12 Dywizja Piechoty (II RP)

12 Dywizja Piechoty (12 DP) to jedna z istotnych jednostek piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Jej historia sięga 6 Dywizji Strzelców Polskich Armii Polskiej, która została utworzona we Francji. Na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 1 września 1919 roku, 6 DSP przekształcono w 12 Dywizję Piechoty.

W czasie międzywojennym dowództwo 12 DP miało swoją siedzibę w Tarnopolu. W 1923 roku dywizja składała się z 51, 52 oraz 54 pułku piechoty.

Podczas kampanii wrześniowej dywizja walczyła jako część Armii „Prusy”. Skoncentrowana w lasach starachowickich, uczestniczyła w bitwie pod Iłżą, Kotlarką i Rzechowem. Po zniszczeniu dywizji, jej resztki weszły w skład Grupy „Sandomierz”.

Formowanie i zmiany organizacyjne

12 Dywizja Piechoty wywodzi się z Armii Polskiej, która została utworzona podczas I wojny światowej we Francji. W lutym 1919 roku w obozie Arches, na podstawie francuskiej 74 Dywizji Piechoty, rozpoczęto organizację 6 Dywizji Strzelców Polskich.

Na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych nr 169 z 1 września 1919 roku, 6 DSP została przekształcona w 12 DP, w skład której weszły pułki: 51, 52, 53 oraz 54.

Jednocześnie przeprowadzono gruntowną reorganizację. W wyniku tych zmian szeregi dywizji opuścili oficerowie francuscy, niepełnoletni oraz najstarsze roczniki żołnierzy, w tym wielu ochotników z Francji i Ameryki. Zastąpili ich oficerowie polscy oraz żołnierze z poboru.

Po reorganizacji, struktura dywizji przedstawiała się następująco:

• dowództwo
• sekcja taborowa (w etacie dowództwa taborów 12 DP)
• kompania sztabowa (w etacie 52 pp)
• pluton jazdy sztabowej (w etacie 4 pdrag.)
• poczta polowa nr 32
• pluton żandarmerii (w etacie szwadronu zapasowego 6 dywizjonu żandarmerii wojskowej)
• XXIII Brygada Piechoty
• XXIV Brygada Piechoty
• XII Brygada Artylerii
• IV dywizjon 4 pułku dragonów kresowych (od 1 X 1919 – 4 pułku kresowego strzelców konnych)
• 12 kompania telegraficzna dywizyjna
• 12 batalion saperów z kolumną mostową nr 65 i kolumną narzędzi sap. nr 12
• szpital nr 607
• szpital nr 608 (planowany do utworzenia)
• szpital nr 609 (planowany do utworzenia)
• 64 kolumna samochodów sanitarnych
• 12 urząd amunicyjny (planowany do utworzenia)
• 12 urząd gospodarczy (planowany do utworzenia)
• 12 szpital koni (planowany do utworzenia)
• 12 warsztaty artylerii
• piekarnia polowa nr 6
• kooperatywa nr 12
• dowództwo taborów 12 DP
• 4 i 5 sekcja kolumny polowej osobowej nr 61 (samochodów)
• kolumna polowa nr 611 (samochodów)
• kolumna polowa nr 612 (samochodów)
• kolumna taborowa nr 625
• kolumna taborowa nr 626
• kolumna taborowa nr 627
• kolumna taborowa nr 628
• kolumna taborowa nr 629
• kolumna taborowa nr 630
• kolumna taborowa nr 631
• kolumna taborowa nr 632
• kolumna taborowa nr 633
• kolumna taborowa nr 634
• kolumna taborowa nr 635
• kolumna taborowa nr 636
• kolumna taborowa nr 643
• kolumna taborowa nr 644 (planowana do utworzenia)
• kolumna taborowa nr 645 (planowana do utworzenia)

W tym okresie dywizja liczyła 388 oficerów, 13 979 podoficerów i szeregowych oraz 4820 koni.

