113 eskadra myśliwska – pododdział lotnictwa myśliwskiego Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona latem 1934 roku na lotnisku Okęcie, w ramach IV dywizjonu myśliwskiego 1 pułku lotniczego. Do jej składu weszło wielu pilotów oraz personel naziemny z 113 eskadry myśliwskiej nocnej, która w tym okresie została przekształcona w jednostkę doświadczalną II linii. Godło 113 eskadry myśliwskiej – „puchacz” – odnosiło się do wcześniejszej nocnej wersji eskadry.
W trakcie kampanii wrześniowej w 1939 roku eskadra brała udział w działaniach w ramach Brygady Pościgowej.
Godło eskadry przedstawia „Puchacza” na tle równobocznego, jasnoniebieskiego trójkąta z srebrną obwódką.
Formowanie, zmiany organizacyjne i szkolenie
Na podstawie rozkazu MSWojsk. L.dz. 2446/tjn. Org. z 7 lipca 1933, dowódca 1 pułku lotniczego, w rozkazie dziennym nr 122/34 z 2 czerwca 1934, polecił sformowanie 113 eskadry myśliwskiej. W tym samym czasie 113 eskadra myśliwska nocna została przekształcona w jednostkę zapasową.
Część pilotów oraz personelu naziemnego z reorganizowanej eskadry weszła w skład nowo formowanej eskadry dziennej, która zachowała numerację „nocnej” oraz godło nawiązujące do niej. Uzbrojenie eskadry stanowiły samoloty PWS-10. Organizacyjnie eskadra weszła w skład IV/1 dywizjonu myśliwskiego.
Latem 1935 roku eskadra otrzymała samoloty PZL P-7, na których odbyła pierwszą szkołę ognia lotniczego na poligonie Grudziądz – Grupa. Po zakończeniu ćwiczeń i powrocie do Warszawy, samoloty eskadry otrzymały numery od 62 do 71.
W 1936 roku eskadra została wyposażona w samoloty PZL P.11a. Latem uczestniczyła w ćwiczeniach lotniczych oraz w koncentracji na podwarszawskim węźle lotnisk. 15 sierpnia, w związku z wizytą gen. Maurycego Gamelina w 1 pułku lotniczym, piloci eskadry wzięli udział w rewii powietrznej jednostek bojowych pułku.
We wrześniu eskadra stacjonowała na lotniskach Skniłów i Hutniki, ćwicząc w rejonie Lwów – Złoczów.
Wiosną 1937 roku eskadra odbyła szkołę ognia lotniczego na poligonie Trauguttowo, a następnie brała udział w dużych manewrach z użyciem różnych rodzajów broni na terenie Wielkopolski i Pomorza.
W marcu 1938 roku eskadra w składzie Zgrupowania Myśliwskiego alarmowo odleciała na lotnisko Porubanek koło Wilna.
Kpr.pil. Michał Cwynar relacjonuje to zdarzenie:
W maju 1938 roku siedem samolotów eskadry z załogami i obsługą odleciało na lotnisko polowe Sarny jako rotacyjna obsada eskadry Korpusu Ochrony Pogranicza, mając na celu osłonę robót przy budowie kompleksu obronnego od Pińska do Krzemieńca przed obcą penetracją z powietrza.
We wrześniu część pilotów eskadry wzięła udział w międzydywizyjnych ćwiczeniach na Wołyniu, operując z lotnisk: Kowel, Dubno, Młynów, Równe, Łuck.
Działania eskadry w 1939
W maju 1939 roku piloci odbyli szkołę ognia na poligonie Trauguttowo, bazując na lotnisku Adamków.
W drugiej połowie czerwca do eskadry dołączyli czterej podchorążowie – absolwenci Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie oraz czterej absolwenci Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich.
Mobilizacja
Czynności mobilizacyjne w eskadrze realizowano w dniach 23 i 24 sierpnia na lotnisku Okęcie. 27 sierpnia rzut kołowy dywizjonu udał się na lotnisko polowe. Na Okęciu pozostali piloci oraz samoloty wraz z niezbędną brygadą mechaników. 30 sierpnia rzut powietrzny 113 eskadry myśliwskiej odleciał na lotnisko Poniatów. Dowództwo, piloci i personel naziemny zostali zakwaterowani w budynkach dworu Poniatów. Samoloty, magazyny paliwa, amunicji oraz podręczny warsztat napraw zamaskowano w lesie, gdzie ustawiono również namiot dowodzenia i łączności.
Walki eskadry w kampanii wrześniowej
W trakcie kampanii wrześniowej eskadra działała w ramach IV/1 dywizjonu Brygady Pościgowej.
