13 eskadra myśliwska to pododdział lotnictwa myśliwskiego Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Eskadra została powołana do życia w lutym 1919 roku jako 2 Wielkopolska eskadra lotnicza. Uczestniczyła w walkach o Wielkopolskę, a później w wojnie polsko-bolszewickiej.
W 1921 roku weszła w skład 3 pułku lotniczego. W 1925 roku zmieniono jej nazwę na 111 eskadrę myśliwską, a w 1928 na 131 eskadrę myśliwską.
Godło eskadry przedstawia „czerwoną błyskawicę na tle białego kręgu”.
== Formowanie, zmiany organizacyjne i walki ==
=== 2 Wielkopolska eskadra lotnicza ===
14 lutego 1919 roku rozpoczęto formowanie 2 Wielkopolskiej eskadry lotniczej na lotnisku w Ławicy. Jej organizatorem i pierwszym dowódcą został rtm. pil. Tadeusz Grochowalski. Zgodnie z etatem, w skład eskadry wchodziło 6 pilotów, 4 obserwatorów, 2 strzelców pokładowych, 20 podoficerów oraz 115 szeregowych różnych specjalności. Personel latający składał się z absolwentów kursów lotniczych organizowanych przez stację Ławica. Eskadra została wyposażona w samoloty rozpoznawcze Halberstadt CL.II, CLV oraz myśliwskie Albatros D.III. Łącznie liczyła 170 żołnierzy, w tym 5 pilotów oraz 6 obserwatorów.
Już 2 kwietnia eskadra wyruszyła na Front Wielkopolski, na lotnisko Klęka, w rejonie granicy zachodniej zagrożonej przez niemieckie oddziały Grenzschutzu. Przeprowadzała tam loty rozpoznawcze, patrolowe oraz propagandowe, zrzucając m.in. ulotki dla ludności cywilnej. W tym czasie podlegała bezpośrednio Dowództwu Głównemu w Poznaniu.
W czerwcu eskadra przeniosła się na lotnisko pod Kruszwicą, gdzie prowadziła loty rozpoznawcze w ramach akcji zajmowania Pomorza przez Wojsko Polskie.
23 czerwca, podczas jednego z lotów bojowych w rejonie Nowego Miasta, zginęli sierż. pil. Łukasz Durka oraz sierż. obs. Stanisław Kruszona.
W tym czasie ofensywa bolszewicka zbliżała się do Mińska. Z powodu ograniczonych sił lotniczych w tym rejonie, postanowiono przydzielić 2 eskadrę do 4 Armii pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego.
Eskadra została przetransportowana kolejowo na front wschodni. 4 sierpnia dotarła na lotnisko Chorzewo koło Mołodeczna. Tam wykonywała loty rozpoznawcze oraz bombardierskie.
6 sierpnia pięć samolotów zbombardowało stację w Mińsku, niszcząc dwa parowozy, uszkadzając pociąg pancerny i zrywając tory. W trakcie tej akcji załoga bolszewickiego pociągu pancernego zestrzeliła samolot sierż. pil. Władysława Filipiaka i sierż. obs. Kostro. Obaj lotnicy powrócili do eskadry po kilku dniach.
Po zajęciu Mińska przez polskie oddziały, eskadra przeniosła się na lotnisko Serebrianka i stamtąd operowała w kierunku twierdzy Bobrujsk.
We wrześniu jednostka została przesunięta do Bobrujska, skąd wspierała 1 Dywizję Strzelców Wielkopolskich.
Wykorzystując względny spokój na froncie, w okresie jesienno-zimowym eskadra prowadziła szkolenie personelu lotniczego oraz uzupełniała stany. Na dzień 1 lutego 1920 roku wchodziła w skład VII Grupy Lotniczej, posiadając 9 pilotów, 6 obserwatorów oraz 9 samolotów.
=== 13 eskadra myśliwska ===
W lutym 1920 roku jednostka otrzymała nowe myśliwce Albatros D-III. W tym czasie zmieniono jej nazwę na eskadrę myśliwską, a w kwietniu na 13 eskadrę myśliwską.
Na koniec marca na Froncie Litewsko-Białoruskim stacjonowały dwa dywizjony lotnicze: 1 dywizjon z 1., 4. i 8. eskadrą wywiadowczą oraz wielkopolski dywizjon składający się z 12. i 14. eskadry wywiadowczej oraz 13. eskadry myśliwskiej. Jeszcze w kwietniu lotnictwo frontu zostało wzmocnione przez 4 dywizjon lotniczy, w skład którego weszły 11. i 18. eskadra wywiadowcza. W maju na front przybyły 10. eskadra wywiadowcza oraz 19. eskadra myśliwska. Naczelne dowództwo przydzieliło 4 Armii pięć eskadr, 1 Armii – trzy eskadry, a do 7 Armii włączono tylko jedną eskadrę.