Dywizja w walce o granice

W styczniu i lutym 1920 roku, oddziały dywizji zajęły linię: Starokonstantynów – Uszyca.

1 kwietnia jednostki 6 Armii realizowały rozkaz operacyjny Dowództwa Frontu Podolskiego z dnia 28 marca, który nakazywał rozpoznanie oraz zniszczenie sił nieprzyjaciela w rejonie Baru i Wołkowiniec, jak również zniszczenie infrastruktury kolejowej na trasie Bar–Mohylew. Dodatkowo, 12 DP miała wykonać działania pomocnicze – wypady na Jełtuszków. Dowództwo 12 DP podzieliło siły na cztery grupy wypadowe. 54 pp miał za zadanie zająć Jełtuchy, Harmaki oraz następnie Komarowce, przerywając drogę Bar–Wołkowińce; kolumna dowodzona przez kapitana Piotra Kończyca, składająca się z dwóch batalionów 52 pp, miała zaatakować przez Neteczyńce w kierunku Baru; Grupa płk. Konstantego Oświęcimskiego (4 pspodh., baon 144 pp, baon 52 pp, wsparta baterią 18 pap) miała zająć Jełtuszków; Grupa jazdy mjr. Stefana Cieńskiego (6 puł i IV /4 psk z kompanią saperów) miała dotrzeć do Wasiutyńców i zniszczyć tor kolejowy, aby odciąć drogę odwrotu nieprzyjacielowi. Grupy wypadowe wymaszerowały 31 marca tuż przed północą. Akcję generał Iwaszkiewicz planował na maksymalnie dwa dni, po czym oddziały miały wrócić na wcześniejsze pozycje.

Wiosną 1920 roku dywizja uczestniczyła w wyprawie kijowskiej, walcząc w składzie 6 Armii. 25 kwietnia jej oddziały zaatakowały wzdłuż linii kolejowej Dereźnia – Żmerynka oraz linii Wołkowińce–Bar–Żmerynka. Dywizja zdobyła m.in. Bar, Tulczyn i Bracław. Następnie przeszła do obrony na linii od Dniestru do Bohu.

Od 12 czerwca prowadziła działania opóźniające, angażując znaczne siły przeciwnika. Od 12 do 24 lipca miała miejsce intensywna walka o utrzymanie linii Zbrucza w rejonie Wołoczysk i Frydrychówki. Na przełomie lipca i sierpnia dywizja broniła pozycji nad Seretem na odcinku Janów – Iwanczów. 4 sierpnia skutecznie stawiła opór bolszewickiej 10 Brygadzie Strzeleckiej. 14 sierpnia wycofała się na linię rzeki Strypa i przeszła w okolice Przemyślan. Od 21 do 28 sierpnia 12 DP, współdziałając z wojskami ukraińskimi gen. Mychajły Omelianowicza-Pawlenki, odnosiła sukcesy w rejonie Bóbrki i pod Świrzem, powstrzymując marsz bolszewickich 47 i 60 Dywizji Strzeleckich na Lwów. 15 września, w ramach grupy gen. Franciszka Latinika, dywizja przeszła do kontrofensywy, zdobywając Brzeżany i rozpoczynając pościg za wojskami bolszewickimi. W wyniku tych działań osiągnięto rubież Jałtuszków–Deraźnia–Latyczów.

18 października 1920 roku zawarto rozejm. W wyniku międzynarodowych porozumień, oddziały dywizji zostały wycofane nad Zbrucz, gdzie rozpoczęły służbę na linii demarkacyjnej, którą pełniły do początku grudnia 1921 roku. Następnie oddziały powróciły do swoich macierzystych garnizonów.

