11 Karpacka Dywizja Piechoty (11 DP) to istotna jednostka piechoty Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.
W okresie międzywojennym dowództwo 11 DP miało swoją siedzibę w Stanisławowie. W 1923 roku dywizja składała się z 48. pułku piechoty, 49. pułku piechoty oraz 53. pułku piechoty.
Podczas kampanii wrześniowej dywizja brała udział w działaniach w ramach Armii „Karpaty”. Została przetransportowana koleją do rejonu Jasła, gdzie skoncentrowała swoje siły. Od 7 września dywizja znajdowała się w odwrocie, walcząc w rejonie Przemyśla, a w nocy z 15 na 16 września zadała cios oddziałowi pancernemu SS „Germania” pod Mużyłowicami, w Czarnokońcach i Szumlakach. W trakcie marszu na Lwów dywizja była kluczowym elementem Frontu Południowego, walcząc w Lasach Janowskich oraz nad rzeką Wereszycą. Została zniszczona 20 września na przedpolach Lwowa.
W 1944 roku, w ramach planu odbudowy sił zbrojnych, Okręg Stanisławów Armii Krajowej sformował 11 Karpacką Dywizję Piechoty AK.
Dywizja w walce o granice
1 września 1919 roku, w wyniku połączenia Armii gen. Hallera z Armią Krajową, 2 Dywizja Strzelców Polskich została przekształcona w 11 Dywizję Piechoty. Do jej składu weszły 46., 47., 48. oraz 49. pułk piechoty.
Na dzień 1 czerwca, w ramach Armii Rezerwowej, jej stan bojowy przedstawiał się następująco: 122 oficerów, 7051 podoficerów i żołnierzy, 96 karabinów maszynowych, 18 dział polowych oraz 4 działa ciężkie.
Podczas wojny polsko-bolszewickiej dywizja brała udział w Bitwie Warszawskiej w sierpniu 1920 roku, zajmując pozycje obronne na przedmościu warszawskim (odcinek Nieporęt–Rembertów). W wrześniu, w czasie bitwy nad Niemnem, oddziały dywizji walczyły w ramach 4 Armii, prowadząc ofensywę wzdłuż linii kolejowej Prużana–Baranowicze.
Dywizja w okresie pokoju
W okresie pokoju dowództwo oraz sztab dywizji stacjonowały w Stanisławowie, a poszczególne oddziały były rozmieszczone w Stanisławowie, Stryju i Kołomyi.
20 lutego 1937 roku minister spraw wojskowych, generał dywizji Tadeusz Kasprzycki, nadał 11 Dywizji Piechoty miano „11 Karpacka Dywizja Piechoty” oraz ustalił dla jej żołnierzy emblemat, przedstawiający dwa liście dębowe z gałązką limby, trzymane krzyżem huculskim. Minister zezwolił na noszenie emblematów od momentu ogłoszenia rozkazu, a zobowiązał do ich noszenia od 1 stycznia 1938 roku.
12 kwietnia 1937 roku Minister Spraw Wojskowych nadał I batalionowi 49 pułku piechoty miano „huculski batalion Legionów Polskich” oraz wprowadził „specjalne części umundurowania” dla żołnierzy 11 Karpackiej Dywizji Piechoty, w postaci pióra do czapki – rogatywki garnizonowej oraz peleryny typu podhalańskiego, a dla żołnierzy huculskiego batalionu Legionów Polskich dodatkowo – kapelusza huculskiego.
Obsada personalna w marcu 1939 roku
Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:
Walki dywizji w kampanii wrześniowej
11 Karpacka Dywizja Piechoty, pod dowództwem płk. dypl. Bronisława Prugar-Ketlinga, przed wybuchem wojny wchodziła w skład Armii „Kraków” jako jednostka drugorzutowa. Została zmobilizowana w rejonach: Stryj, Stanisławów, Kołomyja. Mniejszości narodowe stanowiły w pułkach około 40% ogółu żołnierzy.
Dywizja miała skoncentrować się w rejonie Zawiercia w dniach 6–7 września 1939 roku. Była przewidziana do działań na styku Krakowskiej Brygady Kawalerii z GO „Śląsk” oraz 7 Dywizją Piechoty. W trakcie działań wojennych pierwotne plany uległy jednak zmianie i dywizja walczyła w ramach Armii „Karpaty”.
