12 Kompania Geograficzna
12 Kompania Geograficzna to zmotoryzowany pododdział służby geograficznej Polskich Sił Zbrojnych, stworzony w celu realizacji polowych prac pomiarowych (geodezyjnych), kartograficzno-fotograficznych, reprodukcyjnych oraz budowy stołów plastycznych.
Jednostka została utworzona w I kwartale 1943 r. w Qizil Ribat w Iraku, w ramach Armii Polskiej na Wschodzie.
Organizacja kompanii opierała się na etacie brytyjskiej kompanii geograficznej.
Sprzęt oraz wyposażenie pododdziału zostały dostarczone przez Brytyjczyków, a kadrę jednostki stanowili oficerowie z Wojskowego Instytutu Geograficznego.
Organizacja pododdziału
Początek działalności 12 kompanii geograficznej sięga czasów formowania Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. W końcu 1941 roku powstał przy sztabie PSZ w ZSRR samodzielny referat topograficzny, którym kierował mjr dypl. Leonard Szymkiewicz.
Kompania składała się z: dwóch oddziałów pomiarowych, dwóch oddziałów reprodukcyjnych, oddziału kartograficznego oraz oddziału gospodarczego. W 1944 r., we Włoszech, zorganizowano również oddział fotograficzny.
Każdy oddział pomiarowy liczył 12 geodetów (6 oficerów i 6 podoficerów), 5 kierowców, kucharza, gońca i motocyklistę, co razem dawało 20 żołnierzy. Oddział dysponował pojazdami, w tym samochodem terenowym Willys Jeep, trzema półciężarowymi samochodami terenowymi Dodge oraz ciężarówką (5 t). Sprzęt geodezyjny obejmował: 4 teodolity 1″, taśmę precyzyjną 100 m, 5 sygnałów przenośnych oraz 3 arytmometry.
W każdym z dwóch oddziałów reprodukcyjnych pracowało 20 żołnierzy, w tym jeden oficer, 5 kierowców oraz 14 podoficerów i szeregowców zajmujących się drukiem, litografią oraz rysunkami-poligrafami. Każdy oddział miał offset do druku map w skalach 1:25 000, 1:50 000 i 1:100 000, z wydajnością około 1500 arkuszy jednokolorowych map na godzinę oraz „Helio”, czyli kopioramę z lampą łukową do przenoszenia obrazu mapy na matrycę (blachę) do druku. Oba urządzenia były zamontowane na ciężarówkach Leyland.
W oddziale kartograficznym zatrudnionych było 31 wojskowych, w tym 3 oficerów, 5 kierowców oraz 23 podoficerów i szeregowców pełniących funkcje kreślarzy, kartografów i redaktorów.
Oddział fotograficzny miał do dyspozycji samochód ciężarowy do przewozu odczynników chemicznych i materiałów światłoczułych oraz dwa specjalistyczne pojazdy na podwoziach Leyland (jeden z kamerą fotoreprodukcyjną, drugi z ciemnią i laboratorium).
Szkolenie
W maju 1944 r. kompania została przemieszczona do rejonu m. Kirkuk, w północnym Iraku. W czerwcu 1943 r. jednostkę odwiedził gen. broni Władysław Sikorski, a w lipcu 1943 r. kompania, wraz z Szefostwem Służby Geograficznej i Składnicą Map nr 312, została włączona w skład 2 Korpusu Polskiego. We wrześniu 1943 r. kompania udała się do Palestyny, gdzie uczestniczyła w manewrach brytyjskiej 9 Armii. Podczas manewrów oddziały pomiarowe realizowały zadania przewidziane dla pułku pomiarów artyleryjskich. Na przełomie listopada i grudnia 1943 r. kompania została przegrupowana do Al-Kassasin w Egipcie, gdzie otrzymała nowe wyposażenie.