Dywizja w okresie pokoju

Do grudnia 1921 roku dywizja została przekształcona w stan pokojowy. Z jej składu wyłączono jednostki artylerii ciężkiej, kawalerii dywizyjnej oraz batalion saperów. 53 pp, który dotychczas był w jej składzie, został podporządkowany dowódcy 11 Karpackiej Dywizji Piechoty.

Od 15 września 1932 roku rozpoczął działalność Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy 12 DP przy 54 pułku piechoty Strzelców Kresowych w Tarnopolu.

W obliczu utrzymującego się napięcia, wszystkie pułki dywizji początkowo miały tzw. wzmocnione etaty. W wyniku reorganizacji piechoty w 1930 roku, 51 i 54 pp zostały zakwalifikowane do pułków I grupy, tzw. normalnych, natomiast 52 pp pozostał w grupie II, tzw. wzmocnionych.

Bezpośrednio po wojnie, dowództwa garnizonów musiały stawić czoła licznych problemom związanym z gospodarką. Konieczne było stworzenie odpowiednich warunków bytowych dla kadry oraz żołnierzy. Starano się zapewnić odpowiednie zakwaterowanie, wyżywienie oraz poprawić stan zdrowot wcielanych poborowych. Wspólnie z nauczycielami Towarzystwa Szkoły Ludowej organizowano również obowiązkowe kursy dla analfabetów oraz kursy doskonalenia zawodowego. W 54 i 51 pp w okresie jesienno-zimowym organizowano kursy z przysposobienia rolniczego.

W Tarnopolu działało kino wojskowe „Mars” oraz Oficerskie Kasyno Garnizonowe. W 1936 roku, przy placu Sobieskiego, otwarto świetlicę dla żołnierzy, prowadzoną przez Polski Biały Krzyż. W mieście funkcjonował Wojskowo-Cywilny Klub Sportowy „Kresy”. Aktywną działalność prowadziło także koło Stowarzyszenia „Rodzina Wojskowa”, które wydawało swoją gazetkę „Nasza Gazetka”. W jednostkach obchodzono uroczyście święta państwowe, wojskowe oraz religijne. 21 marca 1921 roku Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wręczył nowe sztandary 53 i 54 psk oraz uhonorował żołnierzy odznaczeniami: Orderami Wojskowymi Virtuti Militari i Krzyżami Walecznych.

16 grudnia 1923 roku w Tarnopolu odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza, a na jego odbudowę znacząco wpłynęły oddziały 12 DP. Na kamieniu nieopodal pomnika umieszczono napis: „15 lipca 1919 r. Dywizja Strzelców Polskich pod dowództwem gen. de Champeaux wstąpiła bohatersko do Tarnopola”. W 1936 roku odsłonięto pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego, co było wielką manifestacją polskości. Z okazji XX-lecia odzyskania niepodległości, wmurowano w cokół pomnika tablicę z nazwiskami żołnierzy 54 ppsk, którzy polegli w wojnie polsko-bolszewickiej.

Żołnierze dywizji brali również udział w uroczystościach religijnych zarówno obrządku rzymskokatolickiego, jak i greckokatolickiego. Kompania honorowa 54 pp uczestniczyła w procesjach Bożego Ciała oraz w ceremoniach poświęcenia wody podczas Święta Jordanu.

Szkolenie w dywizji

Bezpośrednio po zawieszeniu broni, zorganizowano regularne szkolenie. Początkowo brakowało odpowiednich planów, programów oraz regulaminów. Z czasem nabrało ono odpowiednich form i tempa. Szkolenie kadr przybierało zazwyczaj formę ćwiczeń szkieletowych, ćwiczeń na mapach lub pokazowych. Inspektor armii organizował także gry wojenne, w trakcie których doskonalono umiejętności dowódców na wszystkich szczeblach. W okresie letnim dywizja ćwiczyła na tzw. przedoboziu, gdzie odbywały się ostre strzelania oraz kończono „szkołę kompanii” w ramach szkolenia bojowego. W tym czasie inspektor armii zazwyczaj organizował ćwiczenia międzydywizyjne. W pierwszych dniach ćwiczeń omawiano zagadnienia boju spotkaniowego, a w kolejnych jedna strona prowadziła walki opóźniające, podczas gdy druga podejmowała pościg. Czas poświęcony ćwiczeniom w okresie letnim wahał się od 54 do 85 dni.