W kwietniu eskadra weszła w skład 7 dywizjonu lotniczego, dysponując 9 samolotami, z czego jedynie 5 było sprawnych. Taktycznie była podporządkowana 14 Dywizji Piechoty.
Od 31 kwietnia do 5 maja działała z dwoma samolotami z lotniska w Żodzinie, ubezpieczając akcje bombardierskie 14. eskadry wywiadowczej przed atakami myśliwców nieprzyjacielskich.
Mimo wielokrotnych startów w celu przechwycenia wrogich maszyn, nie doszło w tym czasie do walk powietrznych. W działaniach uczestniczyli plut. Antoni Smętowski oraz kpr. Ludwik Patalas, a także jeden z pilotów 14. eskadry – plut. Bartkowiak. Piloci latali na samolotach Oeffag D.3.
Od 14 do 18 kwietnia eskadra wykonała 18 lotów, głównie wywiadowczych. Podczas jednego z nich, w trakcie ataku na stanowiska sowieckiej artylerii, został zestrzelony i wzięty do niewoli ppor. Władysław Filipiak. Jednak wkrótce uciekł i powrócił do eskadry.
Na początku maja dowódca 4 Armii, gen. Stanisław Szeptycki, odwołał taktyczne podporządkowanie eskadr i przydzielił je bezpośrednio sobie. Wyznaczył również rejony działania eskadr, przydzielając 13 eskadrę myśliwską oraz 12 eskadrę do operacji w rejonie Bobrujska.
Jeszcze przed wycofaniem się 14 Dywizji Piechoty z Bobrujska, oddelegowano klucz myśliwski do obrony Mińska.
Czerwiec dla eskadr 7 dywizjonu rtm. Buckiewicza był stosunkowo spokojny. Na linii Berezyny walki ustały. W tym czasie 13 eskadra znajdowała się w Kisielewiczach koło Bobrujska.
Pomimo tego zachowywała dużą wartość bojową. Od 12 do 20 czerwca wspólnie z 12. eskadrą przeprowadziła 15 lotów bojowych, a do końca czerwca prawie 30. Ostatnie aktywne akcje lotnicze na linii Berezyny miały miejsce 29 czerwca, kiedy załogi 13 i 12 eskadry przeprowadziły łącznie siedem lotów wywiadowczych i szturmowych w rejonie przyczółków i przepraw nieprzyjaciela. Pod koniec czerwca rozpoczęło się natarcie oddziałów sowieckich na linii Berezyny, a w obliczu przewagi przeciwnika, miało miejsce odwrót wojsk polskich. Szybkie działania ofensywne bolszewików zmusiły eskadrę do wycofania się z zagrożonej strefy. Eskadra była zmuszona do częstych przegrupowań, które przeprowadzano na tyle sprawnie, że lotnicy mogli wspierać walczącą 14. Dywizję Piechoty aż do rejonu Białegostoku.
W pierwszych dniach lipca eskadra opuściła lotnisko Serebrianka i udała się do Baranowicz. W tym czasie dysponowała jedynie dwoma samolotami. W Baranowiczach najczęściej latali: dowódca eskadry por. Edmund Norwid-Kudło oraz sierż. Antoni Smętkowski, sierż. Władysław Filipiak i sierż. Ludwik Patalas.
16 lipca eskadra opuściła Baranowicze i wycofała się do Hajnówki.
Z Hajnówki przez Siemiatycze dotarła 27 lipca do Siedlec. Stąd wykonała kilka lotów rozpoznawczych w rejonie Brześcia oraz przepraw nieprzyjaciela na Bugu. Następnie udała się do Warszawy i zainstalowała się na lotnisku w Siekierkach. Tam eskadra została przydzielona do dyspozycji nowo utworzonej 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego.
Na początku sierpnia wykonała loty wywiadowcze w rejonie Pułtusk – Nasielsk – Ciechanów. Działania te jednak wyczerpały siły eskadry, przez co w pierwszej dekadzie sierpnia musiała zaprzestać działań bojowych.
W ramach przygotowań do operacji znad Wieprza, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr polskiego lotnictwa wojskowego w dwóch rejonach: lotnictwa 1. i 5 Armii – na warszawskich lotniskach (Mokotów i Siekierki), a lotnictwa 2., 3. i 4 Armii na lotniskach w Radomiu, Dęblinie, Puławach oraz Lublinie.
Eskadra dalej była częścią 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego i stacjonowała na lotnisku Siekierki.
Brak aktywności lotnictwa przeciwnika sprawił, że eskadra była wykorzystywana do zadań szturmowych oraz rozpoznawczych, głównie w obszarze Pułtusk–Nasielsk–Ciechanów.
15 sierpnia eskadra przeprowadziła kilka lotów bojowych w rejonie Nasielska. Podczas jednego z tych lotów, w ataku na sowiecką kolumnę amunicyjną, wyróżnił się ppor. Władysław Zdunik.
16 i 17 sierpnia eskadra współdziałała z wojskami wypierającymi oddziały sowieckiej 3 Armii z Pułtuska. W drugim dniu walk o to miasto został zestrzelony i zginął pilot eskadry, sierż. Kazimierz Jankowski.
