11 Ochotnicza Dywizja Grenadierów Pancernych SS „Nordland” (niem. 11 SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division „Nordland”) była ochotniczą jednostką wojskową Waffen-SS, składającą się głównie z żołnierzy pochodzących z krajów skandynawskich w czasie II wojny światowej.
Geneza
W lutym 1943 roku Adolf Hitler wydał rozkaz utworzenia jednostki wojskowej w ramach Waffen-SS, złożonej z cudzoziemskich ochotników. Proces formowania rozpoczął się w marcu w Niemczech, na bazie SS-Panzer-Grenadier-Regiment „Nordland”, który został wycofany z 5 Dywizji Pancernej SS „Wiking”. Oprócz Duńczyków i Norwegów, początkowo planowano, aby w skład jednostki weszli także Holendrzy, jednak ostatecznie zostali oni przydzieleni do własnej dywizji.
Reichsführer-SS Heinrich Himmler zaproponował nazwę „Waräger”, lecz ostatecznie, na mocy decyzji A. Hitlera, nadano jej nazwę „Nordland”. Do kwietnia formowana jednostka była znana jako Germanische-Freiwilligen-Division, a do lipca jako SS-Panzergrenadier-Division 11 (Germanische). Wtedy otrzymała ostateczną nazwę 11 SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division „Nordland”.
Historia bojowa
W wrześniu 1943 roku Dywizja została przetransportowana do Niezależnego Państwa Chorwackiego, gdzie przechodziła szkolenie wojskowe oraz uzupełniano jej stany liczebne. Następnie została przydzielona do III Korpusu Pancernego SS, w ramach którego – wraz z SS-Freiwilligen-Legion Niederlande – walczyła z komunistyczną partyzantką pod dowództwem Josipa Broz Tito. Pod koniec listopada SS-Panzergrenadier Regiment 24 „Danmark” stoczył zacięte walki z 5-tysięcznymi siłami partyzantów w rejonie Glina, ponosząc znaczne straty. W tym czasie SS-Panzer Abteilung 11 otrzymał honorowy przydomek „Hermann von Salza”, ku czci czwartego wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego w średniowieczu.
W styczniu 1944 roku Dywizja została przeniesiona na front wschodni w okolice Oranienbaumu pod Leningradem, gdzie znalazła się pod rozkazami Grupy Armii „Nord”. W tym czasie liczyła około 11,3 tys. żołnierzy. Po przybyciu została natychmiast skierowana na pierwszą linię frontu. 14 lutego, w wyniku sowieckiego ataku, niemieckie pozycje zostały przerwane, co zmusiło Dywizję do odwrotu w kierunku Narwy w Estonii. Walki w tym regionie zostały określone mianem „bitwy europejskiego SS”, ponieważ większość zaangażowanych jednostek niemieckich składała się z cudzoziemskich żołnierzy z różnych krajów. Pierwszy sowiecki atak z Bałtyku w rejonie Mereküla został powstrzymany przez 11 SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division „Nordland”, co doprowadziło do zniszczenia oddziałów Armii Czerwonej. W marcu SS-Pionier Battalion 11 zdołał odbudować strategiczny most na rzece Narwie, który został zniszczony przez Sowietów, pracując pod intensywnym ogniem nieprzyjaciela. W trakcie tych walk Dywizja poniosła znaczne straty.
Po rozpoczęciu przez Armię Czerwoną operacji „Bagration” w czerwcu 1944 roku, wojska niemieckie Grupy Armii „Nord” walczyły na obszarze Estonii. 11 SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division „Nordland” broniła się na linii trzech wzgórz, leżących 15 km na zachód od Narwy, znanej jako Linia Tannenberg. Zajmowała te pozycje wspólnie z 6 SS-Freiwilligen-Sturmbrigade „Langemarck” oraz Kampfgruppe „Strachwitz” z Dywizji Großdeutschland. Natarcia sowieckie zaczęły się 27 lipca, jednak każdorazowo były odpierane (29 lipca zniszczono 113 sowieckich czołgów). 16 września siły III Korpusu Pancernego SS zostały zmuszone do odwrotu na teren Łotwy, a 12 października padła Ryga.
Na koniec października 1944 roku niemieckie wojska w Kurlandii, w tym 11 SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division „Nordland”, znalazły się w niemal całkowitym okrążeniu (tzw. worek kurlandzki), odcięte od reszty sił. Walki w tym regionie trwały aż do końca wojny. Do grudnia Dywizja prowadziła skuteczną obronę, zadając przeciwnikowi znaczne straty, a jej stan liczebny zmniejszył się do około 9 tys. ludzi.
W styczniu 1945 roku dywizja została zaokrętowana w porcie w Lipawie i przerzucona na Pomorze do Szczecina, natomiast SS-Panzer Abteilung 11 „Hermann von Salza” trafił do Gdyni w celu regeneracji sił. Pod koniec stycznia dywizja została przydzielona do 11 Armii Pancernej SS, mającej na celu obronę rejonu Berlina. Na początku lutego do jednostki powrócił SS-Panzer Abteilung 11, a także przybyły uzupełnienia, w tym ponad 50-osobowy Wolny Korpus Brytyjski. Od 16 lutego Dywizja brała udział w uderzeniu na Arnswalde. Po zdobyciu miasta opór sowiecki stał się silniejszy, a następnie mocne kontrataki Armii Czerwonej zmusiły Niemców do odwrotu w rejon Szczecina i Stargardu. Kolejny atak Sowietów z 1 marca zmusił Dywizję do wycofania się do Altdamm, ostatniej pozycji obronnej nad dolną Odrą. Miasteczko było bronione przez dwa tygodnie, ponosząc duże straty.
