118. batalion Schutzmannschaft (niem. Ukrainische Schutzmannschafts–Bataillon F/118) to kolaboracyjny batalion policyjny, który działał w latach 1942–1944 na rzecz Niemiec. Brał udział w akcjach przeciwpartyzanckich oraz pacyfikacyjnych na tyłach frontu wschodniego w czasie II wojny światowej, a jego członkowie są odpowiedzialni za szereg zbrodni wojennych.
Batalion został utworzony wiosną 1942 roku w Kijowie z byłych członków Kurenia Bukowińskiego, którzy wcześniej służyli w 3. kompanii 115. batalionu Schutzmannschaft, oraz z byłych żołnierzy Armii Czerwonej, zwerbowanych w obozach jenieckich. Na początku jego skład narodowościowy był prawie całkowicie ukraiński, jednak z biegiem czasu liczba policjantów pochodzenia rosyjskiego i białoruskiego wzrosła. Batalion miał również niemiecką kadrę dowódczą. Początkowo stacjonował w Komisariacie Rzeszy Ukraina, gdzie brał udział w masowych egzekucjach, takich jak te w Babim Jarze. Pod koniec 1942 roku został przeniesiony do okupowanej Białorusi, aby zwalczać sowiecką partyzantkę. W trakcie służby na Białorusi jego członkowie dopuścili się wielu zbrodni wobec ludności cywilnej, a w szczególności odegrali ważną rolę w pacyfikacji Chatynia.
W lipcu 1944 roku batalion został wycofany do Prus Wschodnich, gdzie został scalony z 115. batalionem Schutzmannschaft, tworząc 63. batalion Schutzmannschaft. Następnie jednostka ta została włączona do 30 Dywizji Grenadierów SS.
== Historia ==
=== Utworzenie jednostki ===
Historia jednostki sięga lipca 1941 roku, kiedy na Bukowinie, w wyniku antysowieckiego powstania, powstała ukraińska formacja zbrojna znana jako Kureń Bukowiński. Jej założycielem i dowódcą był Petro Wojnowski, krajowy prowidnyk OUN dla Bukowiny i Besarabii. Politycznie formacja ta była podporządkowana OUN-M. Kureń Bukowiński podążał za oddziałami niemieckiego Wehrmachtu w głąb Ukrainy, a z Bukowiny wymaszerowało około 900 melnykowców. Dzięki dołączeniu grup OUN-M z Zakarpacia i innych regionów, liczebność Kurenia wzrosła w kolejnych miesiącach do około 1,5–1,7 tys. Jesienią 1941 roku dotarli oni do Kijowa, gdzie pierwsza grupa prawdopodobnie zjawiła się już we wrześniu.
Członkowie OUN-M, którzy przybyli do Kijowa w szeregach Kurenia Bukowińskiego, brali udział w prześladowaniach lokalnych Żydów oraz w grabieży ich mienia. Istnieje także możliwość, że uczestniczyli w ich eksterminacji, w tym w masowych egzekucjach w Babim Jarze.
W okupowanym Kijowie członkowie Kurenia Bukowińskiego pełnili funkcję pomocniczej policji. Na przełomie 1941 i 1942 roku Niemcy uznali ich za jedne z najlepszych i najbardziej zaufanych kadr policji kijowskiej. Mimo to, w lutym 1942 roku Gestapo rozpoczęło walkę z OUN-M, co doprowadziło do represji również wobec Kurenia. Według ukraińskich źródeł, wielu oficerów i podoficerów zostało aresztowanych lub zamordowanych. Pozostałych członków Kurenia, bez większego oporu, wcielono do Schutzmannschaft.
Początkowo byli członkowie Kurenia Bukowińskiego służyli w 115. batalionie Schutzmannschaft, a część z nich trafiła do 109. batalionu. Wiosną 1943 roku niemieckie władze policyjne postanowiły jednak zorganizować nowy 118. batalion Schutzmannschaft na podstawie 3. kompanii 115. batalionu.
=== Struktura i skład osobowy ===
Dowódcą 118. batalionu Schutzmannschaft został 56-letni oficer niemieckiej policji, mjr Erich Körner, który dysponował niemieckim sztabem z Emilem Zassem na czele.