Organizacja pokojowa 12 DP w 1939 roku

• dowództwo 12 Dywizji Piechoty w Tarnopolu
• 51 pułk piechoty Strzelców Kresowych w Brzeżanach
• 52 pułk piechoty Strzelców Kresowych w Złoczowie
• 54 pułk piechoty Strzelców Kresowych w Tarnopolu
• 12 pułk artylerii lekkiej w Złoczowie (I dywizjon detaszowany w Tarnopolu)
• Ośrodek Sapersko-Pionierski 12 DP w Tarnopolu
• kompania łączności 12 DP w Tarnopolu

Udział w kampanii wrześniowej 1939

Od czerwca 1939 roku, 12 DP, pod dowództwem generała brygady Gustawa Paszkiewicza, była przeznaczona do drugiego rzutu, a w przypadku mobilizacji miała wejść w skład południowego skrzydła Armii „Prusy” pod dowództwem gen. Stanisława Skwarczyńskiego.

27 sierpnia 1939 roku, w jednostkach 12 DP ogłoszono mobilizację alarmową. Rozwój do etatu wojennego przebiegał zgodnie z planem. Z powodu braku środków transportu, pierwsze oddziały mogły wyruszyć na front dopiero w nocy z 1 na 2 września. Dywizja była skoncentrowana w rejonie Kielc. Od 6 września główne siły dywizji (siedem batalionów piechoty, dziesięć baterii artylerii oraz kompania przeciwpancerna) broniły kierunków Końskie – Skarżysko-Kamienna i Kielce – Skarżysko-Kamienna.

7 września 12 DP opuściła pozycje pod Skarżyskiem i ruszyła w kierunku Iłży. W nocy skoncentrowała się w lesie starachowickim na wschód od Iłży. W tym miejscu dowódca dywizji otrzymał rozkaz skoncentrowania sił w lesie na północ od Lipska, a następnie w nocy z 9 na 10 września przemieszczenia się za Wisłę w rejonie Solca. 8 września drogę odwrotu polskim oddziałom zablokował niemiecki 9 pułk kawalerii zmotoryzowanej z 3 Dywizji Lekkiej. Około godziny 12:00 Niemcy zaatakowali Iłżę od wschodu. 7 pp Legionów, wsparty III/51 pp, odparł atak. Około 18:00 miało miejsce spotkanie bojowe z udziałem oddziałów 12 DP, które zepchnęły Niemców na pozycje wyjściowe. Po zapadnięciu zmroku polskie oddziały otrzymały rozkaz wycofania się na południe od miejscowości Pastwiska. Przed północą 8 września, po uporządkowaniu sił, północna kolumna dowodzona przez ppłk. Bronisława Kowalczewskiego, który zastąpił ppłk dypl. Franciszka Pokornego, wznowiła natarcie. O 4:00 ruszyło także natarcie południowej kolumny płk. dypl. Seweryna Łańcuckiego. Niestety, oba natarcia nie przyniosły sukcesu. 9 września obie kolumny wznowiły atak i zdobyły rubież Prędocin – Rzechów. Tutaj polska piechota została zaatakowana przez niemiecki 67 batalion czołgów, który z łatwością zniszczył I/52 pp. Jego resztki wycofały się do lasu starachowickiego. Straty polskie były znaczne. Intensywny ostrzał artyleryjski oraz „psychoza czołgowa” doprowadziły do paniki i rozproszenia reszty oddziałów dywizji. Kompanie wycofywały się w nieładzie i nie udało się ich zatrzymać na pozycjach wyjściowych. Część z nich zebrała się w rejonie Piotrowego Pola.