Od momentu sformowania do wyjazdu z Egiptu, kompania prowadziła intensywne szkolenie w trudnych warunkach klimatycznych. Żołnierze uczestniczyli w licznych kursach, a kadra oddziałów pomiarowych została skierowana do Palestyny na kurs oficerów łączności z lotnictwem. W dniu 4 lutego 1943 r. oddziały pomiarowe zaokrętowano w m. Port Said, skąd odpłynęły do Włoch. 8 lutego 1943 r. oddziały dotarły do portu Tarent, a następnie zakwaterowały się w obozie w rejonie m. Santa Teresa. Cała kompania została przerzucona do Włoch w okresie dwóch miesięcy (luty – marzec) 1943 r.
W dniach 22–25 marca 1944 oddziały pomiarowe zostały przeniesione z Santa Teresa do Filignano. 24 marca 1944 r. oddziały pomiarowe podporządkowano dowódcy artylerii korpusu, gen. bryg. Romanowi Odzierzyńskiemu. Ich zadaniem było sprawdzenie, czy wszystkie pułki artylerii korpusu pracują w tym samym układzie współrzędnych prostokątnych, a następnie weryfikacja azymutów dozorów i wyznaczenie współrzędnych celów dla artylerii. Dowódca oddziałów pomiarowych współpracował z dowódcą angielskiej 49 kompanii geograficznej oraz dowódcą angielskiej 33 baterii topograficznej.
Działania bojowe
2 kwietnia 1944 r. 1 oddział pomiarowy został podporządkowany szefowi służby geograficznej brytyjskiej 8 Armii i przeniesiony do San Vittore de Luzio, gdzie stacjonował już oddział pomiarowy angielskiej 49 kompanii geograficznej pod dowództwem kpt. Bentleya. 1 oddział pomiarowy, podzielony na 4 grupy pomiarowe i grupę obliczeniową, rozpoczął zakładanie sieci triangulacyjnej na obszarze Monte Cassino – Monte Cairo. Prace poszczególnych grup obejmowały weryfikację katalogów współrzędnych punktów triangulacyjnych, zagęszczenie sieci oraz wyznaczanie celów dla artylerii po stronie nieprzyjaciela.
W tym czasie ppor. Zdzisław Brunne został oddelegowany do szefostwa służby geograficznej w celu wykonania stołu plastycznego Monte Cassino. Do 26 kwietnia 1944 r. 1 oddział pomiarowy przejął pełną odpowiedzialność korpusu od oddziału pomiarowego 49 kompanii geograficznej. W trakcie bitwy o Monte Cassino 1 oddział pomiarowy prowadził pomiary z wysuniętych stanowisk, narażony na ostrzał artylerii niemieckiej, przekazując współrzędne celów rozpoznanych na zdjęciach do dowództwa 2 Grupy Artylerii. 27 maja 1944 r. grupa pomiarowa pod dowództwem kpt. Bronisława Dzikiewicza w drodze na Monte Cairo wzięła do niewoli czterech żołnierzy niemieckich, co było rzadkim przypadkiem dla oddziału geodezyjnego. Jeńcy przyczynili się do transportu krzyżaka i drąga.
Po zakończeniu bitwy ppor. Zdzisław Brunne oraz podchorąży Bisiński wykonali szkice perspektywiczne rejonu Monte Cassino, które zostały wydane przez 12 kompanię geograficzną w formie albumu pt. „Szkice perspektywiczne terenu walk 2 Korpusu. Monte Cassino”. 14 czerwca 1 oddział pomiarowy zakończył prace związane z rekonstrukcją zniszczonych punktów sieci triangulacyjnej oraz unacześnieniem map Monte Cassino, po czym przeniósł się do San Georgio, by rozpocząć unacześnianie map terenów zajętych przez nieprzyjaciela, w odległości 100-200 km za linią frontu, na podstawie zdjęć lotniczych. 16 czerwca 1944 r. 2 oddział pomiarowy wyruszył na front, biorąc udział w bitwie o Ankonę. W dniach 9–13 lipca 1944 r. 1 oddział pomiarowy przygotował stół plastyczny linii Gotów. 21 sierpnia 1944 r. oba oddziały pomiarowe połączyły się w Casa Bozzi, biorąc udział w walkach o przełamanie Linii Gotów. 5 września 1944 r. 2 Korpus został wycofany do odwodu 8 Armii, a 2 oddział pomiarowy również został wycofany z frontu, podczas gdy 1 oddział pomiarowy do 8 września 1944 r. prowadził prace na rzecz kanadyjskiego 1 Korpusu w rejonie Pesaro.
