12 Pułk Ułanów Podolskich (12 puł.) – jednostka kawalerii Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.
Tradycje
Historia 12 pułku Ułanów Podolskich sięga czasów Księstwa Warszawskiego. 8 czerwca 1809 roku powstał 5 Pułk Jazdy Francusko-Galicyjskiej, którym dowodził pułkownik Gabriel Rzyszczewski. Po włączeniu oddziałów francusko-galicyjskich do armii polskiej, 5 pułk został przekształcony w 12 pułk ułanów, zachowując na pamiątkę barwy czerwono-biało-niebieskie.
Pułk został odtworzony po raz drugi w okresie powstania listopadowego. Oddziały partyzanckie połączone z regularnymi wojskami utworzyły 12 pułk ułanów w Czabiszkach. Na dowódcę wyznaczono majora ks. Jana Giedroycia 26 maja 1830 roku. W końcowej fazie walk powstańczych pułk brał udział w bitwie pod Powendeniami oraz Nowym Miastem Żmudzkim, gdzie dowódca pułku odniósł trzy rany postrzałowe, co doprowadziło do jego śmierci. Wkrótce oddziały zostały okrążone i rozbrojone.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Pułk został po raz trzeci powołany do życia w lutym 1919 roku, w czasach II Rzeczypospolitej. Jego zawiązek stanowił oddział jazdy wydzielony 9 grudnia 1917 roku z 1 Pułku Kirasjerów Gwardii Rosyjskiej (tzw. „żółtych”). Do jednostki dołączyły inne oddziały jazdy dowodzone przez Polaków. Powstała 1 Chorągiew Kirasjerów Polskich z dowódcą podrotmistrzem Antonim Czudowskim, a po połączeniu z Polakami wydzielonymi z 11 Dywizji Kawalerii rosyjskiej, przekształcono ją w I dywizjon pułku kirasjerów polskich. Po całkowitym naborze jednostka zmieniła nazwę na 2 pułk strzelców konnych 17 stycznia 1918 roku. Następnie, 7 marca 1918 roku, nazwę zmieniono na 5 pułk ułanów, a 20 kwietnia 1918 roku na 7 pułk ułanów, z nowym dowódcą, płk. Henrykiem Kuncmanem. W miejscu zakwaterowania pogarszały się relacje z ludnością ukraińską. 14 kwietnia pod wsią Kanawą Ukraińcy zabili dowódcę pułku.
10 czerwca 1918 roku rozpoczęła się powolna likwidacja pułku na żądanie austriackich wojsk okupacyjnych. W czasie walk o Lwów w 1918 roku Naczelny Wódz zarządził sformowanie ochotniczego oddziału jazdy. Z 7 pułku ułanów III Korpusu Polskiego utworzono oddział nazwany Szwadronem Jazdy Województwa Warszawskiego Odsieczy Lwowa, który później bronił we Lwowie rogatki Żółkiewskiego oraz wsi Zboiska. W Warszawie powstał nowy szwadron, z którego po bitwie utworzono dywizjon z rtm. Zygmuntem Rudnickim na czele. 19 lutego 1919 roku nadano nazwę 12 pułku Odsieczy Lwowa, a nowym dowódcą został płk. Józef Tokarzewski. 7 maja 1919 roku pułk otrzymał sztandar ufundowany przez państwo Władysławowstwo Belina-Brzozowskich, ziemian z Podola. Matką chrzestną sztandaru była Maria z Ostrowskich Władysławowa Brzozowska, a tytuł Matki Pułku nadano ks. Izabeli Radziwiłłowej, która ufundowała dla pułku szable nazywane „Radziwiłłówkami”, orzełki z numerem „12” oraz nowe ułanki.
Pułk w walce o granice
9 maja 1919 roku pułk wyruszył na front Małopolski Wschodni z wydzielonym dywizjonem składającym się z dwóch szwadronów, którymi dowodził mjr Rudnicki. Dywizjon zdobył Borysław i Bolechów. Nastąpiła zmiana dowódcy dywizjonu – nowym dowódcą został rtm. Antoni Szuszkiewicz. Dywizjon wszedł w skład 3 Brygady Jazdy. Jako jednostka natarcia zdobył Mokrą Wolę. Przy wsparciu 2 pułku ułanów zdobył miejscowość Lachowce, a z pomocą baterii 3 dak zdobył miasto Zasław. Za oswobodzenie miasta mieszkańcy ufundowali pułkowi pamiątkowy proporzec, który przekazał dowódcy pułku płk. Józefowi Tokarzewskiemu gen. Jan Sawicki. 25 października 1919 roku pułk uzyskał oficjalny tytuł Ułanów Podolskich, a od 27 października do 10 lutego brał udział w zajmowaniu Pomorza oraz w zaślubinach z morzem.