W związku z zaistniałą sytuacją, w południe 9 września, dowódca zgrupowania południowego Armii „Prusy”, gen. bryg. Stanisław Skwarczyński, podjął decyzję o rozwiązaniu oddziałów. O 15:30, dowódca pozostałości dywizji, dowódca artylerii dywizyjnej płk Tadeusz Rawski, zwołał odprawę i nakazał zniszczenie ciężkiego sprzętu, rozpuszczenie koni, zabezpieczenie sztandarów oraz przebicie się małymi grupkami za Wisłę w kierunku Józefowa. Części żołnierzy udało się wyjść z okrążenia i przeprawić na prawy brzeg Wisły. Punkt zbiorczy dywizji zorganizowano w Kraśniku. Dywizja nie została już odtworzona. Jej żołnierze wzięli udział w drugiej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim.

Działania oddziałów, które nie dołączyły do dywizji

6 września II batalion 54 pp, pluton artylerii 51 pp, 63 kompania przeciwpancerna, kompanie przeciwpancerne 51 pp i 54 pp oraz 9 bateria 12 pal zostały włączone do Grupy „Sandomierz” i skierowane do obrony przepraw przez Wisłę. 15 września, podczas odwrotu, w Modliborzycach II/54 pp poniósł znaczne straty od lotnictwa i utracił zdolność bojową. Pozostali żołnierze batalionu zostali włączeni do innych oddziałów i walczyli 20 września w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim.

7 września do oddziałów Grupy „Sandomierz” dołączył I/54 pp oraz pluton artylerii 54 pp. Po rozładunku, jednostki te zostały zbombardowane przez niemieckie lotnictwo. Po odtworzeniu zdolności bojowej przeszły do obrony na Sanie. W kolejnych dniach dołączyły do Armii „Kraków” i wzięły udział w drugiej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim.

Do dywizji nie dotarł również transport kolejowy z kolumną saperską, który 6 września znajdował się w Nisku. W wyniku zniszczenia torów kolejowych, saperzy zostali wycofani w kierunku Lwowa.

Skład Ośrodka Zapasowego 12 DP liczył 50 uzbrojonych oficerów, 200 szeregowych oraz 3000 nieuzbrojonych żołnierzy. 15 września zostali oni skierowani ze Złoczowa do Stanisławowa. 18 września, w rejonie Buczacza, zostali otoczeni przez oddziały sowieckie i po rozbrojeniu trafili do niewoli. Część oficerów została później zamordowana w Katyń.

Organizacja wojenna dywizji we wrześniu 1939

• dowództwo 12 Dywizji Piechoty
• 51 pułk piechoty Strzelców Kresowych
• 52 pułk piechoty Strzelców Kresowych
• 54 pułk piechoty Strzelców Kresowych
• 12 pułk artylerii lekkiej
• 12 dywizjon artylerii ciężkiej
• 12 batalion saperów
• bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 12 – kpt. Franciszek Burski
• samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 63
• kompania kolarzy nr 63
• kompania przeciwpancerna nr 63
• kompania telefoniczna 12 DP – kpt. łącz. Eugeniusz Zbigniew Badowski
• pluton łączności Kwatery Głównej 12 DP – por. łącz. Władysław Leonard
• pluton radio 12 DP – ppor. Kornel Ludwik Pietruszewski
• drużyna parku łączności 12 DP
• szwadron kawalerii dywizyjnej – szwadron KOP „Hnilice Wielkie”
• służby

Obsada personalna Kwatery Głównej 12 DP we wrześniu 1939 roku

• dowódca dywizji – gen. bryg. Gustaw Paszkiewicz
• dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. Seweryn Łańcucki
• dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Tadeusz Rawski
• szef sztabu – ppłk dypl. art. Stefan Longin Izdebski
• oficer operacyjny – kpt. dypl. Emil Sikorski
• dowódca łączności – kpt. łącz. Zygmunt Unieszowski
• kwatermistrz – kpt. dypl. Tadeusz Kolasiński
• szef służby zdrowia – ppłk lek. dr Stanisław Kublin

