13 eskadra towarzysząca
13 eskadra towarzysząca była pododdziałem lotnictwa Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Eskadra ta powstała w 1934 roku na podstawie 13 eskadry liniowej i stacjonowała na lotnisku Okęcie.
Jej godło przedstawiało zielono-żółtego świerszcza umieszczonego na jasnoniebieskim tle w srebrnej obwódce. Numery taktyczne przydzielone do eskadry to: dowódca – 22, I pluton – 23 do 25, II pluton – 26 do 28, III pluton – 29 do 31, IV pluton – 32 do 34, V pluton – 35 do 37.
W czasie kampanii wrześniowej w 1939 roku eskadra działała w ramach Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, operując z lotnisk w Wierzbowie, Dobrej Wielkiej, Krynki, Jabłonce i Łysowie.
Na dzień 1 września eskadra dysponowała 7 samolotami RWD-14b Czapla. W trakcie działań straciła 5 samolotów, a 3 członków personelu latającego zginęło, 3 zostało rannych, a 5 uznano za zaginionych. Załogi eskadry wykonały 45 zadań bojowych, w tym 10 łącznikowych.
13 eskadra towarzysząca w okresie pokoju
Na rozkaz Departamentu Aeronautyki MSWojsk. w drugiej połowie lat 30. zorganizowano tzw. pluton towarzyszący, który podlegał dowódcy I dywizjonu liniowego 1 pułku lotniczego. Pluton ten brał udział w ćwiczeniach mających na celu współdziałanie z wojskami lądowymi. Wyniki tych ćwiczeń potwierdziły dużą przydatność tego typu formacji, szczególnie w zakresie zwiadu lotniczego i łączności. W oparciu o te doświadczenia, na mocy rozkazu MSWojsk. B.Og.Org. L. 4349/tj. z 19 stycznia 1934, rozwiązano 13 eskadrę liniową, tworząc nową 13 eskadrę towarzyszącą składającą się z pięciu plutonów, z których każdy miał po trzy samoloty. Eskadra była wyposażona w samoloty Potez XXV, PWS-5 oraz PZL Ł.2. Nowo utworzony pododdział wszedł w skład I dywizjonu liniowego 1 pułku lotniczego, stacjonującego na lotnisku Okęcie w Warszawie. Do końca maja 1934 roku wszystkie plutony osiągnęły pełną zdolność bojową, a w tym samym roku otrzymały dodatkowo samoloty towarzyszące Lublin R.XIII.
W sierpniu eskadra przebywała na poligonie w Trauguttowie w rejonie Brześcia. Po zakończeniu programu ćwiczeń, plutony rozpoczęły współpracę z innymi rodzajami wojsk: I/13 współdziałał z 10 Grupą Artylerii, II/13 z Brygadą Kawalerii „Białystok”, III/13 brał udział w szkole ognia 1 Grupy Artylerii, IV/13 ćwiczył w Szkole Podchorążych Piechoty, a V/13 realizował zadania dla sztabu 2 Dywizji Kawalerii.
Lato 1934 roku to czas, kiedy trzy plutony eskadry brały udział w koncentracji oraz ćwiczeniach lotniczych na węźle lotniskowym w Gnieźnie. Koncentrację zakończono zlotem na lotnisku Okęcie i defiladą powietrzną nad Warszawą.
W zimie 1935 roku II, III i V pluton wspierały 18 Dywizję Piechoty, zaś załogi I plutonu współdziałały z 28 Dywizją Piechoty.
4 lutego 1935 roku, wskutek otwarcia spadochronu w kabinie, zginęła załoga II plutonu: ppor. obs. Zygmunt Piekarski oraz sierż. pil. Władysław Zieliński.
W kolejnych latach eskadra kontynuowała ćwiczenia związane z walkami powietrznymi oraz zwalczaniem celów naziemnych na różnych poligonach, współdziałając z wojskami lądowymi.
Podczas ćwiczeń miały miejsce także wypadki lotnicze. W październiku 1935 roku samolot R-XIII zderzył się z samolotem P-7, co spowodowało śmierć sierż. pil. Jana Kozłowskiego oraz ciężkie obrażenia sierż. Wolfa. W 1936 roku, podczas lotu treningowego, zginął kpr. pil. Gerard Kucharski, a st. szer. Tadeusz Szadkowski odniósł ciężkie obrażenia.