W dniach 3 i 4 września pododdziały dywizji wyładowały się z transportu kolejowego w rejonie Bochnia–Brzesko, otrzymując rozkaz obsadzenia linii Dunajca w celu osłonięcia skrzydła grupy wojsk działającej na linii Wadowice, Maków, Mszana Dolna. Do miejsca koncentracji dotarła jednak tylko część dywizji bez dywizyjnej kompanii przeciwpancernej, kompanii kolarzy, dywizjonu artylerii ciężkiej, baterii przeciwlotniczej, szpitala polowego oraz 6 kolumn taborowych, które z powodu bombardowań lotniczych znalazły się w Rzeszowie. Dywizja weszła od razu w kontakt z nieprzyjacielem, rozpoczynając działania defensywne.
Rano 6 września dowódca zameldował się u dowódcy Grupy Operacyjnej „Jasło” gen. Kazimierza Łukoskiego, od którego otrzymał rozkaz obrony Wisłoki na północ od Jasła, od Kołaczyc do Brzostka włącznie. Po wyładowaniu pododdziały dywizji przystąpiły do budowy pozycji obronnej. Przez cały dzień przybywały transporty z pododdziałami dywizji. Do wieczora prawie całość wojsk dywizji, z wyjątkiem elementów zatrzymanych przez Armię „Kraków” w rejonie Bochni, znalazła się w wyznaczonych rejonach.
Odcinek obrony dywizji podzielono na dwa pododcinki: północny obsadził 48 pułk piechoty, a południowy – 49 pułk piechoty. 53 pułk piechoty pozostał w odwodzie w rejonie Sieklówka – Warzyce. Stanowisko dowodzenia rozmieszczono w Lubli.
W nocy z 6 na 7 września dowódcy 11 DP podporządkowano 2 Brygadę Górską płk. Aleksandra Stawarza. Płk. dypl. Prugar-Ketling zaproponował wycofanie 2 BG do rejonu Jasła, oparcie jej prawego skrzydła o swoją dywizję oraz osłonięcie kierunku Żmigród Nowy – Rymanów siłami 3 Brygady Górskiej płk. Jana Kotowicza. Dowódca GO „Jasło” zgodził się na te propozycje.
7 września dywizja rozpoczęła odwrót znad Wisłoki. Następnego dnia otrzymała rozkaz dalszego odwrotu pod Barycz.
11 września dywizja znajdowała się w rejonie Dubiecka, nieopodal Przemyśla. W dniach 11 i 12 września w rejonie Birczy miała miejsce intensywna walka obronna 24 Dywizji Piechoty, która nie doczekała się wsparcia ze strony 11 DP. 24 DP wycofała się w kierunku Przemyśla. Po krwawych starciach pod Dynowem, Krzywczą oraz Dubieckiem, w ich ślady poszła 11 Karpacka Dywizja Piechoty. 12 września, cofając się spod Rzeszowa, kompania kolarzy 11. Dywizji weszła w skład improwizowanej Grupy „Żółkiew”.
W dniach 14–16 września dywizja, wspólnie z 38 DP, rozbiła niemiecki pułk SS „Germania” w rejonie Jaworowa i Sądowej Wiszni (bitwa pod Jaworowem). Rankiem 17 września dywizja dysponowała 6 batalionami piechoty (3 pozostałe walczyły w oderwaniu), każdy z 400–600 bagnetami, i liczyła około 8–9 tysięcy żołnierzy oraz oficerów, a jej artyleria polowa składała się z 24 dział lekkich i 6 ciężkich. Tego dnia dywizja broniła wschodniego skraju Lasów Janowskich, zamykając przed nieprzyjacielem istotny szlak komunikacyjny z Jaworowa do Lwowa. Udało jej się wstrzymać natarcie niemieckich 7 i 57 DP.