W kampanii przeciwko Rosji Sowieckiej w 1920 roku pułk działał pod dowództwem gen. Sawickiego w 3 Brygadzie Jazdy. Pułk zdobył wsie: Fedorówkę, Slipczyce oraz Białą Cerkiew. W ramach 3 Brygady Jazdy brał udział w bitwach pod Bereźną, Rohoźną, Samhorodkiem i Ozierną. W obronie Śnieżnej, podczas krwawej szarży, został ciężko ranny dowódca płk Józef Tokarzewski, a jego miejsce zajął ponownie mjr Rudnicki. Następne bitwy pułk stoczył pod Wernyhorodkiem, Białopolem, Czerwoną oraz Równem. Pułk walczył w ramach wielu brygad. Po reorganizacji, spowodowanej osłabieniem stanu do 100 szabel, nastąpiła zmiana dowódcy. Nowym dowódcą został ppłk Stanisław Szantyr, który jednak wkrótce został usunięty z funkcji, a jego obowiązki przejął rtm. Szuszkiewicz. 12 sierpnia utworzono zreorganizowaną 1 Dywizję Jazdy, w skład której wszedł 12 pułk Ułanów Podolskich wraz z elitarnymi pułkami kawalerii – 1 pułkiem Ułanów Krechowieckich oraz 14 pułkiem Ułanów Jazłowieckich. W pierwszym dniu istnienia dywizja stoczyła bój pod Radziechowem, gdzie pułk się wyróżnił. Nastąpiła kolejna zmiana dowódcy, którym został mjr Zbigniew Brochwicz-Lewiński. W czasie zdobywania wzgórza nr 265 (Żółtańce), okupionego licznymi rannymi i zabitymi, prowadząc pułk do szarży, został ciężko ranny. Jego miejsce zajął rtm. 9 pułku ułanów Tadeusz Bora-Komorowski. Pułk brał udział w bitwie pod Komarowem. W trakcie walk został ranny dowódca rtm. Komorowski, który dowodził pułkiem przez 9 dni. Na jego miejsce wyznaczono rtm. Tadeusza Dziewickiego, oficera 1 pułku ułanów. W pościgu za konną Armią Budionnego pułk zdobył miejscowość Łaszczów, a w walce o Kmiczyn rtm. Dziewicki odniósł rany, po czym obowiązki ponownie przejął Szuszkiewicz. Pułk zdobył Modryn, a dowództwo objął płk. Mikołaj Koiszewski. Pułk zdobył Wojmin, a w bitwie pod Ołyką wzięły udział 1, 2 i 4 szwadrony.
Kawalerowie Virtuti Militari
Pułk w okresie pokoju
W latach międzywojennych pułk stacjonował w Białokrynicy koło Krzemieńca. W 1921 roku jednostka została wyłączona ze składu VI Brygady Jazdy i podporządkowana dowódcy II Brygady Jazdy, razem z 19 pułkiem ułanów, 21 pułkiem ułanów oraz 2 dywizjonem artylerii konnej. W okresie II Rzeczypospolitej zmarli żołnierze pułku byli chowani w Krzemieńcu na Cmentarzu Kałantyr na przedmieściu Syczówka.
2 lutego 1923 roku odbyło się wręczenie nowego sztandaru przez marszałka Józefa Piłsudskiego. Fundatorem był adiutant pułku, doświadczony Podolak rtm. Michał Grocholski. Od 1923 roku wprowadzono zmiany. Datę święta pułkowego zmieniono z 19 grudnia na 7 maja, jako rocznicę wręczenia pierwszego sztandaru. Dowódca płk Koiszewski odszedł, a nowym został najstarszy oficer płk Zygmunt Rudnicki, nazywany później „Papą”. W 1924 roku II Brygada Jazdy została przekształcona w 2 Samodzielną Brygadę Kawalerii. 13 listopada 1926 roku dowództwo brygady objął płk dypl. Władysław Anders, który dowodził do wiosny 1937 roku. W 1929 roku dowództwo pułku objął podpułkownik Rudolf Rupp z 2 pułku Szwoleżerów Rokitniańskich. W 1931 roku nowym dowódcą został ppłk dypl. Bronisław Rakowski, legionista. W 1935 roku poczet sztandarowy wziął udział w pogrzebie marszałka Piłsudskiego. W 1936 roku nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy pułku, którym został ppłk Andrzej Kuczek. 1 kwietnia 1937 roku 2 Samodzielna Brygada Kawalerii została przekształcona w Kresową Brygadę Kawalerii, a jej dowództwo objął płk Marian Przewłocki, który do czasu awansu na generała brygady występował w barwach pułku.
