12 Eskadra Wywiadowcza
12 Eskadra Wywiadowcza – jednostka lotnictwa rozpoznawczego Armii Wielkopolskiej oraz Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona w 1919 roku na lotnisku Ławica w Poznaniu jako 1 Wielkopolska Eskadra Polowa. Uczestniczyła w wojnie polsko-ukraińskiej oraz polsko-bolszewickiej. W 1920 roku przekształcono ją w 12 Eskadrę Lotniczą, a później w 12 Eskadrę Wywiadowczą. Po wojnie weszła w skład 1 Pułku Lotniczego w Warszawie. W wyniku reorganizacji lotnictwa, w 1925 roku ponownie zmieniła nazwę na 12 Eskadrę Lotniczą.
Godło eskadry: „biała błyskawica”
Odznaka honorowa – „Za obronę Kresów Wschodnich”.
Formowanie, zmiany organizacyjne i walki
1 Wielkopolska Eskadra Polna
12 lutego 1919 roku, gen. Gustaw Macewicz wydał rozkaz organizacyjny, na podstawie którego rozpoczęto formowanie 1 Wielkopolskiej Eskadry Polnej na lotnisku Ławica w Poznaniu.
Według etatu, eskadra miała składać się z 6 pilotów, 4 obserwatorów, 2 strzelców pokładowych oraz 20 podoficerów i 115 szeregowych różnych specjalności. Jej pierwsze wyposażenie obejmowało sześć samolotów, w tym pięć wywiadowczych typu LVG C.V i jeden myśliwski Albatros D.Va, a także 4 samochody, 1 motocykl i kilka wozów konnych.
Na podstawie rozkazu Sztabu Generalnego nr 487/I z 9 stycznia 1919, eskadra weszła w skład I Grupy Lotniczej pod dowództwem kpt. pil. Romana Florera.
Na początku marca rozpoczęła się ofensywa ukraińska. Przerwana komunikacja kolejowa między Lwowem a Przemyślem spowodowała, że obrońcy Lwowa zostali odcięci od zaopatrzenia, a polskie oddziały walczące w rejonie Lwów – Gródek znalazły się w okrążeniu.
14 marca eskadra została skierowana na front wschodni pod Przemyśl i podporządkowana dowódcy Grupy Wielkopolskiej, płk. Danielowi Konarzewskiemu. Wraz z 5 i 9 Eskadrą Wywiadowczą utworzyła II Grupę Lotniczą.
W tym okresie eskadra dysponowała 5 pilotami, 4 obserwatorami, 3 oficerami oraz 146 żołnierzami.
W kwietniu realizowano działania o kryptonimie „Jazda”, których celem było uzyskanie przez polskie oddziały rozszerzonych podstaw do przeprowadzenia ofensywy na froncie ukraińskim. 1 kwietnia eskadra otrzymała jeden samolot LVG C.V jako uzupełnienie, a rozbity 12 kwietnia Albatros D.V został zastąpiony przez Albatros D.III. Łącznie eskadra dysponowała sześcioma samolotami typu LVG C.V.
Eskadra atakowała ukraińskie oddziały w rejonie Glinnik i Pustomyt, wykonując 33 fotografie rozmieszczenia nieprzyjaciela oraz ostrzeliwując jego pozycje z broni pokładowej. Zrzucono około 400 bomb lotniczych, a ataki bombowe i szturmowe były przeprowadzane z niskiej wysokości, co narażało załogi na ogień karabinów maszynowych nieprzyjaciela. Sierż. pil. Franciszek Jach zestrzelił 9 maja balon obserwacyjny, ale sam został zestrzelony przez sowiecką piechotę i w niewoli zdołał uciec po kilku dniach.
W tym czasie eskadra prowadziła dalekie rozpoznanie dla dowództwa armii gen. Wacława Iwaszkiewicza, latając aż po Stryj. W miarę sukcesów wojsk lądowych, eskadra przebazowała się najpierw do Medyki, a później do Stryja, tracąc kilka samolotów; wśród uzupełnień znalazły się nowe typy: szturmowy Albatros J.I (8 maja) oraz wywiadowcze DFW C.V i Rumpler C.VII (w czerwcu).
Po oswobodzeniu Małopolski Wschodniej, 10 czerwca 1919 roku eskadra wróciła do Poznania.