Po oderwaniu się od wroga, 18 września jej pododdziały zmierzające do Lwowa natknęły się na niemieckie siły pod Lelechówką i Rzęsną Ruską. Przebić zdołały się tylko oddziały pierwszorzutowe, reszta musiała szukać innej drogi. Ostatecznie w Brzuchowicach zebrało się nie więcej niż dwa bataliony oraz część artylerii, z których stworzono dwubatalionowy pułk. 19 września pod Lwowem oddziały generała Sosnkowskiego usiłowały przełamać niemiecką zaporę, która blokowała im dostęp do miasta, do tej pory bezskutecznie. Około godziny 16:00 rozpoczęło się natarcie, a pierwsza otworzyła ogień 11. KDP wzdłuż drogi Brzuchowice–Hołosko. Doszło do zaciętych walk wręcz, jednak niemieckiej 1. Dywizji Górskiej udało się utrzymać swoje pozycje. Po południu 20 września oddziały generała Sosnkowskiego ruszyły do ostatniego, jak się później okazało, natarcia w kierunku Lwowa. W tym samym czasie pod Zboiskami i Winnikami pojawiły się sowieckie czołgi, co spowodowało, że Lwów był praktycznie całkowicie okrążony przez Sowietów i Niemców.
Sowieci szybko rozszerzyli pierścień okrążenia na oddziały walczące na północ, zachód i południe od miasta, w tym na wojska generała Sosnkowskiego. Po dwudniowych intensywnych walkach w 11. DP pozostało około 800–1000 bagnetów, a do Lwowa przebił się 20 września pod Hołoskiem jedynie zbiorczy batalion mjr. Eugeniusza Lityńskiego, dysponujący zaledwie 150 bagnetami. Wkrótce niemieckie wojska otrzymały rozkaz opuszczenia Lwowa na rzecz Armii Czerwonej. Przed południem 21 września 1. Dywizja Górska oraz oddziały XVIII Korpusu Armijnego generała Baiera kontynuowały odwrót spod Lwowa w kierunku za rzekę San, podczas którego były stopniowo luzowane przez oddziały sowieckie.
Po południu tego dnia silne oddziały sowieckie podeszły do wysuniętych polskich stanowisk pod Lwowem. Generał Langner nakazał otworzyć ogień. Po godzinie walki Sowieci zaczęli się cofać. Langner otrzymał informację, że Sowieci chcą negocjować. Generał spotkał się z komisarzem politycznym, pułkownikiem Makarowem, w pobliżu Lesienic:
„Zapytałem, czego sobie życzą. Oświadczył mi, że Armia Czerwona walczy z Niemcami, a on ze swoimi czołgami chce przejechać przez Lwów. Odparłem, że nie prowadzimy wojny z ZSRR oraz że dla jego czołgów jest dość miejsca na północ i na południe od miasta. Ponadto wolno mi negocjować jedynie z najwyższym rangą dowódcą.”
Ustalono więc zawieszenie broni. Po kilku godzinach poinformowano generała Langnera, że dowódca korpusu pancernego w randze generała prosi go o przybycie 22 września 1939 roku o godzinie 8:00 do Winnik. W tym samym czasie oddziały generała Sosnkowskiego były już całkowicie okrążone przez wojska sowieckie. W wielu miejscach dochodziło do wymiany ognia i drobnych walk. Z powodu beznadziejnej sytuacji i informacji o zawieszeniu broni we Lwowie, otoczone oddziały generała Sosnkowskiego, w tym również oddziały 11. Dywizji Piechoty, wieczorem 21 września złożyły broń pod Laszkami Murowanymi. Niemniej jednak część oddziałów – w tym z 11. DP – postanowiła przebijać się do granicy węgierskiej. Części żołnierzy udało się to osiągnąć, w tym generałowi Sosnkowskiemu oraz dowódcy 11. KDP, generałowi Prugar-Ketlingowi. Tak zakończył się szlak bojowy 11. KDP w wojnie obronnej.
Ośrodek Zapasowy dywizji znajdował się w Stanisławowie. 17 września składał się z dwóch batalionów, tj. około 1400 żołnierzy. Agresja sowiecka uniemożliwiła wykorzystanie potencjału OZ w obronie „Przedmościa rumuńskiego”. Żołnierze zostali ewakuowani za granicę.
Ordre de Bataille i obsada personalna we wrześniu 1939
Planowana Ordre de Bataille oraz obsada personalna 11 Karpackiej DP w kampanii wrześniowej 1939 roku. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących oraz stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją.