1 września od świtu czuwał klucz alarmowy 113 eskadry, w składzie ppor. Dudwał, pchor. Radomski i plut. Kaźmierczak. Około 7:00, w celu zatrzymania niemieckich bombowców zbliżających się do Warszawy, wystartował IV/1 dywizjon myśliwski. O porannej walce por. Barański napisał w sprawozdaniu:
Pierwsza walka zakończyła się dużym sukcesem pilotów eskadry. Plutonowi Kaźmierczak i Sztramko oraz st. szer. Lipiński zniszczyli jednego Junkersa Ju-86. Nie odnotowano strat w ludziach, jednak wiele samolotów zostało poważnie uszkodzonych.
Około 16:00 nastąpił kolejny start eskadry. Niemieckie bombowce były osłaniane przez Messerschmitty Bf 109. Po ponad godzinnej walce niemieckie formacje wycofały się do baz. Piloci 113 eskadry wracali pojedynczo do Poniatowa. Ranny został st. szer. Horn. Sukcesy odniósł pchor. Radomski, który zestrzelił Me-109, doznając niegroźnej rany ręki. Por. Borowski również zestrzelił jednego Me-109, pilotowanego przez byłego zastępcę dowódcy „Legionu Condor” – obersta Henschke, a ppor. Klawe i st. szer. Adamek raportowali o uszkodzeniu i zabiciu strzelców pokładowych w dwóch Heinklach He 111.
2 września piloci eskadry wielokrotnie startowali do walki. Niemcy operowali na dużych wysokościach, co sprawiało trudności polskim myśliwcom w utrzymaniu pułapu. Młodsi piloci wykonali loty patrolowe, ale bez efektów, podczas gdy większość pilotów eskadry odpoczywała.
3 września eskadra startowała w ugrupowaniu eskadrowym i trójkami na alarm. Niemcy bombardowali rejon 1 pułku lotniczego oraz wytwórnie płatowców i silników. Zestrzeleń nie odnotowano. Późnym popołudniem eskadra przemieściła się na lądowisko Radzików. Nie zorganizowano kwater w bliskim dworze, co wywołało rozgoryczenie pilotów.
4 września eskadra pełniła dyżur w trybie alarmowym. W godzinach porannych pchor. Kalpas zestrzelił 1 Dorniera Do 17 w okolicy Babic. Dowódca eskadry wielokrotnie podkreślał na odprawach zakaz atakowania Messerschmittów Bf 110 „łeb w łeb” z uwagi na ich silne uzbrojenie czołowe.
5 września Niemcy ponownie zaatakowali lotnisko Okęcie oraz wytwórnie Państwowych Zakładów Lotniczych. W godzinach porannych klucze: por. Barańskiego oraz por. Borowskiego uszkodziły Me-110, który awaryjnie lądował w pobliżu Zaborowa. W kolejnych godzinach por. Barański, Kaźmierczak i Lipiński zestrzelili jednego Ju-87 w rejonie Pyr, ppor. Dudwał zestrzelił jednego Ju-86 nad Puszczą Kampinoską, a klucz w składzie por. Borowski, Kalpas i Radomski zestrzelił jednego Ju-87.
Rano 6 września patrol pod dowództwem plut. Kiedrzyńskiego, z st. szer. Adamkiem, w rejonie Zegrze – Serock, zestrzelił Junkersa Ju 87. W kolejnych walkach ppor. Klawe zniszczył nad Górą Kalwarią jednego Do-17, a ppor. Dudwał zestrzelił w rejonie Leszna jednego Me-110.
Kapral Cwynar rozpoznawał przedpole Warszawy w kierunku Łodzi.
Po południu dywizjon otrzymał rozkaz „wymiatania” w rejonie Kutno – Koło – Uniejów – Śleszyn – Konin. Cała brygada wystawiła tylko pięć kluczy, ponieważ tyle było sprawnych samolotów.
O godz. 15:00 wystartowały 2 klucze eskadry, dowodzone przez por. Barańskiego i ppor. Klawe. W rejonie Koła dostrzegli niemiecką wyprawę bombową. Z relacji por. Barańskiego wynika, że:
W rejonie Łowicza zaatakowano wyprawę Ju-87, zestrzelono 2 niemieckie maszyny, jednak straty polskie były znaczne. 113 eskadra straciła 4 pilotów, w tym bezpowrotnie zaginął plut. Kaźmierczak, a wracające samoloty były poważnie uszkodzone.
7 września eskadra przegrupowała się pod Lublin. Początkowo lądowała na lotnisku Bełżyce, ale z braku naturalnego maskowania przeniosła się do Radawca Dużego. Z powodu braku paliwa, loty rozpoznawcze na rzecz dowódcy Armii „Lublin” wykonywane były pojedynczo.
8 września plut. Sztramko w rejonie Puławy – Góra Kalwaria zestrzelił jednego He-111.
