11 pułk artylerii ciężkiej (11 pac)
11 pułk artylerii ciężkiej (11 pac) był jednostką artylerii ciężkiej Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej w czasie wojny polsko-bolszewickiej.
Formowanie i organizacja
Wiosną 1919 roku rozpoczęto tworzenie brygad artylerii dla dywizji piechoty. Każda brygada składała się z dowództwa, pułku artylerii polowej oraz pułku artylerii ciężkiej, który był zorganizowany jako dywizjon trzybateryjny. Drugi dywizjon pułku artylerii ciężkiej był przeznaczony do rezerwy artylerii Naczelnego Dowództwa.
Plan rozbudowy artylerii, opracowany w październiku 1919 roku, zakładał zakończenie organizacji baterii i dowództw, które były formowane w kraju z baterii zapasowych pułków artylerii do 31 grudnia 1919 roku.
Formowanie i działania I dywizjonu
Początki I dywizjonu 11 pułku artylerii ciężkiej przypadają na marzec 1919 roku, kiedy to gen. Józef Haller nakazał utworzenie polskiego pułku artylerii w Senie na bazie francuskiego 229 pułku artylerii. Jego zawiązek stanowiło 9 oficerów i 100 szeregowych przysłanych przez Centrum Instrukcyjne Artylerii Polskiej w La Mans. Szybki napływ ochotników z armii amerykańskiej, francuskiej oraz byłych jeńców z armii austro-węgierskiej pozwolił na osiągnięcie pełnych stanów. Wówczas pułk składał się z dwóch baterii 75 mm armat, jednej 155 mm haubicy oraz baterii mieszanej, w której znajdowały się dwa działa kal. 105 mm i dwa działa kal. 120 mm, wszystkie pochodzenia francuskiego. Jeszcze w czasie pobytu we Francji pułk został przemianowany na Pułk Artylerii Dywizji Instrukcyjnej Armii gen. Halllera.
Na koniec maja 1919 roku pułk przybył do Polski, a jego pierwszym garnizonem stał się Włocławek. Tam oficjalnie został rozformowany, a jego baterie utworzyły 113 pułk artylerii polowej oraz I dywizjon 16 pułku artylerii polowej. Z dniem 1 września dowództwo I dywizjonu przekształcono w dowództwo I/11 pułku artylerii ciężkiej. Na początku stycznia 1920 roku dowództwo dywizjonu przeniesiono do Grudziądza, gdzie sformowano dowództwo pułku oraz dowództwo II dywizjonu, a do I dywizjonu włączono utworzoną we Francji w Wogezach 10 baterię 1 pułku artylerii ciężkiej por. Zajdla.
Działania 1 baterii
1 bateria została sformowana w Isches. Otrzymała sprzęt, uzbrojenie i konie od oddziałów zdemobilizowanych z 2 dywizji marokańskiej. Stan baterii wynosił 5 oficerów, 180 szeregowych, 4 działa 155 mm, 4 jaszcze oraz 21 wozów. Wówczas bateria wchodziła w skład 2 Dywizji Strzelców Armii generała Hallera.
Na początku maja 1919 roku bateria, wyposażona w cztery 155 mm haubice produkcji francuskiej, dotarła przez Niemcy do rejonu Zamościa, a następnie została skierowana do Grupy gen. Jędrzejewskiego działającej w rejonie Rozwadów-Rozdół. Później przerzucono ją na Śląsk, gdzie zajmowała stanowiska w rejonie Zagórza. Na Śląsku skupiono się głównie na szkoleniu. 1 września 1 bateria 1 pac została przemianowana na 1 baterię 11 pac.
W styczniu 1920 roku bateria przegrupowała się do Grudziądza, a I/11 pac w pełnym składzie przeszedł do Chełmna. Tam dokonano reorganizacji oddziału — zlikwidowano dowództwo II/11 pac oraz dowództwo pułku. W końcu, jednobateryjny I/11 pac mjr. Aleksandra Batorego 7 maja 1920 roku wyruszył na front wschodni, wchodząc w skład Grupy Poleskiej.
24 maja 1 bateria zajęła stanowiska obronne w rejonie Rzeczycy, gdzie skutecznie zwalczała bolszewickie pociągi pancerne. Pod Ozierszczyzną zlikwidowała próbę forsowania Dniepru, niszcząc szereg łodzi i innych środków przeprawowych. Na początku czerwca bateria została przewieziona koleją w rejon Nachowa, gdzie przez kilka dni wspierała ogniem własną piechotę. 26 czerwca, prowadząc działania opóźniające, przeszła na linię rzeki Ippa w rejonie Ptyczy, gdzie 30 czerwca zwalczała sowieckie statki na Prypeci, niszcząc dwa z nich i uszkadzając monitor. Następnie została przetransportowana koleją do Pińska, gdzie dołączyła do dowództwa macierzystego dywizjonu i w jego składzie udała się do Brześcia. Tam dywizjon został podporządkowany 1 Dywizji Górskiej i w jej szeregach bronił twierdzy. Przez pięć dni skutecznie wspierał ogniem własną piechotę, jednak w obliczu obejścia polskich pozycji obronnych, oddział musiał się wycofać do Kocka, a następnie za Wieprz. 16 sierpnia rozpoczęła się kontrofensywa znad Wieprza. 1 bateria maszerowała w odwodzie Dywizji Górskiej przez Łuków, Siedlce, Sokołów, Suraż do Białegostoku.
15 września dowództwo I/11 pac wraz z 1 baterią opuściło Białystok i dołączyło do macierzystej 11 Dywizji Piechoty.