Naczelna Rada Ludowa uhonorowała bojowe zasługi eskadry w trakcie kampanii polsko-ukraińskiej, nadając jej plakietkę „Za obronę Kresów Wschodnich”, która była umieszczana na samolotach bojowych eskadry.
Po powrocie eskadra weszła w skład Frontu Wielkopolskiego, stacjonując na lotnisku Wojnowice i prowadząc działania rozpoznawcze.
3 września eskadra znów poleciała na wschód, tym razem na Front Litewsko-Białoruski, gdzie weszła w skład 1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich. 16 września została rozmieszczona na lotnisku w Kisielewiczach koło Bobrujska, a 19 września rozpoczęła ataki szturmowe oraz współpracę z artylerią. Wówczas eskadra dysponowała 8 samolotami: 5 LVG C.V, Albatros J.I, DFW C.V oraz Rumpler C.VII; w październiku dołączył myśliwiec Fokker E.V. Brak łączności radiowej zmuszał wojska do stosowania sygnalizacji przy pomocy płacht i rakiet.
Eskadra realizowała również zadania dalekiego zwiadu, dochodząc nawet do rejonu Homla.
27 września załoga w składzie: ppor. pil. Teofil Krzywik i ppor. obs. Wiktor Karczewski, wracając z bombardowania mostu kolejowego w Oli, została zestrzelona i zmuszona do przymusowego lądowania na terenie zajętym przez wroga. Jeszcze tego samego dnia oficerowie przedostali się do polskich wojsk, zabierając ze sobą wymontowany z samolotu karabin maszynowy, jednakże ich samolot został zniszczony (później wymontowano z niego silnik). Ta sama załoga została ponownie zestrzelona 15 grudnia, lecąc nowym samolotem tego typu. Tym razem dostała się do bolszewickiej niewoli; ppor. Krzywik zaginął, natomiast ppor. Karczewski zdołał uciec i dotrzeć do bazy lotniczej, lecz z powodu odmrożeń nie powrócił do latania.
W okresie zimowym charakter działań jednostki uległ zmianie. Eskadra stała się bardziej niszczycielska niż dotychczas obserwacyjna, bombardując węzły komunikacyjne, linie zaopatrzenia oraz bolszewickie pociągi pancerne. Na stacje kolejowe Żłobin i Rohaczów zrzucono ładunek około 6000 kg bomb.
Wykorzystując względny spokój na froncie, w okresie jesienno-zimowym eskadra prowadziła szkolenie personelu lotniczego oraz uzupełniała stany. Na dzień 1 lutego 1920 roku eskadra wchodziła w skład VII Grupy Lotniczej, posiadając 10 pilotów, 4 obserwatorów oraz 8 samolotów.
12 Eskadra Lotnicza/Wywiadowcza
Wczesną wiosną 1920 roku nastąpiły zmiany organizacyjne. Eskadra została przemianowana na 12 Eskadrę Lotniczą, a niedługo potem na 12 Eskadrę Wywiadowczą.
Na koniec marca, na Frencie Litewsko-Białoruskim stacjonował 1 Dywizjon Lotniczy, który składał się z 1., 4. i 8. Eskadry Wywiadowczej oraz wielkopolskiego dywizjonu złożonego z 12. i 14. Eskadry Wywiadowczej oraz 13. Eskadry Myśliwskiej. Jeszcze w kwietniu lotnictwo Frontu zostało wzmocnione przez 4 Dywizjon Lotniczy, w skład którego weszły 11. i 18. Eskadra Wywiadowcza. W maju do rejonu frontu przybyły 10. Eskadra Wywiadowcza oraz 19. Eskadra Myśliwska. Naczelne dowództwo przydzieliło 4 Armii pięć eskadr, 1 Armii – trzy eskadry, a do 7 Armii włączono tylko jedną eskadrę.
12 Eskadra wchodziła w skład 7 Dywizjonu Lotniczego i dysponowała 12 samolotami, z czego jedynie 6 było sprawnych. Taktycznie podporządkowana była 14 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty.
Zmienił się również charakter działań eskadry. Jej głównym zadaniem stało się wsparcie z powietrza działań wojsk lądowych.