9 września do eskadry dołączyli zestrzeloni wcześniej por. Barański oraz st. szer. Adamek i st. szer. Lipiński.
10 września eskadra w składzie 7 PZL P.11 odleciała do Młynowa. Podczas nocnego lądowania pchor. Stefankiewicz uszkodził podwozie. Przed świtem następnego dnia ppor. Zatorski poleciał z pocztą do Pińska.
Rano 11 września eskadra przegrupowała się do Łuszczowa pod Lublinem. Tego dnia ppor. Klawe rozpoznawał rejon Warszawa – Jeziorna. Po wykonaniu zadania wspólnie z ppor. Zatorskim odleciał do Młynowa.
13 września z rozkazu Naczelnego Wodza, ppor. Klawe rozpoznawał rejon Rzeszów – Tarnów, a po południu poszukiwał stanowiska dowodzenia Frontu Południowego. Miał przekazać gen. Kazimierzowi Sosnkowskiemu rozkaz osłony wycofujących się do Rumunii wojsk polskich. To samo zadanie wykonywał ppor. Dudwał. Z powodu deficytu paliwa, nie wykonywano innych lotów.
15 września eskadra przegrupowała się do Litiatyna, skąd piloci Dudwał i Klawe kontynuowali poszukiwania dowódcy Frontu Południowego. Następnego dnia nastąpiło kolejne przegrupowanie, tym razem do Petlikowic Starych. Piloci oczekiwali na reorganizację Brygady Pościgowej.
17 września ppor. Dudwał odnalazł kwaterę gen. Sosnkowskiego. W locie powrotnym nad Lasami Janowskimi zestrzelił nieprzyjacielskiego Henschla Hs 126. Pchor. Kalpas poleciał z rozkazami do Lidy, a ppor. Klawe do Pińska z rozkazami dla gen. Franciszka Kleeberga. Po powrocie, nie zastał już eskadry i z ppor. Zatorskim wylecieli na poszukiwania. Z tego lotu ppor. Zatorski nie powrócił, prawdopodobnie został zaatakowany nad Rokitnem przez dwa sowieckie myśliwce I-153 i jeden I-16. Natomiast ppor. Klawe pod Horodenką atakował kolumnę samochodów i stanowiska OPL. Wrócił do Petlikowic z uszkodzonymi przyrządami pokładowymi, by następnego dnia rano odlecieć do Czerniowiec.
Około 16:00 do Rumunii odleciały dwa P-11 eskadry. Pozostały personel eskadry przekroczył granicę polsko-rumuńską w Śniatyniu następnego dnia.
Kadra eskadry
Samoloty eskadry
W trakcie kampanii wrześniowej w 1939 roku eskadra dysponowała 5 samolotami PZL P.11c oraz 5 samolotami PZL P.11a, z czego 5 z nich było wyposażonych w radiostację.
Upamiętnienie
Tradycje 113 eskadry myśliwskiej z okresu II Rzeczypospolitej kontynuował stacjonujący w Wielkiej Brytanii 316 dywizjon myśliwski.
Wypadki lotnicze
W trakcie działalności eskadry miały miejsce liczne wypadki lotnicze, które zakończyły się obrażeniami lub śmiercią pilota:
5 grudnia 1934 roku, podczas przymusowego lądowania poza lotniskiem na samolocie PWS-10, zginął ppor. pil. Henryk Adamski.
29 maja 1935 roku w locie szkolnym w Dęblinie zginęli por. pil. Stanisław Latwis oraz ppor. obs. Wilhelm Hofmokl-Ostrowski (11 eskadra liniowa).
19 maja 1938 roku zginął na samolocie PWS-26 kpr. pil. Stanisław Szustak, który był odkomenderowany na kurs pilotażu na lotnisko Obory.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Tomasz Kowalski: Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939. Toruń: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1981. ISBN 83-206-0149-5.
Medard Krzycki: Sowy nadlecą o świcie. Biblioteka Żółtego Tygrysa. T. 15. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970.
Łukasz Łydżba: IV/1 Dywizjon Myśliwski. Poznań: Wydawnictwo „Vesper”, 2013. ISBN 978-83-7731-158-5.
Andrzej Olejko: Działania lotnictwa w pasie Karpackim w latach 1914-1947. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2005. ISBN 83-7338-240-2.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
Jerzy Pawlak: Absolwenci Szkoły Orląt 1925-1939,. Warszawa: Retro-Art, 2002. ISBN 83-87992-22-4.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Personel Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii 1940-1947 (Lista Krzystka). [dostęp 2020-12-31].
Polskie Siły Powietrzne w II wojnie światowej. Lotnictwo wojskowe 1939. [dostęp 2019-08-24].