Zastępcą dowódcy batalionu i najwyższym rangą nie-Niemcem w jego szeregach był mjr Kostiantyn Smowśkyj (Konstanty Smowski), wcześniej oficer Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej oraz Wojska Polskiego. Adiutantem batalionu oraz szefem jego ukraińskiego sztabu był 27-letni por. Hryhorij Wasiura, przed wojną lejtnant Armii Czerwonej. Z uwagi na zaawansowany wiek oraz zły stan zdrowia Körnera, to Wasiura w praktyce dowodził na co dzień batalionem.
W batalionie służyło około 500 policjantów. Według powojennych zeznań Wasiury, wśród nich było około 40 Niemców. Poza tą grupą, skład osobowy batalionu był początkowo niemal w całości ukraiński. Później, po przeniesieniu jednostki na Białoruś, dołączyła także pewna liczba Rosjan i Białorusinów. Ustalono również obecność przedstawicieli innych narodów ZSRR, w tym jednego Osetyjczyka i jednego Ormianina. Niemniej Ukraińcy wciąż stanowili znaczącą większość w szeregach jednostki.
Batalion składał się z trzech kompanii, z których każda dzieliła się na trzy plutony, każdy składający się z 10–13 policjantów. Każda kompania i pluton miały niemieckiego dowódcę oraz jego ukraińskiego zastępcę. Dowództwo kompani wyglądało następująco:
- 1. kompania – kpt. Hans Woellke, zastępca Winnicki,
- 2. kompania – Herman, zastępca Franczuk,
- 3. kompania – Müller, zastępca Naradko.
1. kompania, będąca dawną 3. kompanią 115. batalionu, składała się z byłych członków Kurenia Bukowińskiego i liczyła około 100 policjantów. Uznawano ją za najlepiej uzbrojoną i elitarną jednostkę batalionu. Pozostałe dwie kompanie składały się głównie z byłych żołnierzy Armii Czerwonej, zwerbowanych w obozach jenieckich. Większość z nich pochodziła z terenów Ukraińskiej SRR, a ochotnikom obiecywano, że będą pełnić służbę na Ukrainie, głównie w charakterze wartowników.
Byli policjanci twierdzili, że w akcjach bojowych uczestniczyły głównie 1. i 3. kompanie. Ta pierwsza, uznawana za szczególnie bezwzględną, była wysyłana do najbrutalniejszych akcji pacyfikacyjnych, natomiast 2. kompania miała prawdopodobnie pełnić głównie zadania logistyczne.
Początkowo policjanci nosili mundury przedwojennej armii litewskiej.
=== Stosunki panujące w jednostce ===
118. batalion Schutzmannschaft nie był jednorodny. Ochotnicy z zachodniej Ukrainy oraz byli jeńcy z terenów Ukraińskiej SSR podchodzili do siebie z dystansem, a nawet z niechęcią.
W szeregach batalionu występowała także demoralizacja. Po wojnie Wasiura określił swoich podwładnych jako „bandę oprychów, dla których najważniejsze były pijaństwo i rabunek”. Niektórzy oficerowie i podoficerowie byli opisywani jako sadyści i gwałciciele. Z drugiej strony, on sam oraz inni oficerowie wzbudzali strach wśród podwładnych poprzez stosowanie skrajnie brutalnych metod dyscyplinarnych.
W 1943 roku kilkudziesięciu policjantów zdezerterowało i dołączyło do UPA na Wołyniu. Ich doświadczenia z akcji eksterminacyjnych na Białorusi zostały wykorzystane niedługo później podczas masowych mordów na ludności polskiej.
=== Udział w „Bandenbekämpfung” ===
Początkowo 118. batalion Schutzmannschaft stacjonował w Kijowie, gdzie jesienią 1942 roku brał udział w egzekucjach w Babim Jarze.
W listopadzie lub grudniu 1942 roku batalion został przeniesiony do Mińska, gdzie spędził około trzech tygodni na remontowaniu swoich koszar i okolicznych dróg. Następnie batalion został przeniesiony do miejscowości Pleszczenice, gdzie jego zadaniem stało się zwalczanie sowieckiej partyzantki.
