114 eskadra myśliwska (114 em)
114 eskadra myśliwska (114 em) była pododdziałem lotnictwa myśliwskiego Wojska Polskiego podczas II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona w 1933 roku na lotnisku Okęcie.
Wchodziła w skład IV/1 dywizjonu myśliwskiego z 1 pułku lotniczego.
W trakcie kampanii wrześniowej jednostka ta działała w ramach Brygady Pościgowej.
Godło eskadry przedstawiało „Jaskółkę” w kolorze ciemnogranatowym, umieszczoną na tle jasnoniebieskiego trójkąta równobocznego ze srebrnym obramowaniem.
Formowanie, zmiany organizacyjne i szkolenie
Zgodnie z rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych L.dz. 2446/tjn. Org. z 7 lipca 1933 (z datą 17 marca 1933?), dowódca 1 pułku lotniczego, rozkazem dziennym nr 220 z 30 września 1933, zainicjował formowanie 114 eskadry myśliwskiej. Uzbrojenie eskadry obejmowało samoloty PWS-10. Organizacyjnie eskadra była częścią III/1 dywizjonu myśliwskiego. Personel latający składał się z pilotów z nadwyżek z innych jednostek, świeżo promowanych oficerów dęblińskiej szkoły oraz absolwentów Wyższej Szkoły Pilotażu. Do końca 1933 roku eskadra osiągnęła pełny stan etatowy pilotów oraz odpowiednie wyposażenie. Rozpoczęto intensywne szkolenie i doskonalenie personelu latającego.
W 1934 roku, na podstawie rozkazu dowódcy 1 pułku lotniczego nr 122 z 2 czerwca 1934, powołano IV/1 dywizjon myśliwski, do którego weszła 114 eskadra. Latem tego roku eskadra ćwiczyła na poligonie w Trauguttowie, znajdującym się w pobliżu Gierszony.
W lipcu 1935 roku piloci jednostki odbyli szkolenie strzeleckie na poligonie Grudziądz-Grupa. W sierpniu działały na warszawskim węźle lotniskowym, realizując ćwiczenia lotnicze oraz koncentrację jednostek myśliwskich.
Od czerwca 1936 roku eskadra zaczęła stopniowo otrzymywać samoloty PZL P.11a.
W sierpniu uczestniczyła w ćwiczeniach jednostek lotnictwa, które odbyły się na podwarszawskim węźle lotniskowym. Ćwiczenia zakończyły się defiladą powietrzną nad Warszawą. 15 sierpnia załogi brały udział w rewii powietrznej jednostek 1 pułku lotniczego, zorganizowanej z okazji wizyty gen. Maurycego Gamelina.
24 sierpnia eskadra przeszła na szkołę ognia lotniczego, a po jej zakończeniu przeniosła się na lotnisko w Skniłowie, aby wziąć udział w ćwiczeniach organizowanych w rejonie Lwowa-Złoczowa. Minister Spraw Wojskowych, gen. Tadeusz Kasprzycki, wysoko ocenił umiejętności pilotażu członków eskadry.
Latem 1937 roku eskadra odbyła intensywne szkolenie strzeleckie na poligonie Trauguttowo. Po ukończeniu przeszkolenia ogniowego, eskadra przeszła na Pomorze, biorąc udział w dużych manewrach z jednostkami wojsk lądowych i lotnictwa.
W marcu 1938 roku eskadra przeniosła się na lotnisko Porubanek. Po przeprowadzeniu kilku lotów grupowych wzdłuż granicy polsko-litewskiej, zgrupowanie myśliwskie wróciło na Okęcie.
24 czerwca do eskadry KOP w Sarnach dołączyli podporucznicy Aleksander Gabszewicz i Józef Górski.
W sierpniu na poligonie w Rembertowie przeprowadzono szkołę ognia, a we wrześniu eskadra przeleciała na Wołyń, gdzie brała udział w dużych manewrach wojsk lądowych i lotnictwa.
Działania eskadry w 1939
W maju 1939 roku piloci eskadry realizowali skrócony program szkolenia ogniowego. Prowadzono przeszkolenie rezerwy, która była stopniowo wcielana, oraz przygotowanie techniczne samolotów i sprzętu pomocniczego. W drugiej połowie czerwca do eskadry przydzielono czterech podchorążych – absolwentów Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie oraz czterech absolwentów ze Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich.
Pod koniec lipca klucz pod dowództwem por. pil. Gabszewicza został wysłany na zasadzkę w pobliżu granicy Prus Wschodnich. Po kilku dniach bezowocnych startów przeciwko naruszającym granicę samolotom Luftwaffe, klucz powrócił na macierzyste lotnisko Okęcie.
Mobilizacja
Mobilizacja eskadry miała miejsce w dniach 23 i 24 sierpnia na lotnisku Okęcie. 27 sierpnia na lotnisko polowe odjechał rzut kołowy dywizjonu. Na Okęciu pozostali piloci oraz samoloty wraz z niezbędnym personelem technicznym. 30 sierpnia na lotnisko Poniatów odleciał rzut powietrzny eskadry. Dowództwo, piloci i personel naziemny zakwaterowano w budynkach dworu Poniatów. Samoloty, magazyny paliwa, amunicji oraz warsztat naprawczy zostały zamaskowane w lesie, gdzie ustawiono też namiot dowodzenia i łączności.