W dniach od 6 do 15 kwietnia eskadra wykonała 31 lotów bojowych, zrzucając na pozycje sowieckie ponad 1000 kg bomb. W tych działaniach wyróżniła się załoga sierż. Burzyńskiego oraz ppor. Płachty, która od 9 do 11 kwietnia realizowała dalekie loty wywiadowcze w rejonie Rzeczycy.
W następnych dniach aktywność eskadry nieco spadła.
17 kwietnia załogi wzięły udział w prowadzonej przez kpt. Jurgensona wyprawie bombowej na skupiska sowieckich okrętów rzecznych oraz artylerii pod Berezyną. Mimo silnego ognia obrony przeciwlotniczej, eskadra zrzuciła 600 kg bomb, a wyróżniły się sierż. Burzyński oraz ppor. Płachta, którzy tego dnia wykonali dwa naloty.
W boju pod Szaciłkami eskadra przeprowadzała ataki szturmowe na bolszewicką piechotę, współpracując z artylerią w wykrywaniu celów.
Piloci latali również w nocy, realizując zarówno zadania rozpoznawcze, jak i bombardierskie.
Na początku maja dowódca 4 Armii, gen. Stanisław Szeptycki, odwołał podporządkowanie taktyczne eskadr i podporządkował je bezpośrednio sobie. Wyznaczył także rejony działania dla eskadr. 12 Eskadra Wywiadowcza, wspólnie z 13 Eskadrą, miała operować w rejonie Bobrujska.
W tym czasie 12 Eskadra stacjonowała w Kisielewiczach koło Bobrujska.
10 maja przeprowadzono nalot bombowy na nieprzyjacielskie lotnisko w Pirjawczach, w którym wzięły udział trzy załogi 12 Eskadry (czwarta zawróciła z powodu awarii). Przeciwko nim wystartował klucz trzech myśliwców sowieckich Nieuport 24 z 1. Dywizjonu Myśliwskiego, dowodzony przez G. Sapożnikowa. Zestrzelony został samolot LVG C.V dowódcy eskadry, kpt. Władysława Jurgensona, z pchor. obs. Tadeuszem Dzierzgowskim na pokładzie (według polskich meldunków, przez ogień przeciwlotniczy nad Żłobinem; według radzieckich – przez myśliwiec Sapożnikowa). Obaj lotnicy trafili do niewoli; dowódca został rozstrzelany, a pchor. Dzierzgowski uwolniony dopiero po zakończeniu działań wojennych.
Według niektórych publikacji, w tym czasie por. Jach, na samolocie Oeffag D.3, działając na wypożyczonym z 13 Eskadry Myśliwskiej, zestrzelił w rejonie lotniska Sołtanowka sowieckiego Nieuporta, jednak brak jest bliższych informacji na ten temat.
W drugiej dekadzie maja, w rejonie Bobrujska, natężenie walk było znacznie mniejsze niż na odcinku borysowskim, dlatego dwa samoloty eskadry z załogami: por. Jach i por. Loria oraz sierż. Jakubowski i pchor. Święcicki zostały oddane do dyspozycji dowódcy 4 Armii i przerzucone do Mińska. Załogi prowadziły loty w rejonie Borysowa, a po zlikwidowaniu wyłomu w pasie obrony 4 Armii, powróciły do Bobrujska.
Czerwiec dla eskadr 7 Dywizjonu rtm. Buckiewicza był okresem stosunkowo spokojnym. Na linii Berezyny walki ustały, a 12 Eskadra stacjonowała w Kisielewiczach koło Bobrujska.
Pomimo to zachowywała dużą wartość bojową. Od 12 do 20 czerwca, wspólnie z 13 Eskadrą Myśliwską, przeprowadziła 15 lotów bojowych, a do końca czerwca blisko 30.
Pod koniec czerwca rozpoczęło się natarcie oddziałów sowieckich na linii Berezyny.
Ostatnim dniem aktywnej akcji lotniczej na linii Berezyny był 29 czerwca, kiedy załogi 12 i 13 eskadry przeprowadziły łącznie siedem lotów wywiadowczych i szturmowych w rejonie nieprzyjacielskich przyczółków i przepraw. Wobec przewagi przeciwnika, wojska polskie rozpoczęły odwrót. Szybkie postępy wojsk sowieckich zmusiły eskadrę do wycofania się z bezpośrednio zagrożonej strefy.