19 marca dywizję wycofano na zachód od miejscowości Schwedt/Oder-Bad Freienwalde w celu odpoczynku i przynajmniej częściowej odbudowy, gdyż Pułki „Danmark” i „Norge” były bardzo osłabione. W tym czasie do dywizji przydzielono 300-osobowy oddział Francuzów pozostających z 33 Dywizji Grenadierów SS „Charlemagne” oraz złożoną z Hiszpanów 101 ochotniczą kompanię SS. Dodatkowo w jej skład weszli żołnierze z Luftwaffe i Kriegsmarine. W rezultacie, pod koniec wojny w jej szeregach walczyli Duńczycy, Norwegowie, Estończycy, Finowie, Francuzi, Szwedzi, Szwajcarzy, Brytyjczycy, Węgrzy, Hiszpanie oraz Rumuni.
16 kwietnia dywizja zajęła pozycje na wschód od Berlina. Mimo uzupełnień nie udało się całkowicie odbudować stanów, nowi żołnierze często nie mieli doświadczenia bojowego, a także brakowało sprzętu wojskowego. Do 20 kwietnia była zaangażowana w ciężkie walki pozycyjne, co doprowadziło do wycofania się do Berlina. Od 22 kwietnia dywizja broniła się w rejonie Tiergarten. W ciągu kilku dni przestała istnieć jako spójna jednostka. Resztki Pułków „Danmark” i „Norge” wraz z pozostałościami Batalionu Saperów broniły mostów na Sprewie, a następnie zostały zepchnięte do Dzielnicy Rządowej. W tym czasie główne uderzenie Armii Czerwonej było skierowane na obszar Parku Treptow, gdzie walczyły resztki SS-Panzer Abteilung 11 „Hermann von Salza” razem z niewielką grupą saperów. Przeprowadziły one lokalny kontratak z użyciem kilku czołgów i wozów pancernych, tracąc wszystkie. Do 26 kwietnia obrońcy Dzielnicy Rządowej zostali zmuszeni do wycofania się w rejon Reichstagu.
30 kwietnia dowódca dywizji, SS-Brigadeführer Gustav Krukenberg, dowiedział się o samobójstwie A. Hitlera, po czym rozkazał ocalałym żołnierzom wycofanie się na zachód, w kierunku obszarów zajmowanych przez aliantów zachodnich. Niektórym małym grupom udało się przedostać do Amerykanów na zachodni brzeg Łaby, jednak większość, w tym 3 (szwedzka) kompania oraz oddział zwiadowczy, trafiły do niewoli sowieckiej.
Skład narodowy dywizji
Dywizja miała międzynarodowy charakter. Oprócz wspomnianych wcześniej Duńczyków i Norwegów, w jej składzie służyli także Finowie (w 1945 roku zgrupowani w pierwszych batalionach pułków Norge i Danmark), Flamandowie (25 żołnierzy w batalionie rozpoznawczym), Francuzi (SS-Freiwilligen [franzosisches] Sturm-batalion włączony w kwietniu 1945 roku), Niemcy (około 25% stanu), Holendrzy (batalion rozpoznawczy), Szwedzi (kompania w batalionie rozpoznawczym), Szwajcarzy (kilku żołnierzy w batalionie rozpoznawczym) oraz Volksdeutsche z Węgier i Rumunii (35% stanu).
Dowódcy
SS-Brigadeführer Franz Augsberger (22 marca – 1 maja 1943 roku)
SS-Gruppenführer Fritz von Scholz (1 maja 1943 roku – 27 lipca 1944 roku)
SS-Brigadeführer Joachim Ziegler (27 lipca 1944 roku – 25 kwietnia 1945 roku)
SS-Brigadeführer und Generalmajor der Waffen SS Gustav Krukenberg (25 kwietnia – 8 maja 1945 roku)
Szefowie sztabu
SS-Hauptsturmführer Kille (22 marca – 1 kwietnia 1943 roku)
SS-Obersturmbannführer Helmut von Vollard-Bockelberg (1 kwietnia 1943 roku – ? 1944 roku)
SS-Sturmbannführer Rüdiger Weitzdörfer (? – 1 lipca 1944 roku)
SS-Obersturmbannführer Erich von Bock und Polach (październik 1944 roku – marzec 1945 roku)
SS-Obersturmbannführer Herbert Wienczek (marzec – 8 maja 1945 roku)
Skład organizacyjny
SS-Panzergrenadier Regiment 23 „Norge”
SS-Panzergrenadier Regiment 24 „Danmark”
SS-Panzer Abteilung 11 „Herman von Salza”
SS-Panzer Artillerie Regiment 11
SS-Panzer-Aufklärungs Abteilung 11
SS-Sturmgeschütz Abteilung 11
SS-Panzerjäger Abteilung 11
SS-Nachrichtung Abteilung 11
SS-Pionier Battalion 11
SS-Nachrichtung Abteilung Truppen 11
SS-Nachschub Truppen 11
SS-Instandsetzungs Abteilung 11
SS-Wirtschafts Abteilung 11
SS-Kriegsberichter-Zug 11
SS-Feldgendarmerie-Trupp 11
SS-Feldersatz-Battalion 11
SS-Bewährungs-Kompanie 11
SS-Sanitäts-Abteilung 11
SS-Werfer-Battalion 521
SS-Jäger-Regiment 11
Bibliografia
Marcin Bryja, Janusz Ledwoch: Jednostki Waffen SS 1939 – 1945. Warszawa: 1996. ISBN 83-86209-97-6. Brak numerów stron w książce.