18 sierpnia cała eskadra brała udział w walkach o Ciechanów, wykonując tego dnia 8 lotów szturmowych.
W trakcie ofensywy Wojska Polskiego, eskadra atakowała wycofujące się oddziały 3 Korpusu Kawalerii Gaja w rejonie Włocławka i Płocka.
W tych walkach zestrzelono samolot sierż. Ludwika Patalasa, jednak pilot zdołał wylądować za liniami własnych oddziałów. W bojach o Płock ponownie wyróżnił się ppor. Władysław Zdunik, skutecznie zwalczając sowiecką artylerię oraz gniazda ciężkich karabinów maszynowych.
25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację.
Po reorganizacji, ugrupowanie wojsk polskich na północnym odcinku frontu składało się z 2. i 4 Armii. Zmienił się przydział lotnictwa do poszczególnych związków operacyjnych. W skład lotnictwa 2 Armii wchodziły: 1., 12. i 16. eskadra wywiadowcza oraz 13. eskadra myśliwska. Eskadry 1. i 13. stacjonowały w Dojlidach, a eskadry 12. i 16. w Markowszczyznie.
W tym czasie w skład lotnictwa 4 Armii wchodziły tylko eskadry: 10. i 17. eskadra wywiadowcza. We wrześniu dołączyła 3. eskadra wywiadowcza oraz 19. eskadra myśliwska.
Od 5 września, bazując na lotnisku Dojlidy, 13 eskadra prowadziła działania w kierunku Białegostoku i Grodna.
Działała na rzecz oddziałów lądowych 2 Armii gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. W trakcie lokalnych walk nad Świsłoczą oraz pod Odelskiem wspierała własną piechotę.
Podczas walk o Grodno eskadra osłaniała przeprawę własnych wojsk, prowadząc naloty szturmowe w rejonie miasta oraz w obszarze Indra – Odelsk.
Po zdobyciu miasta, eskadra przegrupowała się do Grodna.
W następnych dniach 13 eskadra kontynuowała walki z nieprzyjacielem na przeprawach przez Swisłocz.
W dniu zakończenia działań 13 eskadra myśliwska stacjonowała w Lidzie.
W trakcie działań wojennych załogi eskadry wykonały 547 lotów bojowych, spędzając w powietrzu łącznie 793 godziny. Zginęło 4 lotników.
== Eskadra w okresie pokoju ==
W 1921 roku, będąc w składzie V dywizjonu, 13 eskadra myśliwska przeniosła się na lotnisko Ławica. Tam stała się częścią formującego się 3 pułku lotniczego.
W początkowym okresie pobytu w Poznaniu występowały ogromne problemy logistyczne. Ogólna trudna sytuacja finansowa odrodzonego Państwa Polskiego dotknęła również wojsko, a w tym także lotnictwo.
Trudności dotyczyły zakwaterowania, wyżywienia, wyposażenia osobistego itd. Sytuacja wyposażeniowa w samoloty była również dramatyczna. Eskadra posiadała jedynie kilka maszyn typu Fokker D-VII, które, w ramach ujednolicenia sprzętu, były co prawda uzupełniane, lecz tylko doraźnie. W związku z tym szkolenie personelu latającego odbywało się na niskim poziomie.
W wyniku reorganizacji lotnictwa, w marcu 1925 roku, 13 eskadra myśliwska została przekształcona w 111 eskadrę myśliwską.
Jesienią 1928 roku, w ramach uporządkowania nazewnictwa, jednostkę zmieniono na 131 eskadrę myśliwską.
== Żołnierze eskadry ==
== Samoloty eskadry ==
== Wypadki lotnicze ==
W okresie działalności eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze, które zakończyły się obrażeniami lub śmiercią pilota:
13 czerwca 1919 roku, podczas jednego z lotów bojowych, polegli sierż. pil. Łukasz Durka oraz sierż. obs. Stanisław Kruszona.
18 sierpnia 1920 roku, w rejonie Pułtuska, wykonując lot bojowy, zginął sierż. pil. Kazimierz Jankowski, który pośmiertnie został awansowany do stopnia podporucznika.
6 marca 1923 roku, na lotnisku Ławica, por. pil. Karol Bieda, wykonując akrobacje lotnicze na samolocie Fokker D-VII, w wyniku utraty prędkości spadł na ziemię, ponosząc śmierć.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Sergiusz Abżółtowski (red.): Księga pamiątkowa 3-go pułku lotniczego 1918-1928. Poznań: 3 pułk lotniczy, 1928.
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
Łukasz Łydżba. II Wielkopolska Eskadra Lotnicza (13. Eskadra Myśliwska). „Lotnictwo z szachownicą”. 7 (4/2003), s. 22-27, 2003. Wrocław: Wydawnictwo Sanko. ISSN 1643-5702. OCLC 69537539.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.