W dniu 6 stycznia 1943 roku batalion spacyfikował wieś Chmielewiczi, niemal całkowicie paląc zabudowania i mordując co najmniej kilka osób. 17 lutego pod Zareczem patrol liczący około 80 policjantów został zaatakowany przez blisko 120 partyzantów. Kolaboranci ponieśli straty w wysokości 10 zabitych i dwóch zaginionych, zmuszeni do odwrotu i porzucenia ciał zabitych kolegów. Niedługo później spacyfikowali Zarecze oraz pobliską wieś Koteli, dokonując licznych podpaleń i mordując od 14 do kilkudziesięciu cywilów. W kolejnych tygodniach przeprowadzili akcje pacyfikacyjne we wsiach Bobrowo i Osowy, gdzie 7 marca zabili dwóch mężczyzn podejrzewanych o współpracę z partyzantką, a w drugiej miejscowości grupę mężczyzn spalili żywcem w budynku szkoły. Per Anders Rudling podaje, że w tym okresie batalion brał udział w operacjach przeciwpartyzanckich „Hornung” (luty, rejon słucki) oraz „Wandsbeck”.
22 marca 1943 roku na szosie między Łohojskiem a Pleszczenicami sowieccy partyzanci zasadzili się na kolumnę samochodową 118. batalionu. W walce zginęło pięciu Niemców i Ukraińców, w tym niemiecki dowódca 1. kompanii kpt. Hans Woellke. Jeszcze tego samego popołudnia policjanci z 1. i 3. kompanii, wspierani przez pododdziały SS-Sonderbataillon „Dirlewanger”, spacyfikowali Chatyń, gdzie ukryła się część partyzantów. Wieś została doszczętnie spalona, a liczba ofiar wyniosła od 149 do 156 mieszkańców, w większości starców, kobiet i dzieci. Masakra w Chatyniu stała się symbolem niemieckich zbrodni popełnionych na okupowanej Białorusi.
W kolejnych tygodniach batalion brał udział w operacjach przeciwpartyzanckich: „Lenz Süd” (kwiecień, okolice Borysowa), „Zauberflötte” (17–22 kwietnia, Mińsk), „Draufgänger I” i „Draufgänger II” (przełom kwietnia i maja, okolice Mołodeczna, Pleszczenic i Łohojska).
W maju 1943 roku batalion został przeniesiony nad Berezynę, gdzie wkrótce uczestniczył w dużej operacji przeciwpartyzanckiej o kryptonimie „Cottbus”. W trakcie tej operacji policjanci przeprowadzili brutalne pacyfikacje wsi Dalkowiczi, Makow, Uborie, Nowa Wilejka, Stara Wilejka i Osowy. Latem 1943 roku spalili również wieś Chołmówka.
W czerwcu 1943 roku batalion został dyslokowany w rejon na północ od Nowogródka, a jego sztab zajął kwatery w Lidzie. W lipcu i sierpniu tego roku batalion brał udział w operacji przeciwpartyzanckiej „Hermann”, wymierzonej w polskich i sowieckich partyzantów stacjonujących w Puszczy Nalibockiej. W trakcie tej operacji policjanci zamordowali pewną liczbę żydowskich uciekinierów schwytanych podczas przeszukiwania bagien i lasów.
Batalion stacjonował w okolicach Nowogródka do początków 1944 roku. Wiosną 1944 roku wziął udział w operacjach przeciwpartyzanckich „Regenschauer” i „Frühlingsfest” w rejonie Połocka i Lepla.
=== Ostatni okres istnienia batalionu ===
118. batalion Schutzmannschaft pozostał na Białorusi do lipca 1944 roku. Po klęsce niemieckiej Grupy Armii „Środek” przez Armię Czerwoną, batalion został wycofany do okupowanej Polski, a następnie do Prus Wschodnich.
W Prusach Wschodnich batalion został scalony z 115. batalionem Schutzmannschaft, tworząc 63. batalion Schutzmannschaft. Jednostka ta została następnie włączona do 30 Dywizji Grenadierów SS, która została wysłana do Francji z zadaniem zwalczania tamtejszego ruchu oporu.
== Powojenne losy członków batalionu ==
Po zakończeniu wojny około 100–120 ocalałych policjantów zostało przymusowo repatriowanych do ZSRR. W ramach masowych represji, które dotknęły nie tylko kolaborantów, ale także byłych jeńców wojennych, większość z nich została aresztowana i uwięziona. Ci, którzy przetrwali pobyt w łagrach, wyszli na wolność dopiero po śmierci Józefa Stalina.
Na początku lat 70. KGB w obwodzie grodzieńskim rozpoczęło śledztwo przeciwko byłym członkom 118. batalionu Schutzmannschaft. Niedługo potem zostali zatrzymani Ostap Knap oraz były policjant o nazwisku Łazinski. Obaj zostali osądzeni i skazani na karę śmierci, która została jednak zmniejszona przez prezydium Rady Najwyższej Białoruskiej SRR do 15 lat pozbawienia wolności.