Na podstawie rozkazu Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. L.dz. 4359/tjn. z 19 lipca 1937 roku, 13 eskadra towarzysząca przeszła reorganizację, w wyniku której utworzono nową 13 eskadrę towarzyszącą oraz 16 i 19 eskadry towarzyszące, wszystkie z dwiema plutonami podlegającymi dowództwu nowo powstałego VI/1 dywizjonu towarzyszącego.
W czerwcu 1938 roku 13 eskadra stacjonowała na lotnisku Rakowice koło Krakowa. 5 czerwca eskadry VI dywizjonu w trybie alarmowym przetransportowano do Pohulanki w rejonie Wilna z powodu konfliktu granicznego z Litwą. 10 czerwca samoloty powróciły na Okęcie, a kilka dni później wznowiono szkolenie na poligonie w Czerwonym Borze.
W maju 1939 roku eskadra została przezbrojona w samoloty RWD-14b Czapla.
25 sierpnia tego samego roku, po przeprowadzonej mobilizacji alarmowej, jednostka przekształciła się w 13 Eskadrę Obserwacyjną.
W nocy z 26 na 27 sierpnia rzut kołowy przemieścił się na lotnisko polowe w Czerwonym Borze. 28 sierpnia na tym lotnisku wylądował rzut powietrzny, który składał się z 7 samolotów obserwacyjnych RWD-14b Czapla oraz 2 samolotów łącznikowych RWD-8. Następnego dnia II pluton udał się do lądowiska koło folwarku Dobra Wielka, gdzie znajdował się dowódca Oddziału Wydzielonego „Suwałki”.
Działania 13 eskadry obserwacyjnej w kampanii wrześniowej
W trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku eskadra początkowo działała w ramach Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, a 10 września została przydzielona do dowódcy Frontu Północnego, mimo iż przez kilka dni nadal realizowała zadania dla SGO „Narew”.
W składzie lotnictwa Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”
1 września, po odprawie u dowódcy Lotnictwa SGO „Narew”, dowódca eskadry kpt. obs. Lucjan Fijuth poinformował żołnierzy o wybuchu wojny z Niemcami. Załoga por. obs. Józefa Taraszewskiego z pilotem st. sierż. pil. Romualdem Podwysockim miała za zadanie rozpoznanie pasa granicznego Myszyniec–Szczucin–Grajewo, a por. obs. Stanisław Świechowski z sierż. pil. Antonim Paszkowskim miała rozpoznać rejon Chorzeli. Obie załogi zauważyły niewielkie oddziały niemieckie przekraczające granicę. Po południu te same załogi powtórzyły poranne zadania. W tym czasie II pluton, przygotowujący się do lotów, został zaskoczony przez nalot bombowców. Bombardowanie było niecelne i nie spowodowało strat. Kapitan Seweryn Łaźniewski otrzymał polecenie przeniesienia samolotów na lądowisko w Krynki.
2 września przed południem na rozpoznanie w rejonie Chorzele–Różan polecieli kpt. obs. Feliks Misiewicz z ppor. pil. Julianem Morawskim. Ta załoga nie powróciła na lotnisko. To samo zadanie powtórzyli por. obs. Józef Taraszewski ze st. sierż. pil. Romualdem Podwysockim, którzy zauważyli dużą kolumnę pancerno-motorową na szosie Chorzele–Różan. Załoga II plutonu, w składzie por. obs. Marian Pęski i kpr. pil. Andrzej Piaskowski, rozpoznawała w rejonie na północny zachód od Suwałk. W trakcie lądowania uszkodzili podwozie „Czapli”, ale nie doznali obrażeń, choć samolot musiano spalić następnego dnia.
3 września do Czerwonego Boru przyleciał rzut powietrzny II plutonu. W trakcie wykonywanego lotu rozpoznawczego załoga: kpt. obs. Seweryn Łaźniewski i por. pil. Eugeniusz Chojnacki została zaatakowana przez Messerschmitty i zestrzelona. W kolejnym locie dowódca eskadry poleciał ze st. sierż. pil. Wawrzyńcem Madalińskim, gdzie załoga wykryła kolumnę broni pancernej na szosie Chorzele–Różan. Podczas rozpoznania została zaatakowana przez niemieckie myśliwce, jednak udało im się uciec. Po południu por. Taraszewski i st. sierż. Podwysocki polecieli w rejon Chorzele–Przasnysz–Myszyniec, gdzie ostrzelali z lotu koszącego jadącą kolumnę zmotoryzowaną, zadając przeciwnikowi znaczne straty. Por. Taraszewski, z lekkim zranieniem ręki, wylądował na „Czapli”, która była podziurawiona od pocisków.
