwnikiem była kawaleria Budionnego.
24 sierpnia bateria dotarła do Sichowa, skąd została przewieziona do Rawy Ruskiej. Tam przeszła przezbrojenie w armaty kal. 75 mm i stała się de facto baterią artylerii polowej. We wrześniu została przeniesiona do Równego, gdzie weszła w skład I/13 pułku artylerii ciężkiej.
Walki I dywizjonu
Na początku 1920 roku dywizjon, z wyjątkiem 1 baterii, został przeniesiony z Częstochowy do Dubna, gdzie pozostawał w odwodzie do 19 kwietnia. Następnie został skierowany pod Kijów, gdzie zabezpieczał przeprawy na Dnieprze. Baterie działały w sposób zdecentralizowany, wielokrotnie powstrzymując sowieckie ataki i niszcząc okręt flotylli dnieprzańskiej.
Po przerwaniu frontu przez armię konną Budionnego, obie baterie cofały się aż do Oleska, skąd zostały przewiezione na front północny, walcząc w składzie 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej.
4 lipca rozpoczęła się wielka kontrofensywa wojsk Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego, co skłoniło baterie do działań opóźniających. Toczyły boje pod Krajskiem, Wołożynem i Wiszniewem, gdzie dochodziło do walki wręcz. 20 lipca osiągnięto linię Niemna, a od tej pory baterie walczyły oddzielnie.
2 bateria zajęła stanowiska pod dworem Zelwiany, natomiast 3 bateria blokowała ogniem przeprawy pod Mostami. W dniach 22-23 lipca 1 Dywizja Litewsko-Białoruska walczyła w okrążeniu, a obie baterie przyczyniły się do przełamania tego pierścienia. Wiele artylerzystów zostało wyróżnionych za swój udział w tych walkach. Cofając się, walczono nad Nurcem, w rejonie Brańska, pod Ciechanowcem, a od 12 sierpnia toczono walki na przedmościu Warszawy. 16 sierpnia baterie zostały wycofane na odpoczynek.
Na koniec sierpnia 2. i 3 bateria zostały przewiezione do Kowla, skąd pieszo udały się do Równego, gdzie dotarły 27 września. Tam dołączyła do nich 1 bateria, a oddział został przemianowany na I/13 pac. Wkrótce dywizjon został przeniesiony do Dubna i przekształcony w 13 dywizjon artylerii ciężkiej. 28 października 1921 roku dywizjon wszedł w skład nowo formowanego pokojowego 2 pułku artylerii ciężkiej jako jego II dywizjon, do macierzystej jednostki dołączając dopiero w 1922 roku.
Żołnierze pułku/dywizjonu
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Jan Gintel: Zarys historji wojennej 2-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Marek Tarczyński (red.): Bitwa o Ukrainę 1920. Dokumenty operacyjne. T. 1. Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2016. ISBN 978-83-7399-669-4.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Piotr Zarzycki: 2 Pułk Artylerii Ciężkiej Ziemi Chełmskiej im. Hetmana Jana Zamoyskiego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 111. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1999. ISBN 83-87103-97-7.