W 1974 roku rozpoczął się proces Wasilija Mieleszki, dowódcy plutonu w 1. kompanii 118. batalionu. Oskarżony został uznany za winnego zbrodni na ludności cywilnej i skazany na karę śmierci, która została wykonana.
W tym czasie sowiecki wymiar sprawiedliwości zainteresował się także Hryhorijem Wasiurą. Początkowo został wezwany jako świadek w śledztwie przeciwko Mieleszce, jednak podczas przesłuchania twierdził, że jest ofiarą nazizmu. Mieleszko zeznał jednak, że Wasiura był jego przełożonym. Proces byłego szefa sztabu 118. batalionu rozpoczął się w listopadzie 1986 roku przed sądem wojskowym w Mińsku. Wyrokiem z 26 grudnia 1986 roku Wasiura został uznany za winnego stawianych mu zarzutów i skazany na karę śmierci, która została wykonana 2 października 1987 roku.
Za zbrodnie popełnione podczas służby w 118. batalionie Schutzmannschaft skazany na śmierć i stracony został także Hryhorij Lakusta.
Ponad 30% policjantów pozostało po wojnie na Zachodzie, ponieważ nie pochodzili z terenów ZSRR w granicach sprzed 1939 roku, co pozwoliło im uniknąć deportacji i wpadnięcia w ręce NKWD. Wśród nich był ukraiński dowódca batalionu Kostiantyn Smowśkyj, który emigrował do USA i zmarł w 1960 roku.
W Kanadzie zamieszkał natomiast Wołodymyr Katriuk, były członek Kurenia Bukowińskiego, a później sierżant w 1. kompanii 118. batalionu. Aktywnie uczestniczył w życiu ukraińskiej diaspory w tym kraju i został honorowym obywatelem Czerniowców. Gdy ujawniono jego wojenną przeszłość, wszczęto przeciwko niemu postępowanie w sprawie pozbawienia obywatelstwa i deportacji z Kanady. W 2007 roku sprawa została jednak umorzona z powodu braku wystarczających dowodów winy. Katriuk zmarł w 2015 roku.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Jarosław W. Gdański: Zapomniani żołnierze Hitlera. Warszawa: Wydawnictwo De Facto, 2005. ISBN 83-89667-32-0.
Hubert Kuberski. Kryminaliści w mundurach. Powstanie i operacje pacyfikacyjne SS–Sonderkommando Dirlewanger na terenach Polski i Białorusi (1940–1944). „Glaukopis”. 15, 2009. ISSN 1730-3419.
Hubert Kuberski: Zniszczenie Chatynia podczas wiosennej kampanii „Bandenbekämpfung” na Łohojszczyźnie. W: Tadeusz Gawin (red.): Polacy na Białorusi od powstania styczniowego do XXI wieku. T. IV: Rok 1920 na tle przełomów politycznych XX wieku. Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, 2020. ISBN 978-83-61325-81-9.
Natalia Petrouchkevitch. Victims and criminals: Schutzmannschaft battalion 118 (Belarus, Ukraine). „Theses and Dissertations (Comprehensive)”. 35, 1999. (ang.)
Jurij Radczenko. „Niemcy znaleźli u nich zrabowane żydowskie rzeczy i dlatego ich rozstrzelali”: Kureń Bukowiński, Holokaust w Kijowie i świadectwo Marty Zybaczynskiej. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. 14, 2018. Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN. ISSN 1895-247X.
Per Anders Rudling. Terror and Local Collaboration in Occupied Belarus: The case of Schutzmannschaft Battalion 118. Part One: Background. „Historical Yearbook”. VIII, 2011. Romanian Academy, Nicolae Iorga History Institute. ISSN 1584-854X. (ang.)
Per Anders Rudling. Terror and Local Collaboration in Occupied Belarus: The case of Schutzmannschaft Battalion 118. Part Two: War Criminality. „Historical Yearbook”. IX, 2012. Romanian Academy, Nicolae Iorga History Institute. ISSN 1584-854X. (ang.)
Per Anders Rudling. The Khatyn Massacre in Belorussia: A Historical Controversy Revisited. „Holocaust and Genocide Studies”. 26 (1), 2012. (ang.)