4 września por. obs. Edward Hubicki i kpr. pil. Edward Sadoczyński śledzili marsz wykrytej wcześniej kolumny pancernej. W rejon Różana polecieli ppor. obs. Franciszek Rudnicki i kpr. pil. Mieczysław Piwko. Po południu 4 klucze Heinkli 111 zbombardowały lotnisko eskadry, uszkadzając 1 samochód ciężarowy. Dowódca eskadry otrzymał rozkaz przeniesienia na lądowisko w Jabłonce.
5 września załogi eskadry wykonały 4 loty rozpoznawcze w celu ustalenia kierunków marszu jednostek pancernych wroga. Z jednego z lotów nie powróciła załoga por. obs. Hubicki i kpr. pil. Piaskowski, a do jednostki dołączył zaginiony kpt. Misiewicz. Po południu załoga por. obs. Taraszewski i sierż. pil. Podwysocki wykonała lot łącznościowy do komendanta Bazy Małaszewicze i z powrotem.
6 września eskadra kontynuowała rozpoznanie kierunków marszu nieprzyjacielskich oddziałów pancernych. Dowódca eskadry tak charakteryzuje te działania:
Podczas wykonywania zadania rozpoznawczego, samolot ppor. obs. Jana Gerstela i kpr. pil. Jana Bahanka został trafiony przez ogień obrony przeciwlotniczej. Po lądowaniu kpr. Bahanka został przewieziony do szpitala, a „Czapla” została uszkodzona. Tego dnia ppor. obs. Piotr Kotonowicz poleciał z sierż. Antonim Paszkowskim do Warszawy w celu dostarczenia poczty Naczelnemu Wodzowi.
Przed wieczorem rzut powietrzny eskadry odleciał na lądowisko Pobikry.
7 września przeprowadzono loty rozpoznawcze w obszarze Ostrów Mazowiecka i Małkinia, a por. Taraszewski wystartował do Warszawy z pocztą dla dowódcy SGO „Narew”. Do eskadry dołączyła załoga por. Hubickiego i kpr. Piaskowskiego.
8 września wykonano 3 loty rozpoznawcze. Załoga por. Taraszewskiego wróciła z Warszawy nie RWD-8, a „Karasiem”. Niestety, maszyny ostrzelanej w czasie przelotu nie udało się naprawić.
9 września prowadzono rozpoznanie na drogach Wyszków – Małkinia. Ubezpieczano także sztab SGO „Narew” rozmieszczony w Wysokim Mazowieckim oraz poszukiwano terenów pod przyszłe lotniska eskadry.
10 września załogi por. Hubickiego i ppor. Kotonowicza wykryły obecność niemieckich oddziałów pancernych w Sokołowie Podlaskim i Węgrowie. Rozpoczęto przegrupowanie eskadry do Łysowa. Rzut kołowy odjechał w nocy, a o świcie odleciały samoloty. W tym dniu utracono także łączność ze sztabem SGO „Narew”.
Pod rozkazami Naczelnego Dowódcy Lotnictwa
11 września eskadra nadal nie miała łączności ze sztabem SGO „Narew”. W związku z tym kpt. Lucjan Fijuth wysłał oficera łącznikowego do Naczelnego Dowódcy Lotnictwa w Brześciu, prosząc o dalsze rozkazy. Następnego dnia ppor. Kotonowicz przywiózł rozkaz, zgodnie z którym od 13 września eskadra przeszła do dyspozycji dowódcy Frontu Północnego gen. Dąb-Biernackiego. Eskadra miała przegrupować się do Wojcieszkowa, a jej dowódca zameldować się u dowódcy frontu w Siedlcach lub Kałuszynie.
12 września w rejonie Huszlewa zorganizowany oddział 12 ludzi zdobył w zasadzce 4 niemieckie czołgi rozpoznawcze. Wieczorem rzut kołowy wyruszył na nowe lotnisko. Do eskadry dołączył także rzut kołowy II/13 plutonu.