Obsada personalna dowództwa dywizji

• Dowódcy dywizji:
• gen. bryg. Denis Anne Marie de Champeaux de Saucy
• gen. ppor. Robert Lamezan-Salins (XII 1919 – 12 III 1920)
• płk / gen. bryg. Marian Januszajtis-Żegota (1920 – 27 VIII 1924 → stan nieczynny)
• gen. bryg. Walery Maryański (1 X 1924 – 1 III 1927 → urlopowany)
• gen. bryg. Stanisław Sołłohub-Dowoyno (7 III 1927 – II 1936)
• gen. bryg. Gustaw Paszkiewicz (1936 – IX 1939)

• Dowódcy piechoty dywizyjnej:
• płk piech. Kazimierz Łukoski (X 1921 – VIII 1925)
• płk piech. Włodzimierz Bokszczanin (14 I 1926 – 31 III 1927 → członek Oficerskiego Trybunału Orzekającego)
• płk piech. Władysław Aleksander Langner (31 III 1927 – XI 1928)
• płk dypl. Alfons Wojtkielewicz (1931 – X 1935)
• płk dypl. Mieczysław Mozdyniewicz (X 1935 – VII 1939)
• płk art. Brunon Romiszewski (II dowódca PD 30 VII 1938 – 27 VII 1939)
• płk dypl. Seweryn Łańcucki

• Szefowie sztabu:
• Walery Maryański (1 X 1919 – 20 VII 1920 → szef sztabu 2 Armii)
• kpt. art. Stanisław Turek (p.o. do 15 X 1922 → szef Oddziału IV DOK IV)
• mjr SG Piotr Kończyc (16 IX 1922 – 5 V 1927 → zastępca dowódcy 78 pp)
• kpt. SG Stanisław Bęben (p.o. 31 X 1927 – 31 X 1928 → DOK IV)
• mjr dypl. piech. Tadeusz Klimecki (31 X 1928 – 20 IX 1930 → WSWoj.)
• mjr / ppłk dypl. piech. Tadeusz Puszczyński (20 IX 1930 – 23 III 1932 → szef sztabu KOP)
• mjr dypl. piech. Andrzej Strach (od 9 XII 1932 – 7 VI 1934 → dowódca baonu w 84 pp)
• mjr dypl. piech. Stefan Wojciech Osika (od 7 VI 1934)
• mjr / ppłk dypl. Jerzy Krubski (III 1939)
• ppłk dypl. art. Stefan Longin Izdebski (IX 1939)

Obsada personalna w marcu 1939 roku

Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Odtworzenie dywizji w ramach Armii Krajowej

W 1944 roku, w ramach akcji odtwarzania przedwojennych jednostek wojskowych, utworzono 12 Dywizję Piechoty AK pod dowództwem kpt. art. Franciszka Garwola, w skład której weszły 51 pp i 52 pp (Obszar Lwów, Podokręg Tarnopol).

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].

Dariusz Faszcza: 54 pułk piechoty Strzelców Kresowych. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-08-9.

Dariusz Faszcza „12 Dywizja Piechoty 1919-1939. Zarys problematyki”; Przegląd Historyczno-Wojskowy nr 4/2009.

Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.

Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.

Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.

Otton Laskowski: Encyklopedia wojskowa. T. VII. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Wojskowej i Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, 1937.

Wiesław Olczak: 12 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2017, seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7945-604-8.

Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.

Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-058-5.

Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.

Linki zewnętrzne

Połączenie „Błękitnej Armii” z Wojskiem Polskim w 1920 r.

strona internetowa http://www.12sdz.wp.mil.pl