W czasie, gdy jednostki korpusu odpoczywały w dolinie rzeki Chianti, oddziały pomiarowe unacześniały mapy terenów sięgających 100 km za linię frontu, na podstawie zdjęć lotniczych. Oddział fotograficzny zajmował się fotografowaniem unacześnionych map dla celów kartograficznych, wykonywał niebieskie odbitki do czystorysów oraz fotografował czystorysy na kliszach szklanych w celu wytwarzania matryc do druku map. Oddział kartograficzny tworzył czystorysy map unacześnionych przez oddziały pomiarowe, a oddziały reprodukcyjne, oprócz map topograficznych, realizowały różne dokumenty bojowe, nadruki sytuacji wojsk własnych i nieprzyjaciela, plany, szkice oraz inne prace zlecone przez sztab korpusu za pośrednictwem szefostwa służby geograficznej. Mapy do unacześniania były pobierane z 312 Składnicy Map. W dniach 10-12 października 1944 r. 1 oddział pomiarowy przemieścił się do Poppi. Od 13 października 1944 r. do 12 stycznia 1945 r. 1 oddział pomiarowy, jako pierwszy pododdział służby geograficznej 8 Armii, założył na froncie w trudnych warunkach atmosferycznych sieć triangulacyjną odcinka apenińskiego. W grudniu 1944 r. nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy kompanii – mjr Zieliński został przeniesiony do rezerwy, a jego miejsce zajął mjr Antoni Piesowicz. W styczniu 1945 r. 1 oddział pomiarowy przeszedł na odpoczynek, a jego miejsce na froncie w m. Brisighella zajął 2 oddział pomiarowy. Po dwutygodniowym odpoczynku 1 oddział pomiarowy przystąpił do unacześniania map terenów położonych nad granicą szwajcarską. 23 kwietnia 1945 r., w rejonie Pastel Maggiore, 2 oddział pomiarowy wykonał ostatnie prace polowe w trakcie działań wojennych.
W maju 1945 r. cała kompania została przeniesiona do m. Udine, gdzie na zlecenie brytyjskiego dowództwa w Austrii, przez całą dobę drukowała mapy terenów Jugosławii. W Udine kompania stacjonowała do lipca 1945 r., a następnie skierowano ją do Perozzi, niedaleko m. Macerata.
W Perozzi kadra kompanii prowadziła zajęcia ze słuchaczami Oficerskiej Szkoły Topografów. We wrześniu 1945 r. obie sekcje pomiarowe przeniosły się do Rangoni, gdzie doskonaliły swoje umiejętności w zakresie prac pomiarowych. W Rangoni kpt. Bronisław Dzikiewicz, wspólnie z por. inż. Ryszardem Pocztarem oraz ppor. Zdzisławem Brunne, opracował regulamin pt. „Instrukcja techniczna dla oddziałów pomiarowych kompanii geograficznej”. Ponadto, z oddziałów pomiarowych zorganizowano kurs kreślarek. W maju 1946 r. do oddziałów pomiarowych przydzielono absolwentów Oficerskiej Szkoły Topografów, dla których w rejonie San Georgio zorganizowano trzytygodniowy obóz szkoleniowy, w trakcie którego przeszkolono ich w praktycznym prowadzeniu prac pomiarowych.
We wrześniu 1946 r. kompania zdała cały sprzęt i uzbrojenie, a następnie przeniesiono ją do Neapolu, skąd zaokrętowano. Wyokrętowanie nastąpiło w Glasgow, po czym jednostkę skierowano do Prescot, przedmieścia Liverpoolu, gdzie nastąpiło rozformowanie pododdziału.