Walki eskadry w kampanii wrześniowej
Kampanię wrześniową 114 eskadra myśliwska rozpoczęła w składzie IV/1 dywizjonu myśliwskiego Brygady Pościgowej.
1 września wszyscy piloci eskadry zostali postawieni w stan alarmu. Około 7:00 wystartowały dwa klucze pod dowództwem kpt. Freya, a trzeci klucz, prowadzony przez oficera taktycznego IV/1 dywizjonu – por. Gabszewicza, wystartował z opóźnieniem. To właśnie ten ostatni klucz odniósł pierwsze zwycięstwo powietrzne. Por. Gabszewicz wspomina:
Po południu eskadra wystartowała w niepełnym składzie. Pod Modlinem zestrzelono Dorniera i Heinkla. Pozostałe bombowce zrzuciły bomby w okoliczne pola. W walkach IV/1 dywizjon myśliwski poniósł także straty, w tym zestrzelenie por. Gabszewicza, który był wcześniej wieloletnim pilotem eskadry.
2 września Niemcy nie podejmowali walki. Dzięki przewadze prędkości, operując na wysokim pułapie, przelatywali nad stolicą, zrzucając bomby na Okęcie. Po południu ppor. Szalewicz, plut. Kiedrzyński i kpr. Niewiara osłaniali ewakuację samolotów PLL „LOT” oraz Instytutu Technicznego Lotnictwa. Powrócili zestrzeloni ppor. Szmejl i st. szer. Olewiński.
3 września nie odnotowano żadnych sukcesów powietrznych. Podczas startu pchor. Stoga rozbił swoją P-11.
O świcie 4 września eskadra przegrupowała się na lotnisko Radzików. Personel zakwaterowano w starym młynie i spichlerzu, w warunkach bez szyb i łóżek, na wiązkach słomy. Rano miały miejsce kolejne starty przeciwko formacjom bombowców osłanianych przez licznych myśliwców. Nie powrócił z patrolu por. Szałowski, zestrzelony i ranny w starciu z wrogiem. Dostał się do niewoli w szpitalu polowym. Funkcję zastępcy dowódcy eskadry objął ppor. pil. Tadeusz Sawicz.
5 września w południe kpt. Frey, kpr. Bielecki i Niewiara, a także ppor. Sawicz z ppor. Szalewiczem i st. szer. Dąbrowskim, zaatakowali w rejonie Babice-Pyry zgrupowanie około 15 Ju-87, osłanianych przez Messerschmitty 110. Do walki włączył się również klucz ppor. Strzembosza. W wyniku walk zestrzelono dwa Ju-87, a polscy myśliwcy wrócili bez strat do Radzikowa.
6 września, jeszcze przed południem, piloci eskadry dwukrotnie startowali. Klucz kpt. Freya zaatakował grupę Dornierów 17, które w efekcie ostrzału trzech polskich myśliwców zrzuciły ładunek na przedpolu stolicy. Jeden Do-17, dymiąc, zawrócił, osłaniany przez pozostałe załogi.
W tym czasie plut. Kiedrzyński prowadził rozpoznanie kierunków z Warszawy na Łódź, Tomaszów i Kielce. Niemcy byli już pod Łodzią. O 15:00 eskadra wystawiła dwa klucze na nietypowe dla zadań brygady „wymiatanie” w obszarze Kutno-Uniejów-Koło-Konin. Dowódca eskadry kpt. Frey leciał z kpr. Bieleckim i kpr. Niewiarą, a por. Sawicz z ppor. Szmejlem i pchor. Stogą. Starcie miało miejsce w pobliżu Łowicza. Niemieckie bombowce nie dotarły do Warszawy, zrzucając bomby na okoliczne pola. Osiem zestrzelonych samolotów Luftwaffe zniknęło w trójkącie Koło-Łowicz-Łęczyca. Z 114 eskadry nie powrócili: pchor. Roman Stoga i kpr. Andrzej Niewiara, który dołączył do jednostki w Młynowie. Zwycięstwo nad Heinklem 111 odniósł ppor. Szmejl.
Wieczorem dowódca eskadry otrzymał rozkaz niezwłocznego przeniesienia jednostki na lubelski węzeł lotniskowy. Przemieszczenie rzutu kołowego odbyło się w dwóch etapach: najpierw do Otwocka, gdzie zmagazynowano mniej potrzebny sprzęt, a następnie do Lublina.
7 września samoloty odleciały początkowo na lądowisko w Bełżycach, ale z powodu braku naturalnego maskowania, eskadra przeniosła się na lądowisko Radawiec Duży. W tym miejscu wystąpiły problemy z zakwaterowaniem, gdyż właściciel majątku odmówił przekazania wojsku kwater.
