122 mm haubica wz. 1938 (M-30)

122 mm haubica wz. 1938 (M-30)

122 mm haubica wz. 1938 (M-30) to radziecka haubica, która została opracowana w 1938 roku, a jej produkcja na masową skalę rozpoczęła się w 1940 roku. Była to jedna z kluczowych broni Armii Czerwonej podczas II wojny światowej. W okresie od 1940 do 1955 roku wyprodukowano ponad 19 tysięcy egzemplarzy tej haubicy, z czego 17,5 tysiąca powstało w latach 1940–1945. Po wojnie była używana przez wiele armii na całym świecie, w tym przez Wojsko Polskie, gdzie funkcjonowała jako 122 mm ciągniona haubica wz. 1938/1985. Haubica ta znalazła także zastosowanie w samobieżnych działach, takich jak SU-122 i SG-122.

Historia

ZSRR

W 1929 roku radzieccy konstruktorzy zostali zobowiązani do stworzenia 122 mm haubicy, która miała przewyższać zasięgiem i szybkostrzelnością modele wz. 1909 i wz. 1910. Nowa haubica, o masie 2200 kg, miała mieć zasięg od 11 do 12 km oraz szybkostrzelność wynoszącą 6 strzałów na minutę. Tymczasowo wprowadzono zmodernizowane wersje istniejących haubic: wz. 1910/30 w 1930 roku i wz. 1909/37 w 1937 roku.

Problemy z konstrukcją odpowiedniego działa doprowadziły do pomysłu, aby zastąpić haubice 122 mm haubicami 105 mm. W marcu 1937 roku w Kremlu odbyła się dyskusja na ten temat. W obronie haubicy 122 mm stanął szef Генштаба Красной Армии (Sztabu Generalnego Armii Czerwonej) marszałek A.I. Jegorow, wspierany przez Józefa Stalina, co doprowadziło do kontynuacji prac nad tym projektem. Początkowo opracowaniem haubicy zajmował się zespół pod kierownictwem W.N. Sidorenki, jednak sukces 152 mm haubicoarmaty MŁ-20 projektu F.F. Pietrowa spowodował, że wzięto pod uwagę także jego projekt 122 mm haubicy.

W 1937 roku specjalna komisja oceniła projekty i zaakceptowała koncepcję F.F. Pietrowa. Okazało się, że jego haubica ważyła 2200 kg, co było o 450 kg mniej niż projekt Sidorenki. Prototyp został zbudowany w kwietniu 1938 roku, a we wrześniu przeszedł pozytywne testy, co doprowadziło do przyjęcia go na uzbrojenie 29 września 1939 roku jako 122-мм гаубица обр. 1938г. (М-30). Aby przyspieszyć produkcję, rozpoczęto jej wytwarzanie w kilku fabrykach jednocześnie, wykorzystując elementy z innych dział, takie jak zamek z wz. 1910/30, celownik z MŁ-20 oraz koła z F-22. Do 1955 roku wyprodukowano około 19 tysięcy haubic M-30.

Mimo że haubica M-30 została przyjęta do uzbrojenia w 1938 roku, to większe ilości wyprodukowano tuż przed napaścią Niemiec na ZSRR w 1941 roku. Używano ich podczas większości większych bitew Armii Czerwonej. Niekiedy służyły do zadań, do których nie były przeznaczone, na przykład podczas obrony Moskwy wykorzystywano je do walki z niemieckimi czołgami. Haubice M-30 brały również udział w walkach przeciwko Finlandii podczas wojny kontynuacyjnej. Doświadczenia z eksploatacji M-30 przyczyniły się do stworzenia jej następcy – 122 mm haubicy D-30. Zastosowano także łoże haubicy M-30 w 152 mm haubicy D-1, a haubicę M-30 wykorzystywano w samobieżnych działach SU-122. Pomimo swojego wieku, M-30 nie została szybko wycofana z uzbrojenia. Na przykład w 1995 roku w europejskiej części Rosji znajdowało się 780 haubic typu M-30 i D-30.

III Rzesza

Haubice wz. 38 zdobyte przez oddziały niemieckie podczas wojny zostały wprowadzone do uzbrojenia pod oznaczeniem 12,2 cm sFH 396(r). Używano ich jako typowych dział polowych oraz jako dział nabrzeżnych na Wale Atlantyckim.