2 i 3 bateria
W sierpniu 1919 roku w Stanisławowie utworzono baterię zapasową 12 pac pod dowództwem kpt. Waleriana Kaliszka. Z dniem 1 września baterię przemianowano na baterię zapasową 11 pac. Na koniec miesiąca otrzymała rekrutów, a w listopadzie cztery 105 mm armaty, cztery armaty kal. 120 mm oraz haubicę kal. 155 mm. Natychmiast rozpoczęto intensywne szkolenie i formowanie nowych baterii. Ostatecznie, dopiero 3 sierpnia 1920 roku ukończono formowanie 2 baterii por. Romana Palmiego i 3 baterii por. Ferdynanda Mülnera. Z dniem 8 sierpnia obie baterie weszły w skład 11 Brygady Artylerii, a trzy dni później przybyły do Warszawy, wchodząc w skład macierzystej 11 Dywizji Piechoty. Obsadziły odcinek od toru kolejowego po szosę Warszawa−Radzymin, skąd wspierały ogniem 47 pułk piechoty. 13 sierpnia weszły w kontakt ogniowy z nieprzyjacielem. Następnego dnia Sowieci ponowili natarcie, a polska piechota wycofała się wprost na stanowiska 3 baterii. Wówczas kpt. Müllner poderwał obsługi dział do kontrataku, a wspólnie z piechotą odzyskano utracone pozycje. W obliczu zaistniałej sytuacji, dowódca 2 baterii wyprowadził pluton artylerii na rubież tymczasową i zaczynał ostrzeliwać atakującego nieprzyjaciela ogniem na wprost. Za swoją postawę w boju por. Palmi został odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy.
15 sierpnia baterie strzelały nocą, niszcząc szereg stanowisk broni maszynowej oraz ostrzeliwując odwody i stanowiska artylerii wroga.
16 sierpnia 2. i 3 bateria, wraz z innymi oddziałami 11 DP, odeszły do odwodu. Dopiero 26 sierpnia baterie wróciły na front, tym razem w rejon Brześcia. 6 września 3 bateria wzięła udział w wypadzie na Pożeżyn. Pluton baterii, pod osobistym dowództwem kpt. Millnera, ogniem na wprost, z odległości kilometra zniszczył lokomotywę. Na placu boju pojawiły się dwa kolejne pociągi pancerne, które zaczęły ostrzeliwać stanowisko polskiego plutonu, jednak oba działony nie przerywały ognia, zmuszając nieprzyjaciela do wycofania się.
9 września 2. i 3 bateria uczestniczyły w natarciu na Kobryń. Wspierająca 48 pułk piechoty 2 bateria obsadziła skrzyżowanie dróg Brześć−Mokrany i Małoryta−Kobryń. Około północy do stanowiska obronnego zbliżył się silny oddział bolszewicki liczący około 1500 żołnierzy. Baterie otworzyły ogień do kolumn z odległości 300 m, eliminując kilkuset bolszewików i biorąc 200 do niewoli, zdobywając liczny tabor konny, samochody pancerne oraz sprzęt. Następnego dnia, bez większych walk, odzyskano Kobryń.
15 września 2. i 3 bateria powróciły do Brześcia, gdzie doszło do ich połączenia z dowództwem I/11 pac oraz 1 baterią.
Walki całego dywizjonu
23 września 11 Dywizja Piechoty nacierała na Berezę Kartuską. Dywizjon (bez 1 baterii) wspierał działania XXII Brygady Piechoty na Horsk, podczas gdy 1 bateria pozostawała w odwodzie.
Po odzyskaniu Berezy Kartuskiej prowadzono działania na Zarzecze. Po dotarciu do Hrywdy, kolumna polskiej artylerii wpadła w zasadzkę zorganizowaną przez sowieckie samochody pancerne i artylerię. Most został zablokowany, a część działonów ogarnęła panika. Sytuację opanował mjr Batory oraz pchor. Mokrzycki. Przy pomocy obsługi przepchnęli jedno działo i otworzyli „ogień szybki”. Samochody pancerne wycofały się, a jeden z nich został uszkodzony i wpadł w polskie ręce. Sukces ten okupiono stratą jednego poległego oraz trzech rannych.
30 września I/11 pac dotarł do Baranowicz, skąd ruszył na Ostrów i Krzywoszyn. Nad Szczarą dywizjon przez kilka dni wspierał własną piechotę, a następnie ruszył szosą na Słuck, docierając 4 października do Sieniawki. 11 października 3 bateria skutecznie wspierała piechotę w natarciu na miasto.
Następnego dnia Sowieci przeszli do kontrataku. Kontratak załamał się w ogniu polskiej artylerii, jednak baterie wystrzeliły niemal cały posiadany zapas pocisków, przez co w dalszym pościgu już nie brały udziału, kończąc swój szlak bojowy w Słucku.
W grudniu 1920 roku I dywizjon 11 pułku artylerii ciężkiej został przeformowany na samodzielny 11 dywizjon artylerii ciężkiej, pozostając nadal w składzie 11 Dywizji Piechoty. Na początku 1921 roku zapadła decyzja o włączeniu go do nowo powstającego 10 pułku artylerii ciężkiej. 24 kwietnia dywizjon przegrupował się do Przemyśla, gdzie został przemianowany na II dywizjon 10 pułku artylerii ciężkiej.
Żołnierze pułku /dywizjonu
Przypisy
Bibliografia
10 pułk artylerii ciężkiej w Przemyślu. Jednodniówka. Przemyśl: 1928-04-24.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Tadeusz Strutyński: Zarys historii wojennej 10-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Piotr Zarzycki: 10 Pułk Artylerii Ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 138. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2005. ISBN 83-88773-29-1.