Obsada personalna kompanii
dowódca kompanii – kpt. / mjr topograf Władysław Zieliński
zastępca dowódcy kompanii – kpt. / mjr topograf Antoni Piesowicz
tłumacz – ppor. Asterblum
oficer gospodarczy – NN
dowódca oddziałów pomiarowych oraz 1 oddziału pomiarowego – kpt. / mjr inż. Bronisław Dzikiewicz
zastępca dowódcy oddziałów pomiarowych – dowódca 2 oddziału pomiarowego – kpt. Suchecki (przeniesiony do Szefostwa Służby Geograficznej we wrześniu 1943 r.)
zastępca dowódcy oddziałów pomiarowych – dowódca 2 oddziału pomiarowego – por. / kpt. topograf Biesaga
geodeta – zastępca dowódcy 2 oddziału pomiarowego – por. inż. Ryszard Pocztar
dowódca grupy pomiarowej w 1 oddziale pomiarowym – por. Wiesław Kostycewicz
dowódca grupy pomiarowej w 1 oddziale pomiarowym – ppor. Władysław Wasilewski
dowódca grupy obliczeniowej w 1 oddziale pomiarowym – ppor. inż. Jerzy Less
por. Zwierowicz
pchor. Bisiński
dowódca grupy pomiarowej w 1 oddziale pomiarowym – pchor. / ppor. Zdzisław Brunne
dowódca grupy pomiarowej w 1 oddziale pomiarowym – pchor. / ppor. inż. Aleksander Kalbarczyk
kartograf – kpr. Leon Lichmar-Lichmarów
mierniczy 1 oddziału pomiarowego – plut. Hrynkiewicz
mierniczy 1 oddziału pomiarowego – kpr. Wehrsztejn
geodeta 1 oddziału pomiarowego – pchor. Kłoda
szef 1 oddziału pomiarowego – st. sierż. / chor. Świderski
mierniczy 1 oddziału pomiarowego – st. strz. Esmont
kierowca 1 oddziału pomiarowego – kpr. Bajdan
geodeta 2 oddziału pomiarowego – ppor. Jefimow
geodeta 2 oddziału pomiarowego – ppor. Ociepko
geodeta 2 oddziału pomiarowego – por. Jałbrzykowski
dowódca oddziałów reprodukcyjnych – kpt. topograf Kazimierz Liber
zastępca dowódcy oddziałów reprodukcyjnych – dowódca 2 oddziału reprodukcyjnego – por. Marian Osiepka
dowódca oddziału kartograficznego – kpt. Marian Hełm-Pirgo
dowódca oddziału fotograficznego – kpt. topograf Wiktor Nowakowski
p.o. dowódcy oddziału fotograficznego – kpt. Suchecki
podchorąży / ppor. Warejko
szer. Tadeusz Czechowski (po wojnie aktor Teatru „Syrena” w Warszawie)
Józef Leszczyński (znany warszawski drukarz)
plutonowy Stefan Więckowski (znany warszawski drukarz)
plutonowy Julian Jerzy Radzikowski
Dziedzictwo tradycji
Zgodnie z decyzją Nr 34/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 2 czerwca 1993 r., 6 Samodzielny Oddział Topogeodezyjny w Toruniu przyjął z dniem 23 czerwca 1993 r. dziedzictwo tradycji 12 Kompanii Geograficznej, a dzień ten ustanowiono dorocznym świętem jednostki. Obecnie 6 sotg nosi nazwę 6 Samodzielny Oddział Geograficzny.
Przypisy
Bibliografia
Zbigniew Dunin-Wilczyński: Wojsko Polskie w Iraku: 1942-1943. Warszawa: Muzeum Niepodległości, 1993. ISBN 83-900727-2-6.
Bronisław Dzikiewicz, Z teodolitem pod Monte Cassino, Warszawa 1984.
Bronisław Dzikiewicz, Bitwa o Bolonię w 1945 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny”, Warszawa 1968, nr 3 (47), s. 480-486.
Linki zewnętrzne
Mapy wydane przez 12. Kompanię Geograficzną w bibliotece Polona