Niemiecka Republika Demokratyczna

Po wojnie haubice M-30 trafiły do arsenałów NRD, gdzie od 1957 roku produkowano je na licencji jako M-30 DD, z pneumatycznymi kołami. Pierwsze 30 sztuk trafiło do Narodowej Armii Ludowej (NVA) w listopadzie 1950 roku i były używane pod nazwą Haubitze 38. Łącznie do uzbrojenia NVA trafiło 410 haubic, z czego 285 wyprodukowano w ZSRR, a 113 w NRD. W 1990 roku w NVA znajdowało się jeszcze 407 haubic, z czego 391 było w rezerwie mobilizacyjnej. Od 1971 roku haubice M-30 zaczęły być stopniowo zastępowane przez 122 mm haubice D-30, a od 1976 roku przez samobieżne haubice 2S1 Goździk.

Polska

Haubice M-30 trafiły również do Wojska Polskiego. Pierwsze 12 sztuk przekazano 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki 9 maja 1943 roku. Używane były w pułkach artylerii lekkiej oraz w brygadach artylerii haubic. Po raz pierwszy brały udział w bitwie pod Lenino.

Oprócz dywizji piechoty, haubice M-30 trafiły także do brygad artylerii, z pierwszą z nich będącą 1 Brygadą Artylerii Armat im. gen. Józefa Bema, sformowaną 3 września 1943 roku. Na koniec marca 1944 roku 1 Armia Wojska Polskiego dysponowała 177 haubicami M-30. Polscy artylerzyści używający M-30 20 lipca 1944 roku odegrali znaczącą rolę w przełamaniu niemieckiej obrony na Bugu, niszcząc 9 baterii artylerii, 14 baterii moździerzy, 21 dział ppanc, 5 czołgów, 53 karabiny maszynowe i 55 pojazdów. 30 sierpnia 1944 roku haubice M-30 były w uzbrojeniu 1, 2, 3 i 4 DP w ilości 12 sztuk w każdej dywizji, a także w 2 i 3 Brygadzie Artylerii Haubic w liczbie odpowiednio 59 i 60 dział.

Haubice M-30 brały także udział w walkach pod Kołobrzegiem oraz nad Odrą i Nysą. Artylerzyści z 1 DP i 2 Pomorskiej Brygady Artylerii Haubic uczestniczyli w walkach o Berlin. W maju 1945 roku ludowe Wojsko Polskie dysponowało 296 haubicami M-30, z czego 177 znajdowało się w 1 Armii WP, a 48 w 2 Armii WP. W styczniu 1949 roku Wojsko Polskie miało 477 haubic i armat kal. 122 mm. Pod koniec 1952 roku ilość haubic M-30 wzrosła do 918 sztuk. Zazwyczaj w brygadzie artylerii haubic znajdowało się 120 haubic, po 24–26 w dywizjach piechoty i 13 sztuk w pułku artylerii lekkiej. W latach 1950–1960 haubice były również seryjnie produkowane w Hucie Stalowa Wola. W połowie lat osiemdziesiątych XX wieku haubice M-30 zmodernizowano do standardu wz. 38/85, zwiększając ich mobilność i zdolność do zwalczania celów ruchomych. Umożliwiono m.in. zamontowanie kół z samochodu Star 266, wprowadzono pneumatyczny układ hamulcowy oraz system oświetleniowy. Dodano również nowe elementy, takie jak dodatkowe pokrętło do regulacji pozycji lufy oraz dodatkowy celownik PGO-9H. Zastąpiono także elektryczne urządzenia oświetlające przyrządy celownicze ŁUCZ-4 trytowymi. W momencie przystąpienia Polski do NATO w 1999 roku, w uzbrojeniu pozostawało 280 sztuk haubic wz. 38/85.