Eskadra była zmuszona do częstych przegrupowań, które były realizowane na tyle sprawnie, że lotnicy mogli wspierać walczącą 14 Dywizję Piechoty aż do rejonu Białegostoku.
W pierwszych dniach lipca eskadra opuściła lotnisko Serebrianka i ruszyła do Baranowicz. W tym czasie wydzielono czołówkę lotniczą pod dowództwem por. Bogdana Kwiecińskiego, w której aktywne były załogi: sierż. Filipiak, ppor. Szczudłowski, ppor. Karpiński, sierż. Jakubowski, a także pchor. Gallus, sierż. Leonard Hudzicki i sierż. Roman Święcicki.
Czołówka eskadry dysponowała wówczas jedynie trzema samolotami.
16 lipca eskadra opuściła Baranowicze i wycofała się do Hajnówki. Tam, w dniach 23 i 24 lipca, wykonała kilka lotów bojowych, wspierając 14 Dywizję Piechoty w kierunku Warszawy.
Spod Białegostoku, już samodzielnie, odleciała do Warszawy i osiedliła się na lotnisku w Siekierkach.
Tam eskadra została przydzielona do dyspozycji nowo utworzonej 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego i do 10 sierpnia wykonała jeszcze 20 lotów bojowych, głównie w rejonie Mławy i Działdowa.
W ramach przygotowań do operacji znad Wieprza, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr polskiego lotnictwa wojskowego w dwóch rejonach: lotnictwa 1. i 5. Armii – na lotniskach warszawskich (Mokotów i Siekierki), a lotnictwa 2., 3. i 4. Armii na lotniskach Radomia, Dęblina, Puław i Lublina.
Eskadra weszła w podporządkowanie dowództwa 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego i broniła stolicy od północy, operując w rejonach Mława – Działdowo. Posiadała wówczas 6 samolotów, głównie LVG C.V.
12 sierpnia zwalczała sowieckie przeprawy na Narwi oraz oddziały wroga w rejonie Pułtusk – Różan – Maków Mazowiecki.
W tym dniu zestrzelono przy starcie samolot DFW C.V; pilot ppor. Henryk Kozanecki zginął, a ppor. Jerzy Roszkowski został ranny. Następnego dnia podczas ataków na bolszewickie wojska zestrzelony został jeden samolot, a załoga: sierż. obs. Leonard Hudzicki oraz sierż. pil. Alojzy Błażyński, dostała się do niewoli. W zamieszaniu jednak zdołali uciec, a następnie w żydowskich przebraniach dotarli do własnych pozycji.
Od 14 do 20 sierpnia załogi eskadry wykonały 38 lotów bojowych, zrzucając 875 kg bomb i wystrzeliwując 15 tysięcy nabojów, co sprawiło, że eskadra została oceniona jako najaktywniejsza z jednostek biorących udział w Bitwie Warszawskiej.
16 sierpnia oddziały 3. i 4. Armii rozpoczęły kontrofensywę. Tego dnia 12 Eskadra Wywiadowcza, wspólnie z 1 Eskadrą Wywiadowczą oraz 13 Eskadrą Myśliwską, zwalczały pozycje nieprzyjaciela pod Pułtuskiem. Załogi ponawiały ataki, aż jednostki sowieckiej 3 Armii zaczęły się wycofywać. 17 i 18 sierpnia eskadra prowadziła działania szturmowe w rejonach Działdowa, 19 sierpnia w okolicach Sierpca, a 20 sierpnia pod Mławą i Bielskiem.
Po zakończeniu Bitwy Warszawskiej eskadra przeszła do działań bombowo-szturmowych.
25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację.
Po reorganizacji, na północnym odcinku frontu, ugrupowanie wojsk polskich składało się z 2. i 4. Armii. Zmienił się również przydział lotnictwa do poszczególnych związków operacyjnych. W skład lotnictwa 2. Armii wchodziły: 1., 12. i 16. Eskadra Wywiadowcza oraz 13. Eskadra Myśliwska. Eskadry 1. i 13. stacjonowały w Dojlidach, a eskadry 12. i 16. w Markowszczyznie.