Kwatera Główna 11 DP
Dowództwo
dowódca dywizji – płk dypl. Bronisław Prugar-Ketling
dowódca piechoty dywizyjnej – wakat
dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Władysław Gruiński
oficer sztabu – mjr Paweł Bole
oficer sztabu – kpt. Marian Siewiński
oficer łączności – por. Paweł Fernezy
dowódca saperów dywizyjnych – mjr Włodzimierz Kupryk
dowódca kawalerii dywizyjnej – rtm. Józef Dąbrowski
szef służby sprawiedliwości – mjr Adam Marian Szediwy
szef duszpasterstwa – kpt. ks. Walerian Święcicki
Sztab
szef sztabu – ppłk dypl. art. Wacław Popiel
oficer informacyjny – kpt. Bronisław de Ville
oficer operacyjny – kpt. dypl. Edward Hełczyński
dowódca łączności – kpt. Stanisław Gospodarczyk
kwatermistrz – kpt. dypl. Aleksander Jedziniak
szef służby uzbrojenia – kpt. Adam Zieliński
szef służby intendentury – kpt. int. z wsw Alfred Gubrynowicz †1940 Ukraina
szef służby zdrowia – mjr lek. dr Tadeusz Stefan Daszkiewicz †1940 Kalinin
szef służby weterynaryjnej – kpt. Zbigniew Seweryn Wiszniewski (mjr lek. wet. Kazimierz Furdyna?)
tabory – rtm. Grzegorz Romaszkan
szef służby żandarmerii – kpt. Franciszek Kugler
kompania sztabowa – por. Teofil Stępień
48 pułk piechoty Strzelców Kresowych – płk Walenty Nowak
49 Huculski pułk strzelców – ppłk dypl. Karol Hodała
53 pułk piechoty Strzelców Kresowych – ppłk dypl. Szymon Kocur
11 Karpacki pułk artylerii lekkiej – ppłk Czesław Obtułowicz (I zastępca dowódcy 11 pal)
11 dywizjon artylerii ciężkiej z plutonem taborowym nr 11 – mjr Zygmunt Dobrowolski
11 batalion saperów (Ośrodek Sapersko-Pionierski 11 DP w Stryju) – mjr Włodzimierz Kupryk
bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa nr 11 typ A (6 dywizjon artylerii przeciwlotniczej we Lwowie) – kpt. Tadeusz Dobiesław Hordyński
szwadron kawalerii dywizyjnej (szwadron KOP „Zaleszczyki”) – rtm. Józef Dąbrowski
kompania kolarzy nr 62 (49 pp) – por. Roman Mazurek
samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 62 (53 pp) – por. Jan Terenkoczy
pluton pieszy żandarmerii nr 11 (pluton żandarmerii Stanisławów) – kpt. Franciszek Kugler
kompania telefoniczna 11 DP (kompania łączności 11 DP) – por. Piotr Lichtarowicz
pluton łączności KG 11 DP (jak wyżej) – por. Roman Górski
pluton radio 11 DP (jak wyżej)
drużyna parku łączności 11 DP (jak wyżej)
kompania asystencyjna nr 162 (48 pp)
kompania sanitarna nr 602 (48 pp) – mjr dr med. Jan Bernacki
szpital polowy nr 602 (6 kadra mobilizująca 6 Szpitala Okręgowego we Lwowie)
zespół przeciwgazowy nr 602 (jak wyżej)
polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 602 (jak wyżej)
polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 602 (jak wyżej)
polowa pracownia dentystyczna nr 602 (jak wyżej)
dowództwo grupy marszowej służb nr 609 (kadra 6 dywizjonu taborów w Jaworowie)
dowództwo grupy marszowej służb nr 610 (jak wyżej)
kolumna taborowa parokonna nr 609 (48 pp)
kolumna taborowa parokonna nr 610 (49 pp)
kolumna taborowa parokonna nr 611 (53 pp)
kolumna taborowa parokonna nr 612 (11 pal)
kolumna taborowa parokonna nr 613 (kadra 6 dywizjonu taborów w Jaworowie)
kolumna taborowa parokonna nr 614 (jak wyżej)
kolumna taborowa parokonna nr 615 (jak wyżej)
kolumna taborowa parokonna nr 616 (jak wyżej)
warsztat taborowy parokonny nr 609 (11 pal)
samodzielny patrol meteo nr 11 (11 pal)
pluton parku uzbrojenia nr 602 (11 pal)
park intendentury typ I nr 602 (Składnica Materiału Intendenckiego Nr 18 w Stanisławowie)