II wojna światowa
Pułk w kampanii wrześniowej
Pułk został zmobilizowany w mobilizacji alarmowej 22 sierpnia, czyli kilka dni przed macierzystą Kresową Brygadą Kawalerii, co skutkowało rozkazem zmiany przynależności w ramach Armii „Łódź”. Włączono go w skład Wołyńskiej Brygady Kawalerii pod dowództwem płk. dypl. Juliana Filipowicza, a 25 sierpnia przybył do rejonu rozwinięcia brygady.
W Wołyńskiej Brygadzie Kawalerii pułk brał udział we wrześniu 1939 roku w bitwach pod Mokrą, w lasach Łobodna, pod Cyrusową Wolą oraz Cyganką. Na rozkaz dowódcy pułku ppłk. Andrzeja Kuczka sztandar został wycofany z pierwszej linii frontu i przetransportowany do koszar w Białokrynicy. Po dotarciu wieści o napaści na Polskę przez wojska sowieckie, 17 września 1939 roku podjęto decyzję o przemieszczeniu sztandaru do Rumunii w celu zabezpieczenia i przechowania. 19 września rano, w pobliżu Złoczowa, konwojenci sztandaru dostrzegli przemieszczające się patrole i oddziały sowieckie. Rtm. Jan Chojnacki, aby uniknąć odebrania, zbezczeszczenia i profanacji sztandaru przez bolszewików, postanowił go spalić, co uczynił w obecności wachm. Stanisława Brzozowskiego i plut. Pawła Romańczuka. Część pułku pod dowództwem mjr. Juniewicza wzięła udział w bitwie pod Łomiankami. W październiku resztki pułku skapitulowały. Nazwisko dowódcy ppłk. Kuczka znalazło się na liście zamordowanych w Starobielsku.
W Wołyńskiej Brygadzie Kawalerii walczył 1 szwadron pułku pod Komarowem i Krasnobrodem. Oddzielne oddziały rozproszonego pułku brały udział w obronie Warszawy.
Za kampanię wrześniową pułk został odznaczony orderem Virtuti Militari.
W Polskich Siłach Zbrojnych
Podstawą 12 pułku Ułanów Podolskich w 2 Korpusie był Szwadron Przyboczny Dowódcy PSZ. W ZSRR dowództwo objął rtm. Czesław Florkowski. W styczniu 1942 roku szwadron wraz z armią wyjechał do Taszkentu. 13 kwietnia 1942 roku, z uwagi na zwiększony stan, przemianowano go na dywizjon z tytułem „Oddział przyboczny PSZ”. 5 sierpnia, na mocy rozkazu nr L.dz. 45/tjn./42 Dowódcy PSZ w ZSRR, zmieniono nazwę na Dywizjon Rozpoznawczy Dowództwa Armii. 17 października dywizjon przemianowano na 12 pułk kawalerii pancernej. W maju 1943 roku pułk został przydzielony do 3 Dywizji Strzelców Karpackich, a na podstawie rozkazu dowódcy APW nr L.dz.1408/tjn/43 z 4 maja 1943 roku otrzymał nazwę 12 Podolski Pułk Rozpoznawczy. W grudniu nastąpiła ostateczna zmiana nazwy na 12 pułk Ułanów Podolskich. 6 maja 1947 roku 12 pułk Ułanów Podolskich został rozwiązany. Na wielkim zjeździe 7 maja 1947 roku powołano do życia Koło Żołnierzy 12 Pułku Ułanów Podolskich.
11 listopada 1966 roku pułk otrzymał Order Virtuti Militari.
Symbole pułkowe
Sztandar
Pierwszy sztandar został spalony w 1939 roku.
11 listopada 1945 roku w Cingali generał dywizji Władysław Anders, w imieniu prezydenta RP, wręczył pułkowi nowy sztandar, ufundowany przez Polskie Siły Powietrzne w Wielkiej Brytanii. Rodzicami chrzestnymi sztandaru byli: Janina Bielińska, żona podpułkownika Adama Bielińskiego, oraz generał brygady Mateusz Iżycki, którego na ceremonii reprezentował dowódca 318 Dywizjonu Myśliwsko-Rozpoznawczego Gdańskiego, kapitan pilot Zbigniew Moszyński.
Na głównej stronie płata sztandaru umieszczono szachownice lotnicze, znak polowy pilota oraz odznakę oficera technicznego. Na odwrotnej stronie, w centralnej części motywu krzyża kawalerskiego, znajduje się wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej.