Finlandia

41 haubic M-30 zostało zdobytych przez fińskie wojska podczas wojny kontynuacyjnej. 25 z nich wpadło w ręce fińskie latem 1941 roku w Karelii, na północ od jeziora Ładoga. Przyjęto je do uzbrojenia pod oznaczeniem 122 H/38, a trafiły do 11 dywizjonu artylerii lekkiej i 25 dywizjonu artylerii ciężkiej. W trakcie wojny (w 1944 roku) utracono 3 haubice. Mimo różnorodności amunicji używanej w M-30, Finowie korzystali jedynie z pocisków odłamkowo-burzących. W czasie wojny wystrzelono ich 13 928. Haubice były wykorzystywane do szkolenia w armii jeszcze w latach 80 i znajdowały się w rezerwie mobilizacyjnej.

Inne kraje

Haubice M-30 były także produkowane w Bułgarii pod oznaczeniem M-30 BG oraz w ChRL jako Typ 54 i Typ 54-1, a także w wersji samobieżnej na podwoziu transportera opancerzonego YW 531. Trafiły do uzbrojenia wielu państw Układu Warszawskiego, Bliskiego Wschodu oraz krajów Trzeciego Świata, takich jak Birma, Czechosłowacja, Egipt, Indonezja, Irak, Iran, Izrael, Jemen, Jugosławia, KRLD, Libia, Rumunia, Somalia, Sudan, Syria, Węgry, Zair i wiele innych.

Warto wspomnieć, że brytyjski historyk wojskowości Ian Hogg określił haubicę wz. 1938 jako „niewątpliwie najbardziej rozpowszechnione działo w historii”.

Opis

Haubica M-30 jest bronią nieautomatyczną, przeznaczoną do zwalczania środków ogniowych piechoty i artylerii, zarówno odkrytej, jak i ukrytej siły żywej, a także umocnień polowych. W razie potrzeby można nią również zwalczać czołgi przy użyciu pocisków kumulacyjnych. Dzięki niej możliwe jest także wykonywanie przejść w zasiekach i polach minowych. Strzelanie może odbywać się zarówno ogniem pośrednim, jak i bezpośrednim, także do celów ruchomych. Przygotowanie działa do strzelania polega na odłączeniu go od środka transportu, rozwarciu ogonów i wbiciu ich lemieszy w ziemię. W sytuacji awaryjnej można również otworzyć ogień bez rozkładania ogonów, co jednak zmniejsza kąt ostrzału w poziomie i wymaga ręcznego odłączenia resora. Otwarcie zamka odbywa się za pomocą korby zamka. Po umieszczeniu odpowiedniego pocisku w przewodzie lufy oraz łuski z dobranym w zależności od wymaganego zasięgu ładunkiem miotającym w komorze ładunkowej, zamek zamyka się ręcznie. Iglicę napina się i zwalnia do strzału za pomocą cięgna. Po ręcznym otwarciu zamka wyrzutnik usuwa łuskę, a działo jest gotowe do załadowania kolejnego pocisku i ładunku miotającego. Haubica składa się z lufy, zamka z bezpiecznikiem, kołyski, oporopowrotnika, celownika, mechanizmów naprowadzania, łoża dolnego z podwoziem i ogonami oraz płyty ochronnej. Lufa jest monoblokowa, z płaszczem i nakręcaną nasadą zamkową, bez hamulca wylotowego. Płaszcz pierwszych modeli był kuty, natomiast późniejsze były spawane. Przewód lufy ma 36 prawoskrętnych bruzd o zmiennym skoku. Wlot lufy zawiera komorę ładunkową, w której umieszcza się łuskę z ładunkiem miotającym. Haubica ma zamek śrubowy, wyposażony w mechanizm ręcznego otwierania i zamykania oraz kurkowy mechanizm odpalający uruchamiany sznurem. Zamek posiada zapadkę ładowniczą, zapobiegającą wysuwaniu się pocisku przy dużych kątach podniesienia, blokadę iglicy przy niedomkniętym zamku oraz bezpiecznik uniemożliwiający przedwczesne otwarcie w przypadku niewypału lub opóźnionego zapłonu. Pierwsze modele miały korytko ładownicze. Kołyska jest typu cylindryczno-korytkowego. Zespół oporopowrotnika składa się z hydraulicznego wrzecionowego opornika umieszczonego nad lufą i hydropneumatycznego powrotnika pod nią. Opornik zawiera 9,7 dm³, a powrotnik 7,2–7,3 dm³ płynu glicerynowego Steol M. Początkowe ciśnienie azotu w powrotniku wynosi 38 atm. Opornik ma system regulacji ciśnienia płynu w zależności od temperatury. Z nasadą zamkową połączone są cylinder opornika i tłoczysko powrotnika, a cylinder powrotnika i tłoczysko opornika z łożem. Celowanie odbywa się za pomocą mechanicznego celownika z półzależną linią celownika oraz kątomierza działowego PG, które znajdują się z lewej strony działa. Celownik jest zunifikowany z 152 mm haubicoarmatą MŁ-20. Mechanizm naprowadzania składa się z mechanizmu kierunkowego i podniesieniowego. Śrubowy mechanizm kierunkowy znajduje się z lewej strony działa, a łukowy mechanizm podniesieniowy z prawej. Po obu stronach lufy znajdują się dwa pchające sprężynowe odciążacze. Łoże ma dwa resorowane koła z hamulcami i dwa rozstawne ogony. Resory piórowe są wypełnione masą gąbczastą. Podczas rozkładania ogonów, mechanizm resorowania jest automatycznie wyłączany, a ogony zakończone są lemieszami. Pierwsze egzemplarze miały ogony nitowane, późniejsze były spawane. Dźwignia hamulca bębnowego znajduje się przed tarczą ochronną i może być uruchamiana zarówno z ciągnika, jak i przez osobę idącą za holowanym działem. Płyta pancerna o grubości 3,5 mm chroni obsługę przed lekkimi odłamkami oraz, w sprzyjających warunkach, pociskami broni małokalibrowej. Do holowania 122 mm haubicy początkowo wykorzystywano przodka, co pozwalało na holowanie broni zarówno konno, jak i za pomocą trakcji motorowej. Z czasem, wraz z rozwojem terenowych samochodów ciężarowych, rezygnowano z przodków, a załoga była transportowana ciągnikiem. W Polsce haubice były holowane przez samochody terenowe Star-266.