sąd polowy nr 11 (dowództwo 11 DP) – kpt. aud. Józef Szymaszkiewicz
poczta polowa nr 117 (Dyrekcja Okręgowa Poczty i Telegrafu we Lwowie)
Na terenie Okręgu Korpusu Nr VI, w składzie wojsk krajowych, pozostały:
batalion marszowy 48 pp – mjr Edward Szymański (w obronie Lwowa)
batalion marszowy 49 pp – mjr Irakli Kiknadze (3 baon w 3 pp ON w GO „Stryj”)
Obsada personalna dowództwa dywizji
Dowódcy dywizji
gen. armii franc. Louis Modelon (V – VIII 1919)
gen. ppor. Gustaw Ostapowicz (VIII – IX 1919)
gen. ppor. Stanisław Świacki (1919)
gen. ppor. Jakub Gąsiecki (1919 – 28 VI 1920)
płk Bolesław Jaźwiński (1920)
gen. bryg. Albin Jasiński (1920 – 3 II 1925)
gen. bryg. Aleksander Kowalewski (3 II 1925 – 7 III 1927)
gen. bryg. Kazimierz Łukoski (7 III 1927 – 7 VII 1939)
płk dypl. Bronisław Prugar-Ketling (1939)
Dowódcy piechoty dywizyjnej
płk piech. Stanisław Wrzaliński (1923-1924)
płk SG Stanisław Kwaśniewski (20 III 1925 – I 1926)
płk SG Jerzy Wołkowicki (IV 1926 – 7 III 1927)
płk dypl. Władysław Pieniążek (7 III 1927 – 1935)
płk piech. Julian Janowski (VII 1936 – V 1938)
płk dypl. Bronisław Prugar-Ketling (X 1938 – VIII 1939)
Szefowie sztabu
mjr armii franc. Duche (1919)
płk dypl. Henryk Bobkowski (1919 – 1921)
ppłk Romuald Kohutnicki (1920)
mjr SG Tadeusz Alf-Tarczyński (15 X 1921 – 1924)
mjr SG (art.) Stanisław Turek (1924 – 12 I 1927 → dowódca I/7 pap)
mjr / ppłk SG (piech.) Kazimierz Dziurzyński (od 12 I 1927 – 5 XI 1928 → dowódca baonu w 26 pp)
mjr SG (art.) Jerzy Stępniewski (od 5 XI 1928 – 20 IX 1930 → Oddział IV SG)
mjr dypl. art. Tadeusz Strutyński (20 IX 1930 – 20 IX 1933 → dowódca dyonu w 27 pal)
mjr dypl. art. Edward Maliszewski (20 IX 1933 – 15 IX 1935 → wykładowca w CWPiech.)
mjr / ppłk dypl. art. Wacław Popiel (VIII 1935 – IX 1939)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Ryszard Dalecki: Armia „Karpaty” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06229-3.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Zeszyty Katyńskie. Marek Tarczyński (red.). T. 4: Listy katyńskiej ciąg dalszy: Straceni na Ukrainie. Warszawa: Niezależny Komitet Historyczny Badania Zbrodni Katyńskiej i Polska Fundacja Katyńska, 1994. ISBN 83-87893-79-X.
Zuzanna Gajowniczek, Bernadetta Gronek, Bernard Kayzer: Miednoje. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Grzegorz Jakubowski (red.). T. 1 A–Ł. Warszawa: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, 2005. ISBN 83-89474-06-9.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Bronisław Prugar-Ketling, Aby dochować wierności. Wspomnienia z działań 11 Karpackiej Dywizji Piechoty. Wrzesień 1939, Wydawnictwo „Odpowiedzialność i Czyn”, Warszawa 1990.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Czesław Grzelak i Henryk Stańczyk, Kampania Polska 1939
Janusz Piekałkiewicz, Polen Feldzug. Hitler und Stalin zerschlagen die Polnische Republik.
Wojciech Włodarkiewicz, Lwów 1939, Bogusław Brodecki (red.), Seria Historyczne bitwy, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2003, ISBN 978-83-11-09619-6, OCLC 52567547 (pol.).
Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864-1939, Wyd. WIH, Warszawa 1990.
Piotr Zarzycki, Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3.
Linki zewnętrzne
Połączenie „Błękitnej Armii” z Wojskiem Polskim w 1920 r.
11 Dywizja Piechoty w bitwie warszawskiej
Żołnierz w umundurowaniu wzoru huculskiego, stosowanym w 11 DP