13 Mołodeczańska Brygada AK, znana również jako 13 Wileńska Brygada „Nietoperza”, to polski oddział partyzancki działający w Okręgu Wilno Armii Krajowej.
10 lutego 1944 roku Grupa Dąb przekształciła się w 13 Brygadę Armii Krajowej. Po tragicznej śmierci pchor. Andrzeja Kutznera „Małego”, na czoło oddziału stanął por. Adam Walczak, który zmienił swoje pseudonimowe imię z „Sępa” na „Nietoperza”.
W lipcu 1944 roku żołnierze 13 Brygady, jako część Zgrupowania nr 3 Okręgu Wilno AK, uczestniczyli w Operacji Ostra Brama. W tym czasie oddział liczył około 450 partyzantów.
O świcie 18 lipca 1944 roku, w Puszczy Rudnickiej, 13 Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane jednostki Armii Czerwonej. Nieliczne resztki oddziału zdołały uciec do Puszczy Ruskiej.
== Formowanie ==
Na początku kwietnia 1944 roku polskie oddziały partyzanckie działające w Inspektoracie F znacząco zwiększyły swój stan liczbowy, co doprowadziło do ich przekształcenia w brygady. Z VI oddziału partyzanckiego, dowodzonego przez kpt. Adama Walczaka „Nietoperza”, powstała 13 Brygada Mołodeczańska.
Pod koniec kwietnia zaplanowano koncentrację Zgrupowania nr 3 Okręgu Wilno Armii Krajowej w okolicach miejscowości Klewica, Graużyszki oraz Wojsznaryszki. 8 Brygada przybyła na miejsce koncentracji i została zakwaterowana w Dorżach, licząc około 170 uzbrojonych żołnierzy-partyzantów.
== Działania brygady ==
W pierwszej dekadzie kwietnia brygada stacjonowała w okolicach Kuszlan, gdzie chroniła miejscową ludność przed próbami ściągania kontyngentów. Święta Wielkanocne spędziła we wsi Giejstuny. Na drugi dzień świąt brygada została zaatakowana przez litewską policję z Holszan, jednak udało jej się odeprzeć atak przy pomocy sił zabezpieczających z rejonu folwarku Wojtkuny. W drugiej dekadzie kwietnia 13 Brygada otrzymała rozkaz stawienia się na drugą koncentrację 3 Zgrupowania w rejonie miejscowości Klewica, Graużyszki oraz Wojsznaryszki. Idąc w kierunku koncentracji, dowódca brygady otrzymał informację od siatki konspiracyjnej o magazynie broni w wsi Łostojańce. W nocy 18 kwietnia 1944 roku, o godzinie 23:00, brygada przeprowadziła atak na te magazyny, jednak nie udało się zaskoczyć wartowników. Niemcy stawili opór, ale Polacy zyskiwali przewagę. W tym czasie z Mołodeczna nadjechał pociąg z niemieckim oddziałem, co zmusiło brygadę do wycofania się. W trakcie walki ciężko ranny został partyzant Stanisław Bożko „Mikrus”, który zmarł w nocy w szpitalu w Oszmianie.
12 maja w Graużyszkach odbyła się odprawa koordynacyjna dowódców brygad 3 Zgrupowania, w której uczestniczył również komendant „Wilk”. Mjr „Jarema” przedstawił plan działania, który zakładał zniszczenie czterech kompanii z korpusu posiłkowego gen. Plechaviciusa stacjonujących w Murowanej Oszmiance. Brygada miała zająć się osłoną i zabezpieczeniem tej akcji.
Na koniec maja nastąpiła zmiana stacjonowania brygad 3 Zgrupowania, a 13 Brygada przeniosła się do Klewicy.
29 maja oddziały z 12 i 13 Brygady stoczyły walkę z silnym sowieckim oddziałem w okolicach Solecznik na trasie Klewica-Bieniakonie. Sowieccy partyzanci przemieszczeni z Puszczy Nalibockiej do Puszczy Rudnickiej, otworzyli ogień na polski patrol. W wyniku starcia zginęło czterech polskich partyzantów: kpr. Ryszard Dudek „Zuch” oraz kpr. Felicjan Harynowski „Blok” z 13 Brygady, a także st. sierż. Czajkowski „Czajka” oraz strz. Stanisław Wasilewski „Gwóźdź” z 12 Brygady. Ich ciała zostały pochowane w Dziewieniszkach na skwerze w rynku pod kościołem.
W pierwszej dekadzie czerwca brygady 3 Zgrupowania otrzymały rozkaz likwidacji posterunku policji litewskiej w Holszanach, który znajdował się w budynku szkolnym. 13 Brygada miała zająć się zniszczeniem tego posterunku, a akcję zaplanowano na 8 czerwca na godzinę 23:00. Niestety, przed czasem akcji do Holszan przybyła kolumna pięciu niemieckich czołgów, co wymusiło odwołanie akcji, aby uniknąć zniszczenia budynków w mieście.
