12 Pułk Piechoty Liniowej – polski pułk piechoty okresu powstania listopadowego
Formowanie i zmiany organizacyjne
Po abdykacji Napoleona car Aleksander I zgodził się na powrót oddziałów polskich do kraju, które miały stanowić podstawę do utworzenia Wojska Polskiego pod dowództwem wielkiego księcia Konstantego. 13 czerwca 1814 roku pułkowi przydzielono miejsce koncentracji w Krakowie. Jednakże pułk nie został odtworzony, ponieważ etat armii Królestwa Polskiego przewidywał jedynie 12 pułków piechoty. Nowe pułki piechoty mogły być formowane dopiero po rozpoczęciu powstania listopadowego. Na mocy rozkazu dyktatora gen. Józefa Chłopickiego z 10 stycznia 1831 roku, organizację pułków nałożono na władze wojewódzkie. 12 pułk piechoty powstał w województwie sandomierskim początkowo pod nazwą: 2 Pułk Województwa Sandomierskiego.
Zgodnie z przewidzianym etatem, pułk miał liczyć 2695 żołnierzy, rekrutowanych (jak w przypadku 11 pułku piechoty liniowej) z Gwardii Ruchomej Województwa Sandomierskiego. Składał się z trzech batalionów, z których jeden utworzono w Opatowie, a dwa pozostałe w Staszowie i Klimontowie. Z raportu Regimentarza Lewego Brzegu Wisły z 9 stycznia 1831 roku wynika, że Gwardia Ruchoma w tym województwie liczyła 6041 rekrutów. Pod koniec stycznia pułk miał 1797 żołnierzy. W wykazach Komisji Wojskowej Rządu „Stan obecnych do boju” z 31 marca 1831 roku pojawiła się liczba 1433 żołnierzy (3 bataliony) w składzie korpusu rezerwowego Paca, gdzie pułk był wykazywany w tej samej liczbie 4 i 20 kwietnia, ale już jako pułk 2-batalionowy. 26 kwietnia pozostawał w korpusie Paca w liczbie 1607 żołnierzy. Od 8 maja został włączony w skład 1 Dywizji Piechoty Rybińskiego, licząc 1547 żołnierzy. 5 czerwca, po bitwie ostrołęckiej, w składzie dywizji pozostało tylko 707 ludzi, a dodatkowo 695 było wykazywanych w garnizonie warszawskim. 6 lipca, nadal w składzie IDP, osiągnął stan 1672 ludzi w 3 batalionach, a 22 sierpnia spadł do 1205 ludzi + 134 w garnizonie praskim. Przed przekroczeniem granicy pruskiej, 8 października pułk liczył 948 żołnierzy.
W marcu 1831 roku pułk został włączony do Korpusu Obserwacyjnego pod dowództwem gen. Paca. 26 kwietnia 1831 roku przeprowadzono kolejną reorganizację piechoty armii głównej, dzieląc ją na pięć dywizji. Pułk wszedł w skład 2 Brygady 1 Dywizji Piechoty.
Żołnierze pułku
Pułkiem dowodzili:
- ppłk Szymon Ostafiński
- ppłk Paweł Muchowski (stopień płk otrzymał 1 maja)
- ppłk Piotr Carové (6 maja)
- ppłk Leonard Majewski (1 sierpnia)
- ppłk Józef Grabowski (22 września)
- ppłk Jan Mayzner (24 września)
Walki pułku
Pułk brał udział w walkach podczas powstania listopadowego.
Bitwy i potyczki:
- Goślin (25 lutego)
- Modrzyce (2 kwietnia)
- Róża (21 kwietnia)
- Rudki (20 kwietnia)
- Ostrołęka (26 maja)
- Mińsk (14 lipca)
- Szymanów (15 sierpnia)
- Warszawa (6 i 7 września)
Pułk otrzymał w czasie wojny 52 ordery Virtuti Militari, w tym: 1 krzyż kawalerski, 25 krzyży złotych i 26 srebrnych.
Uzbrojenie
Podstawowe uzbrojenie piechurów obejmowało kosy, piki oraz karabiny skałkowe, a także tasaki, znane jako pałasze piechoty. Z magazynów Komisji Rządowej Wojny nowe pułki piechoty początkowo otrzymywały średnio 430 karabinów. Prawdopodobnie były to karabiny francuskie wz. 1777 (kaliber 17,5 mm) lub rosyjskie z fabryk tulskich wz. 1811 (kaliber 17,78 mm), wyposażone w bagnety. W późniejszym okresie uzbrojenie poprawiło się dzięki broni zdobycznej oraz dostawom karabinów produkcji krajowej. Wyposażenie żołnierzy uzbrojonych w karabiny obejmowało również ładownicę na 40 naboi (czasem zastępowaną torbą płócienną) oraz pochwy na bagnet.
Umundurowanie
Początkowo umundurowanie było zróżnicowane i powinno składać się, zgodnie z odpowiednim rozkazem, z:
- wołoszki lub sukmany, najlepiej sukiennej, podszytej płótnem, w kolorze zgodnym z odzieżą ludową danego województwa, z kołnierzem w barwach województwa;
- kaftana lub kożuszka z rękawami, zakrywającego podbrzusze;
- spodni sukiennych, płótnem podszytych, w odcieniach szarości lub koloru wołoszki;
- ciżem (trzewików) lub butów krótkich (z krótkimi cholewami);
- furażerki z zausznicami, z lampasem (otokiem) w kolorze województwa;
- dwóch halsztuchów („chustek na szyję”, „szalików”) w kolorze czarnym;
- trzech koszul;
- pary rękawiczek bez palców;
- dwóch par gatek (kalesonów) płóciennych.
W późniejszym czasie, po przejściu na etat Komisji Rządowej Wojny, umundurowanie zostało ujednolicone i składało się z białej wołoszki z karmazynowymi (być może amarantowymi) wyłogami rękawów, naramiennikami i kołnierzem, szarych spodni oraz szarej furażerki z karmazynowym otokiem. Pasy były czarne, a trzewiki również czarne. Lejbiki miały kolor szarobrunatny z karmazynowymi wyłogami rękawów i kołnierzem, a wyłogi były żółte.
Przypisy
Bibliografia
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Bronisław Gembarzewski: Wojsko polskie. Ubiór, uzbrojenie, oporządzenie. Tom IV. Od 1815 do 1831 roku. Warszawa: 1966.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Bronisław Pawłowski: Źródła z dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830-1831. Warszawa: 1935.