13 Dywizjon Artylerii Najcięższej

=== Mobilizacja ===

Mobilizacja 13 dan miała miejsce w pierwszym rzucie mobilizacji powszechnej 5 września, kiedy to oddział został przydzielony do Armii „Prusy”. W skład dywizjonu weszło 22 oficerów oraz 666 podoficerów i szeregowych. Jednostka składała się z trzech baterii, każda uzbrojona w dwa 220 mm moździerze wz. 1932, co daje łącznie 6 dział, a także 3 ckm, 32 ciągniki C7P, 19 samochodów osobowych, 38 ciężarowych, 37 specjalnych, 8 motocykli oraz 4 kuchnie polowe.

=== Działania bojowe ===

W nocy 5 września 13 dywizjon artylerii najcięższej wyruszył z miejsca formowania w kierunku Jeziornej, przemierzając Warszawę, Starą Miłosną i Otwock, aż dotarł do lasów koło Karczewa. Po kilkugodzinnym odpoczynku, 6 września przebył przez Garwolin i dotarł do Ryk, gdzie przeszedł do dyspozycji Sztabu Naczelnego Wodza. Dywizjon otrzymał rozkaz marszu do Kurowa, gdzie przybył 7 września, a niedługo później dołączył do niego 12 dywizjon artylerii najcięższej. Tego samego dnia obie jednostki udały się do Wąwolnicy. 9 września 12 i 13 dan zostały podporządkowane dowódcy Armii „Małopolska”, gen. dyw. K. Fabrycemu. 10 września przeszły w kierunku Tomaszowa Lubelskiego, przez Lublin, docierając rano 11 września do Piasków Luterskich. 12 września obie dywizjony dotarły do rejonu Zamościa przez Krasnystaw. W lasach w pobliżu Zamościa 13 dan został zbombardowany przez niemieckie lotnictwo, w wyniku czego zginęło trzech kucharzy, a kilku żołnierzy zostało rannych; zniszczona została również kuchnia polowa.

13 września, na rozkaz dowódcy artylerii Armii „Kraków”, dywizjony wyruszyły w kierunku Włodzimierza Wołyńskiego, gdzie dotarły 14 września. Oddziały były zagrożone przez niemieckie 2 Dywizje Pancerne, które zaatakowały Zamość. 15 września oba dywizjony wyruszyły przez Łuck do Dubna, osiągając cel 16 września. 17 września w nocy 13 dan otrzymał rozkaz marszu na tzw. „Przedmoście Rumuńskie”. W trakcie marszu w kierunku Tarnopola dotarła informacja o agresji wojsk sowieckich. Po przybyciu do Tarnopola, dywizjon udał się do Brzeżan, gdzie dotarł 18 września, napotykając po drodze na dywersyjne grupy ukraińskie.

W Brzeżanach do 13 dan dołączył do formowanej grupy pod dowództwem płk. Jana Skorobochatego-Jakubowskiego oraz gen. bryg. w st. sp. Leona Billewicza. 19 września dywizjon w kolumnie zmotoryzowanej wyruszył przez Kurzany, Łopusznę, do Rohatyn, Knichnicze i Żurawna. W trakcie marszu na Kałusz, o godzinie 19:00, nieosłonięta kolumna wpadła w zasadzkę wojsk sowieckich pod wsią Dolina Kałuska. Po 45 minutach walki kolumna na rozkaz płk. J. Skorobochatego-Jakubowskiego złożyła broń. Dowódca dywizjonu rozkazał części lekkiej kolumny (na samochodach osobowych, ciężarowych i motocyklach) udać się w kierunku granicy węgierskiej, podczas gdy ciężka część dywizjonu, wraz z ciągnikami i holowanymi elementami moździerzy oraz parkami amunicyjnymi, dostała się do niewoli sowieckiej. Część oficerów została wzięta do niewoli, natomiast szeregowi zostali zwolnieni; mimo ataków ukraińskich, część z nich zdołała przedostać się na Węgry. Lekka kolumna, korzystając z zamieszania, dotarła do Stanisławowa na około 25 pojazdach ciężarowych, motocyklach i samochodach osobowo-terenowych, a następnie 20 września udała się do granicy węgierskiej przez Przełęcz Tatarską, staczając po drodze potyczki z dywersantami ukraińskimi.

== Obsada personalna dywizjonu ==

dowódca – mjr kontr. Hussein Kumuz

dowódca 1 baterii – kpt. art. Jan Franciszek Brodzikowski †1940 Charków

dowódca 2 baterii – por. Henryk Kamiński

dowódca 3 baterii – NN

oficer techniczny – por. Aleksander Mulart

oficerowie dywizjonu – por. Janusz Spiechowicz, ppor. Władysław

== Przypisy ==

== Bibliografia ==

Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.

Adam Jońca: Moździerz wielkiej mocy i ciągnik C7P. Wielki leksykon uzbrojenia wrzesień 1939. Tom 9. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2013. ISBN 978-83-7769-557-9.

Jędrzej Korbal: Moździerz 220 mm wz.32. Wielki leksykon uzbrojenia wrzesień 1939. Tom 161. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2019. ISBN 978-83-8117-935-5.

Piotr Zarzycki: 1 Pułk Artylerii Najcięższej, Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 6. Warszawa: Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „Egross-Mikromax” Sp. z o.o., 1991. ISBN 83-00-03221-5.