Zdecydowana postawa dowódcy dywizjonu umożliwiła ulokowanie oficerów w pałacu, a pozostałego personelu w budynkach gospodarczych.
W kolejnych dwóch dniach, z powodu braku paliwa oraz sieci dozorowania, loty ograniczono do minimum. Tylko ppor. Szalewicz podczas patrolu zestrzelił Ju-86 nad Firlejem, w pobliżu jeziora.
Wieczorem 10 września rzut powietrzny odleciał na lotnisko Młynów, koło Łucka. Równocześnie z jednostką odjechał rzut kołowy, którym dowodził kpt. Kowalczyk. Dzień później wykonano dwa loty łącznikowe do Lidy i Pińska.
Rankiem 12 września eskadra wróciła pod Lublin, lądując na lotnisku w Łęcznej. Kompania lotniskowa, która miała obsługiwać dywizjony warszawskie oraz krakowski, nie dotarła. Samoloty eskadry zostały uzupełnione zapasami III/2 dywizjonu myśliwskiego. Późnym wieczorem padł rozkaz o braku koordynacji działań, nakazujący powrót do Młynowa. Aby wykonać to zadanie, piloci uzupełnili zbiorniki benzyną samochodową.
Rano 13 września do Młynowa odleciało pięć samolotów eskadry. Na lotnisku pozostały trzy niesprawne P.11, które oczekiwały na naprawę. Wśród nich znajdowali się ppor. Szumowski, pchor. Mierzwa, kpr. Bielecki oraz st. szer. Dąbrowski. Do Młynowa dotarli tylko piloci Szumowski i Mierzwa, kpr. Bielecki dostał się do niewoli, a st. szer. Dąbrowski został zestrzelony niedaleko Włodzimierza Wołyńskiego i trafił do szpitala w Brześciu.
14 września dowódca eskadry otrzymał rozkaz wysłania trzech samolotów do Warszawy z zadaniem dla gen. dyw. Juliusza Rómmla, aby odnaleźć sztab gen. Kazimierza Sosnkowskiego, a także na rozpoznanie rejonu Rawa Ruska-Źółkiew.
Z rozkazem do gen. Rómmla poleciał ppor. Sawicz, który tak wspomina ten lot:
15 września eskadra przegrupowała się na lotnisko Litiatyn, ale już następnego dnia rano odleciała do Petlikowic. W wyniku reorganizacji Brygady Pościgowej 114 eskadra myśliwska weszła w skład dywizjonu warszawskiego.
Rano 17 września pchor. Miksa prowadził rozpoznanie ruchów wojsk na południowo-wschodniej rubieży Polski. Przed południem niezidentyfikowane samoloty, prawdopodobnie sowieckie, bombardowały rejon lotniska. Po południu cztery samoloty 114 eskadry myśliwskiej odleciały do Rumunii, a rzut kołowy przekroczył granicę 18 września.
Obsada personalna eskadry
== Samoloty eskadry ==
Uzbrojenie eskadry stanowiły samoloty PWS-10. Od czerwca 1936 roku eskadra zaczęła stopniowo otrzymywać samoloty PZL P.11a. We wrześniu 1939 roku jednostka dysponowała czterema samolotami PZL P.11a oraz sześcioma PZL P.11c.
Wypadki lotnicze
W trakcie funkcjonowania eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze, które zakończyły się obrażeniami lub śmiercią pilota:
3 kwietnia 1934 roku w rejonie lotniska Okęcie doszło do zderzenia samolotów pilotowanych przez kpr. Habera z 112 eskadry i ppor. pil. Stanisława Ziółkowskiego z 114 eskadry. Obaj piloci ponieśli śmierć.
28 czerwca 1934 roku zginął w locie szkolnym por. pil. obs. Józef Leszczyński, który był odkomenderowany z eskadry na kurs wyższego pilotażu w Lotniczej Szkole Strzelania i Bombardowania w Grudziądzu.
8 lipca 1936 roku doszło do zderzenia dwóch samolotów PZL P.11, pilotowanych przez kaprali Tadeusza Kocha i Teofila Stolę. Samolot kpr. Stoli runął na ziemię, a pilot zginął. Kpr. Koch wylądował bez szwanku, mimo że miał urwany kawałek skrzydła.
16 lipca 1936 roku zginął kpt. pil. Aleksander Łagiewski, pierwszy dowódca 114 eskadry, na samolocie RWD-9, lecąc z gen. Gustawem Orlicz-Dreszerem.
30 lipca 1937 roku podczas lotu ćwiczebnego zginął kpr. pil. Stanisław Sawczuk.
29 lipca 1938 roku tragicznie zginął w katastrofie samolotu PLL „LOT” były dowódca eskadry kpt. pil. Władysław Gnyś.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Tomasz Kowalski: Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1981. ISBN 83-206-0149-5.
Łukasz Łydżba: IV/1 Dywizjon Myśliwski. Poznań: Wydawnictwo „Vesper”, 2013. ISBN 978-83-7731-158-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Polskie Siły Powietrzne w II wojnie światowej. Lotnictwo wojskowe 1939. [dostęp 2019-08-24].