Obecnie sztandar jest eksponowany w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
Odznaka pamiątkowa
28 lutego 1922 roku Minister Spraw Wojskowych generał porucznik Kazimierz Sosnkowski zatwierdził odznakę pamiątkową 12 Pułku Ułanów. Odznaka ma wymiary 39×39 mm, przedstawia czarno emaliowany krzyż maltański nałożony na złocone promieniste słońce, nawiązujące do herbu Podola. Między ramionami krzyża umieszczono dwa proporczyki w barwach amarantowo-granatowych z białym paskiem oraz 2 patki amarantowo-granatowe. Odznaka jest dwuczęściowa, wykonana ze srebra i emaliowana.
Barwy
Ułani Podolscy
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 12 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej są dostępne między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Dziedzictwo tradycji pułku
12 batalion rozpoznawczy Ułanów Podolskich z Szczecina przejął tradycje pułku oraz jego barwy. 7 maja 1997 roku odbyło się wręczenie sztandaru batalionowi, na którego płacie umieszczono Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari, zdjęty z historycznego sztandaru 12 Pułku Ułanów.
W związku z rozformowaniem 12 batalionu rozpoznawczego Ułanów Podolskich, 21 grudnia 2010 roku batalion pożegnał swój sztandar, który został przekazany do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. 22 lutego 2011 roku, na podstawie decyzji Nr 51/MON, 12 batalion dowodzenia przyjął wyróżniającą nazwę „Ułanów Podolskich” i przejął dziedzictwo tradycji m.in. 12 pułku Ułanów Podolskich oraz 12 batalionu rozpoznawczego Ułanów Podolskich.
W Częstochowie, w 1990 roku, powstała 12 Częstochowska Drużyna Kawalerii Harcerskiej, która po nawiązaniu kontaktów z Kołem Krajowym oraz Kołem Londyńskim, skupiającymi żołnierzy 12 pułku Ułanów Podolskich, uzyskała zgodę na przyjęcie imienia 12 pułku Ułanów Podolskich, co miało miejsce w 1991 roku.
W Szczecinie, 25 kwietnia 1997 roku, powstało stowarzyszenie: Klub Kawaleryjski im. 12 pułku Ułanów Podolskich, którego pierwszym prezesem został Marek Magowski. Klub przyczynił się do organizacji uroczystości przekazania 16 br barw i tradycji 12 pułku Ułanów Podolskich. Ojcem chrzestnym sztandaru wręczonego 12 batalionowi Ułanów Podolskich 7 maja 1997 roku został były żołnierz 16 br kpt. rez. Cezary Ćwil.
W Chicago, w 2000 roku, powstał 12 pułk Ułanów Podolskich, który jest grupą rekonstrukcyjną, członkiem WWII Living History Regiment Society w USA. Nie jest organizacją paramilitarną, lecz grupą miłośników historii wojskowości, a szczególnie historii Polskich Sił Zbrojnych z okresu II wojny światowej.
W Szczecinie, w 2001 roku, 12 Szczeciński Wędrowniczy Krąg Kawaleryjski „Ułani”, który od 1990 do 2001 roku nosił imię 8 pułku ułanów x. Józefa Poniatowskiego, uzyskał imię 12 pułku Ułanów Podolskich.
W Szczecinie od 2004 roku działa przy Kole Żołnierzy 12 pułku Ułanów Podolskich Sekcja Rekonstrukcji Historycznej.
Od 2007 roku współpracę z Kołem Żołnierzy 12 pułku Ułanów Podolskich nawiązały kolejne Drużyny Harcerskie: 19 Drużyna Harcerska „Modrzewie” z Telatyna oraz 25 Szczecińska Jeździecka Drużyna Harcerska „CELT” im. Białych Kurierów ze Szczecina.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
12 Pułk Ułanów Podolskich. Krzysztof Mijakowski (red.). Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7769-342-1.
Henryk Bagiński: Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1921.
Ułani Podolscy: Dzieje Pułku Ułanów Podolskich 1809–1947. Kazimierz Grocholski (red.). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991. ISBN 83-04-03664-9.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks edytion, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
„Księga jazdy polskiej”: pod protektoratem marsz. Edwarda Śmigłego–Rydza. Warszawa 1936. Reprint: Wydawnictwo Bellona Warszawa 1993.
Tadeusz Krzystek, Andrzej Żak: Z ziemi włoskiej do Polski. Warszawa: Wydawnictwo Marrow SA, 1997. ISBN 83-907396-5-8.
Леонід Петров: 7-й полк уланів Військ Польських в Україні 1917-1918. Вінниця: ТОВ «ТВОРИ», 2020. ISBN 978-966-949-442-9. (ukr.).
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Józef Turkiewicz: Zarys historji wojennej 12-go pułku ułanów podolskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Jerzy S. Wojciechowski: 12 Pułk Ułanów Podolskich. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2003, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej.
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.