13 września rzut powietrzny przesunął się na lądowisko Jeleniec. W trakcie przelotu zaginęła załoga kpt. obs. Misiewicz i kpr. pil. Sadoczyński. W godzinach przedwieczornych ewakuowano lotnisko Jeleniec, a eskadra przeszła na lotnisko Hołuby. Podczas zmiany lotniska zostały ostrzelane załogi por. Pęskiego i por. Taraszewskiego. Ranny por. Taraszewski dostał się do niewoli, a postrzelana „Czapla” por. Pęskiego lądowała przymusowo w okolicach Hrubieszowa, a po usunięciu uszkodzeń odleciała do Hołub.
W tym czasie dowódca eskadry kpt. Fijuth odnalazł kwaterę gen. Dąb-Biernackiego w Lubartowie i otrzymał rozkaz przerzutu eskadry do Świerży. Po przybyciu na lotnisko Jeleniec nie zastał już tam eskadry. W majątku Ciecierzyn spotkał część rzutu kołowego dowodzonego przez ppor. Kotonowicza. Podporucznik Kotonowicz został wysłany do Hołub z rozkazem dla rzutu powietrznego przelotu na lądowisko Świerże. W drodze do Hołub ppor. Kotonowicz został wzięty do niewoli niemieckiej i nie przekazał rozkazu.
W dniach 15-16 września dwie „Czaple” przeniesiono na lądowisko Górka Połonka. Tutaj wykonano kilka lotów rozpoznawczych i łącznościowych na rzecz dowódcy obrony Łucka, a następnie samoloty odleciały na lotnisko Stasin. Kpt. Fijuth, nie doczekawszy się przylotu samolotów do Świerży, wyjechał samochodem do Hołub, a dowodzenie rzutem kołowym objął ppor. Gerstel.
17 września załogi wykonały 2 loty łącznościowe oraz przeprowadziły rozpoznanie granicy wschodniej. Dowódca eskadry, nie znajdując jednostki w Hołubach, udał się do Wielicka, skąd samolotem PZL.46 „Sum” odleciał do Kołomyi, a następnie przekroczył granicę i wylądował w Czerniowcu.
18 września dwie załogi eskadry, w składzie innych samolotów dywizjonu, odleciały do Czerniowiec, a rzut kołowy podążał z Łucka do Kołomyi. W drodze por. Gerstel podporządkował się oddziałowi por. pil. Edmunda Piorunkiewicza z eskadry sztabowej.
25 września 1939 roku por. pil. Edmund Piorunkiewicz uzyskał zgodę gen. bryg. Franciszka Kleeberga na zorganizowanie 13 eskadry szkolnej. Nowa jednostka do 6 października 1939 roku działała w składzie Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”.
Żołnierze eskadry
Wypadki lotnicze
4 lutego 1935 roku, w wyniku otwarcia spadochronu pilota, który został wyrzucony z samolotu, ten spadł na ziemię, co doprowadziło do śmierci załogi z plutonu II/13: sierż. pil. Władysława Zielińskiego oraz ppor. obs. Zygmunta Piekarskiego.
9 października 1935 roku, podczas podejścia do lądowania samolotu Lublin R-XIII z załogą sierż. pil. Jana Kozłowskiego i Hugona Wolfa, w jego bok uderzył lądujący samolot PZL P-7. Sierż. Kozłowski poniósł śmierć, a sierż. Wolf odniósł ciężkie obrażenia.
15 czerwca 1936 roku podczas lotu treningowego zginął kpr. pil. Gerard Kucharski, a st. szer. Tadeusz Szadkowski odniósł ciężkie obrażenia.
Samoloty eskadry
Na uzbrojeniu eskadry we wrześniu 1939 roku znajdowało się 7 samolotów RWD-14 Czapla.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Przemysław Dymek: Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” 1939 w polskiej historiografii wojskowej. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1999. ISBN 978-83-87133-54-2.
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Hubert Kazimierz Kujawa: Księga lotników polskich poległych, zmarłych i zaginionych w latach 1939–1946. T. I: Polegli w kampanii wrześniowej, pomordowani w ZSRR i w innych okolicznościach podczas okupacji. Wydanie II poprawione i uzupełnione. Na prawach rękopisu.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Adam Kurowski, Lotnictwo polskie w 1939 roku, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1962, wyd. I.
Polskie Siły Powietrzne w II wojnie światowej. Ostatni lot „Czapli” 13 eskadry obserwacyjnej. [dostęp 2019-08-25].