Amunicja

W haubicy M-30 stosuje się amunicję rozdzielnego ładowania o wymiarach 121,92 mm × 284 R z zmiennym ładunkiem. W zależności od potrzeb, w pociskach można używać różnych typów zapalników. Pociski odłamkowo-burzące z zapalnikiem bez zwłoki wybuchają natychmiast po zetknięciu z ziemią, rażąc w obszarze o wymiarach 20×60 m. Z kolei zapalnik ze zwłoką detonuje materiał wybuchowy dopiero po wbiciu pocisku w ziemię, co zwiększa możliwości niszczenia umocnień. Zapalniki ze zwłoką mogą być także używane przy strzelaniu „odbitkowym” pod kątem 15°. Zwalczanie broni pancernej przy użyciu strzałów na wprost z pociskami kumulacyjnymi prowadzi się na odległość nie większą niż 1000 m, natomiast w przypadku pocisków odłamkowo-burzących odległość ta nie może przekraczać 700 m. Penetracja pancerza przez pocisk BR-460A wynosi 200 mm niezależnie od odległości. Amunicja pakowana jest w skrzynie po dwie sztuki, których masa zależy od typu zawartej amunicji; na przykład skrzynia z OF-462 lub O-463A waży 70 kg, a z BP-463A 51 kg. Do strzelania stosuje się 9 typów ładunków zmiennych oznaczonych Ż-463M, przy czym ładunek przeznaczony do pocisków kumulacyjnych ma oznaczenie Ż-11. Oprócz wymienionej amunicji można także używać pocisków ślepych, treningowych i szkolnych.

Przypisy

Bibliografia

Stefan Pataj: Artyleria lądowa 1872–1970. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975. Brak numerów stron w książce

Czesław Rychlewski: Haubica kal. 122 mm wz. 1938, TBiU 79. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1982. ISBN 83-11-06782-1. Brak numerów stron w książce

А. Иванов: Артиллерия СССР в перод второй мировой войны. Санкт-Петербург: Издательский Дом «Нева», 2003. ISBN 5-7654-2731-6. Brak numerów stron w książce

Witold „Jowitek” Mikiciuk: 122 mm haubica wz. 1938 (M-30). [dostęp 2007-06-29]. (pol.).