12 Eskadra, bazująca na lotnisku Markowszczyzna, prowadziła szczegółowe rozpoznanie sił i ugrupowania nieprzyjaciela na korzyść oddziałów wojsk lądowych. Już od 5 września jej załogi jako pierwsze zameldowały o podchodzeniu posiłków sowieckich oraz rozlokowaniu się znacznych sił wroga pod Grodnem na odcinku Lipsk–Kuźnica–Odelsk. W trakcie tych działań wykryto sześć baterii sowieckiej artylerii. W drugiej połowie września przygotowania do bitwy weszły w końcowy etap. 12 Eskadra rozpoznawała w tych dniach przeprawy nieprzyjaciela, między innymi pod Migrowem.
21 września rozpoczęła się bitwa nad Niemnem. W składzie 2 Armii eskadra brała udział w walkach nad Niemnem, w zdobyciu Grodna oraz zajęciu Lidy.
22 września, podczas działań szturmowych na wycofujące się oddziały nieprzyjaciela, została zestrzelona załoga: sierż. Antoni Katarzyński oraz pchor. Kazimierz Szczepański. Pilot poległ, a obserwator w ciężkim stanie został odwieziony do szpitala. Kolejnym miejscem bazowania eskadry była Lida.
15 października eskadra wykonała swoje ostatnie loty bojowe.
Po zawieszeniu broni, w listopadzie eskadra przegrupowała się do Wilanowa.
Łącznie eskadra wykonała 515 lotów bojowych, spędzając 756 godzin w powietrzu. Zginęło 8 lotników.
Eskadra w okresie pokoju
W 1921 roku jednostka weszła w skład powstającego 1 Pułku Lotniczego w Warszawie.
W lutym 1925 roku, na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 2300/org., rozpoczęto reorganizację lotnictwa wojskowego, która polegała między innymi na przekształceniu eskadr wywiadowczych na „lotnicze” oraz zmianie ich numeracji. Pierwsza cyfra oznaczała numer pułku, a druga kolejność eskadry w pułku.
12 Eskadra Wywiadowcza została przekształcona w 12 Eskadrę Lotniczą.
Cztery lata później jednostka została ponownie przemianowana na 12 Eskadrę Liniową. W marcu 1939 roku eskadra została rozformowana, a jej personel wcielono do 215 Dywizjonu Bombowego.
Żołnierze eskadry
Wypadki lotnicze
15 grudnia 1919 roku podczas wykonywania zadania bojowego zginął ppor. pil. Teofil Krzywik.
10 maja 1920 roku w trakcie walki powietrznej zestrzelony został kpt. Władysław Jurgenson, który dostał się do niewoli i został rozstrzelany, a obserwator, pchor. Tadeusz Dzierzbowski, powrócił do kraju dopiero po zawarciu rozejmu.
13 sierpnia 1920 roku, wykonując lot bojowy, zginął ppor. pil. Henryk Kazanecki, a jego obserwator ppor. Jerzy Roszkowski został ciężko ranny.
22 września 1920 roku, podczas wykonywania zadania bojowego, zginął sierż. pil. Antoni Katarzyński, a ciężko ranny został obserwator ppor. Kazimierz Szczepański.
Samoloty eskadry
W składzie 1 Pułku Lotniczego, 12 Eskadra Wywiadowcza dysponowała samolotami: Breguet 14 oraz Ansaldo 300.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. Nr 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
Robert Kulczyński, Łukasz Łydżba. I Eskadra Wielkopolska (12. Eskadra Wywiadowcza). Zarys dziejów 1919-1920. Część 1. „Lotnictwo z szachownicą”. Nr 51 (1/2014), s. 16–20, luty 2014. Wrocław: Wydawnictwo Sanko. ISSN 1643-5702.
Robert Kulczyński, Łukasz Łydżba. I Eskadra Wielkopolska (12. Eskadra Wywiadowcza). Zarys dziejów 1919-1920. Część 2. „Lotnictwo z szachownicą”. Nr 52 (2/2014), s. 4–11, czerwiec 2014. Wrocław: Wydawnictwo Sanko. ISSN 1643-5702.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
1. wielkopolska eskadra lotnicza (12. eskadra wywiadowcza) w latach 1919–1925. infolotnicze.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-07)].
I. wielkopolska eskadra lotnicza. „Polska Flota Napowietrzna”. 269-271, s. 171, 1–15 grudnia 1919. Poznań: Inspektorat Wojsk Lotniczych. OCLC 1036659616.