W sumie od kwietnia do czerwca 1944 roku brygada przeprowadziła 12 akcji bojowych.
=== Działania w okresie Akcji „Burza” ===
Pod koniec czerwca brygada weszła w skład Zgrupowania nr 3 Okręgu Wilno Armii Krajowej.
W pierwszych dniach lipca na terenach tych zaczęły pojawiać się oddziały sowieckiej partyzantki, żądające złożenia broni przez polskie formacje. Prawdopodobnie z tego powodu 13 Brygada nie mogła przeprowadzać działań dywersyjnych i sabotażowych w ramach akcji „Burza”. W obliczu przyspieszonego natarcia sowieckiego brygada przemieściła się w kierunku Wilna, by zająć pozycje wyjściowe do ofensywy na miasto.
Walki w ramach operacji „Ostra Brama”
4 lipca 1944 roku brygada zakończyła swoje zadania w akcji „Burza” w rejonie Mołodeczna i Krasnego nad Uszą, a następnie przemaszerowała do rejonu zakwaterowania mjr. „Jaremy” w Poholszy. Tu otrzymała rozkaz podporządkowania się dowódcy 1 Zgrupowania mjr. „Pohoreckiego”.
W trakcie operacji brygada miała zająć pozycje wyjściowe do natarcia na Czarnym Trakcie, w okolicy wsi Doliny, w kierunku natarcia na wieś Góry, a następnie przez Markucie do Wilna. Gotowość do działań została ustalona na godzinę 18:00 6 lipca 1944 roku. Rozpoczęcie natarcia miało nastąpić na sygnał dowódcy 1 Zgrupowania, a w razie niepowodzenia, rejon koncentracji wyznaczono na dwór Szwajcary i wieś Doubiany.
W pierwszym rzucie nacierać miał 3 batalion 77 pp AK (UBK).
Zgodnie z rozkazami, 13 Brygada o godzinie 20:00 rozpoczęła marsz na pozycje wyjściowe do natarcia, osiągając je o 22:00 i przyjmując ugrupowanie w tył. Zwiad konny patrolował trakt w kierunku wschodnim.
Około godziny 2 w nocy 7 lipca mjr. „Pohorecki” zmienił zadanie brygady, która miała zabezpieczyć zgrupowanie bojowe od wschodu w rejonie wzgórza 224,8 na zachód od wsi Doliny.
W przypadku kontaktu z regularnymi oddziałami Armii Czerwonej, należało w imieniu rządu Rzeczypospolitej Polskiej przywitać wkraczające oddziały oraz uzgodnić współdziałanie w walce z Niemcami.
W związku z nowym zadaniem, nad ranem doszło do przegrupowania oddziału.
Pluton ckm zajął stanowiska na wzgórzu 224,8 z pasem ognia w kierunku wschodnim, na wieś Doliny i skraj lasu. 1 kompania zajęła pozycje od wzgórza do traktu, 2 kompania na północ od traktu frontem na wschód, a 3 kompania na zachód od wzgórza, przygotowana do działania jako odwód dla pierwszego rzutu. Zwiad umieszczono w zagajniku za wzgórzem.
Rano, po ustąpieniu mgły, brygada została trzykrotnie zbombardowana przez lotnictwo niemieckie, ale nie poniosła strat.
Około południa przez ugrupowanie brygady wycofywali się partyzanci nowogródzkiego III batalionu 77 pp AK. Dowiedzieli się oni o załamaniu się natarcia na odcinku UBK. Z dowództwa 1 Zgrupowania nie napływały żadne rozkazy, a patrol zwiadu konnego wrócił z informacją, że dowództwo zgrupowania rozproszyło się po incydencie z sowiecką kolumną pancerną. Z partyzantów 8 Brygady „Tuta” „Nietoperz” dowiedział się, że ich brygada została rozwiązana. Komendant podjął decyzję o wycofaniu 13 Brygady na punkt zborny w Szwajcarach, gdzie zastano obsadę szpitala polowego, będącą wciąż pod dużym wrażeniem spotkania z oddziałami niemieckimi, oraz mjr. „Jaremę”, który ponownie przejął dowodzenie nad 13 Brygadą.
== Obsada personalna ==
dowódca – por. Adam Walczak „Nietoperz”
zastępca dowódcy – ppor. Aleksander Zajkowski (1907-2014) „Grot”, przeżył 107 lat
szef sztabu – pchor. Andrzej Sochański „Pampuch”
oficer wywiadu – por. Olgierd Kirkilło „Żorż”
podoficer broni – sierż. Ludwik Dulniak „Ludwik”
szef kancelarii – pchor. Antoni Orlowicz „Katabas”
lekarz – ppor. dr Stanisław Żebrowski „Lancet”
łącznik – Janina Willanowicz „Janka”
łącznik – Anna Mieszkuć „Hanka”
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.
Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Adiutor, 1996. ISBN 83-86100-18-4. Brak numerów stron w książce.
Struktura Organizacyjna Armii Krajowej, Marek Ney-Krwawicz w: „Mówią wieki” nr 9/1986.
Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.