12 Oszmiańska Brygada AK to polski oddział partyzancki działający w Okręgu Wilno Armii Krajowej.
W lipcu 1944 roku, jako część Zgrupowania nr 3 Okręgu AK Wilno, żołnierze brygady uczestniczyli w operacji Ostra Brama. Przez kilka dni stacjonowali w pobliskich Powelkach. W tym czasie brygada liczyła około 400 partyzantów.
O świcie 18 lipca 1944 roku, w Puszczy Rudnickiej, 10 Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane jednostki Armii Czerwonej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na początku kwietnia 1944 roku polskie oddziały partyzanckie w Inspektoracie F znacznie zwiększyły swój stan liczbowy i przekształciły się w brygady. Z V oddziału partyzanckiego „Marsa” powstała 12 Brygada, utworzona na bazie ośrodka AK w Krewie, pod dowództwem por. Hieronima Romanowskiego „Cerbera”. Wówczas brygada liczyła nieco ponad 50 ludzi. W kwietniu nastąpił dynamiczny rozwój jednostki, powołano dwa plutony strzeleckie, pluton zwiadu konnego, sekcję pionierów oraz drużynę ckm. Miesiąc ten był poświęcony szkoleniu ochotników oraz formowaniu nowych pododdziałów 12 brygady.
Pod koniec kwietnia wyznaczono koncentrację Zgrupowania nr 3 Okręgu Wilno Armii Krajowej, która miała odbyć się w rejonie miejscowości Klewica, Graużyszki oraz Wojsznaryszki. 12 Brygada stawiła się na koncentrację i została zakwaterowana w Wojnaryszkach, licząc wówczas około 120 uzbrojonych żołnierzy-partyzantów.
Na początku czerwca stan 12 Brygady wynosił 230 ludzi. W czerwcu przeprowadzono również reorganizację oddziału: trzy plutony strzeleckie przekształcono w trzy kompanie. W drugiej połowie miesiąca do brygady dołączyły wykwalifikowane sanitariuszki, a także utworzono sekcję żandarmerii.
Działania brygady
12 maja w Graużyszkach odbyła się odprawa koordynacyjna dowódców brygad 3 Zgrupowania, w której uczestniczył również komendant „Wilk”. Mjr „Jarema” przedstawił plan działania, który zakładał rozbicie czterech kompanii z korpusu posiłkowego gen. Plechaviciusa stacjonujących w Murowanej Oszmiance. Brygada miała zabezpieczać i osłaniać tę akcję.
W nocy z 12 na 13 maja o godzinie 23.00 na Murowaną Oszmianką ruszyły cztery plutony 8 Brygady „Tura”. 3 Brygada „Szczerbca”, która miała uderzyć z zachodu, spóźniła się, a do 23.30 w tym kierunku nie padł żaden strzał. W takich okolicznościach mjr „Jarema” nakazał 12 Brygadzie uderzenie z południa. Brygada z marszu uderzyła i częściowo wsparła 8 Brygadę, biorąc do niewoli około 20 litewskich żołnierzy.
Pod koniec maja zmieniono miejsce stacjonowania brygad 3 Zgrupowania, a 12 Brygada zakwaterowała się w Wierebuszkach.
29 maja patrole z 12 i 13 Brygady stoczyły walkę z silnym oddziałem sowieckim w okolicach Solecznik na trasie Klewica-Bieniakonie. Sowieccy partyzanci przemieszczali się z Puszczy Nalibockiej do Puszczy Rudnickiej, a po napotkaniu polskiego patrolu otworzyli ogień. W wyniku walki zginęło czterech polskich partyzantów: kpr. Ryszard Dudek „Zuch”, kpr. Felicjan Harynowski „Blok” z 13 Brygady oraz st. sierż. Czajkowski „Czajka” i strz. Stanisław Wasilewski „Gwóźdź” z 12 Brygady. Zostali pochowani w Dziewieniszkach na skwerze w rynku pod kościołem.
W pierwszej dekadzie czerwca brygady 3 Zgrupowania otrzymały rozkaz zlikwidowania posterunku policji litewskiej w Holszanach, zlokalizowanego w budynku szkoły. 12 Brygada „Cerbera” miała zabezpieczać akcję od strony Oszmiany. Akcję zaplanowano na 8 czerwca, z rozpoczęciem o 23.00. Niestety, przed 23.00 do Holszan dotarła kolumna pięciu niemieckich czołgów, co spowodowało odwołanie akcji, ponieważ jej rozpoczęcie mogłoby prowadzić do zniszczeń zabudowań w mieście.
Po nieudanej akcji w Holszanach, brygada rozpoczęła penetrację terenu, opierając się na wsiach Giejstuny i Wierebuszki. W drugiej połowie czerwca miała kilka drobnych potyczek z niemieckimi patrolami ochrony torów kolejowych w okolicach Bohdanowa na linii kolejowej Mołodeczno-Lida. 20 czerwca brygada rozbroiła załogę niemieckiego samolotu, który przymusowo wylądował w okolicach Krewy. 22 czerwca stoczyła walkę z oddziałem niemieckim w Molewiczach.
W sumie, w okresie od kwietnia do czerwca 1944 roku, brygada przeprowadziła siedem akcji bojowych.
Walki w ramach Akcji „Burza”
Rozkaz udziału w operacji Ostra Brama zastał brygadę w okolicach Holszan. Zgodnie z rozkazem miała przejąć kontrolę nad lotniskiem na Porubanku i zniszczyć samoloty. Niestety, brygada nie zdążyła na czas dołączyć do Zgrupowania Bojowego nr 3 i nie wykonała rozkazu dotyczącego zniszczenia lotniska. Lotnictwo niemieckie intensywnie bombardowało polskie oddziały, zadając im ciężkie straty.
Podczas przekraczania drogi Boruny-Holszany, brygada zaangażowała się w walkę z Niemcami, odnosząc straty: jeden zabity, dwóch zaginionych oraz czterech rannych. Do Szwajcar dotarła rano 7 lipca, zabezpieczając szpital polowy trzeciej czołówki sanitarnej.
7 lipca, pod Szwajcarami, wspólnie z 6 Brygadą mjr. Leona Koplewskiego „Konara”, uwolniła około 4 tysięcy jeńców z obozu w Mińsku, którzy maszerowali pod konwojem na Zachód.
Obsada personalna
dowódca – kpt. Hieronim Romanowski „Cerber”
zastępca dowódcy – por. Roman Olechnowicz „Mars”
szef – sierż. Wacław Hajdukiewicz „Śmiały”
kwatermistrz – kpt. Minejko „Wujek”
szef kancelarii – kpr. Jan Sipilo „Słowik”
podoficer broni – kpr. „Szczerba”
lekarz – dr Zbigniew Szacki „Trus”
dowódca zwiadu – ppor. Wacław Dobrzyński „Łuk”
łącznik – „Basia”
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.
Struktura Organizacyjna Armii Krajowej, Marek Ney-Krwawicz w: Mówią wieki nr 9/1986.
Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.
Wzmianka o 12 Oszmiańskiej Brygadzie AK w Tygodniku Wileńszczyzny
