10 Sudecka Dywizja Pancerna im. Bohaterów Armii Radzieckiej (10 DPanc) to związek taktyczny wojsk pancernych ludowego Wojska Polskiego.
Historia
10 Sudecka Dywizja Pancerna była formowana dwukrotnie. W 1949 roku, w ramach realizacji Planu rozwoju Wojska Polskiego na lata 1949–1955, minister ON wydał rozkaz MON Nr 0056/0rg z dnia 30 marca 1949 roku, nakazując dowódcy Okręgu Wojskowego IV (Śląsk) przekształcenie 10 Sudeckiej Dywizji Piechoty na dywizję pancerną. To przekształcenie miało być zakończone do 1 września 1951 roku, a dywizja miała osiągnąć stan osobowy wynoszący 6196 żołnierzy i 114 pracowników cywilnych. Wraz z 11 Zmotoryzowaną Dywizją Piechoty, weszła w skład 2 Korpusu Pancernego, podporządkowanego dowódcy Okręgu Wojskowego Śląsk. Reorganizacja miała zakończyć się do października 1950 roku.
Formowanie dywizji odbywało się na podstawie 10 Sudeckiej DP, 2 Sudeckiego pułku czołgów, 6 pułku czołgów oraz 24 Drezdeńskiego pułku artylerii pancernej w rejonie Wrocławia, Opola, Kłodzka, Brzegu, Strzegomia i Świdnicy Śląskiej.
Według etatu, dywizja miała składać się z dwóch pułków czołgów średnich, pułku piechoty zmotoryzowanej, batalionu rozpoznawczego oraz jednostek artylerii i zabezpieczenia bojowego. W skład pułku czołgów średnich wchodziły dwa bataliony czołgów oraz batalion artylerii pancernej. W pułku znajdowały się także dwukompanijne bataliony szkolne, kompania dowodzenia oraz kompania technicznego zaopatrzenia. Główne uzbrojenie pułku stanowiły: 66 czołgów średnich T-34/85 i 21 ciężkich dział pancernych ISU-122. Pułk czołgów ciężkich miał podobną strukturę, ale w jego batalionach znajdowały się tylko dwa plutony czołgów. Sprzęt bojowy pułku obejmował 35 czołgów ciężkich IS-2 oraz 16 ciężkich dział pancernych ISU-152. Zmotoryzowany pułk piechoty był w zasadzie „klasycznym” pułkiem piechoty, wzbogaconym o samochody ciężarowe. W skład pułku wchodziły trzy bataliony piechoty, dywizjon artylerii, batalion szkolny oraz pododdziały zabezpieczenia.
W 1950 roku, z powodu braków sprzętowych, podjęto decyzję o przekształceniu 10 Dywizji Pancernej w 10 Dywizję Zmechanizowaną.
Jesienią 1951 roku Dowództwo 10 DZ zostało przeniesione z Wrocławia do Opola, razem z 41 bł, 7 bsap i 43 ksam.
W 1955 roku, w ramach redukcji Wojska Polskiego, na bazie 10 Dywizji Zmechanizowanej ponownie utworzono 10 Dywizję Pancerną, organizując ją według etatów nr 5/159-5/186, z ogólnym stanem osobowym wynoszącym 5246 żołnierzy i 121 pracowników cywilnych. Dywizja weszła w skład 2 Korpusu Pancernego, obok 19 Dywizji Pancerną. Po likwidacji dowództwa 2 Korpusu Pancernego we wrześniu 1956 roku, 10 Dywizję Pancerną podporządkowano bezpośrednio dowódcy Śląskiego Okręgu Wojskowego.
W czerwcu 1956 roku część sił dywizji weszła do centrum Poznania, biorąc udział w demonstracji siły podczas Poznańskiego Czerwca 56.
W ramach współpracy z jednostkami Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej, dywizja prowadziła wspólne szkolenie pododdziałów czołgów na poligonie w Żaganiu.
Na początku lat 60. XX wieku dywizja została przeniesiona na etaty pokojowo-wojenne.
15 października 1963 roku Minister Obrony Narodowej nadał dywizji imię Bohaterów Armii Radzieckiej, co miało związek z wizytą dowódcy Układu Warszawskiego w jej jednostkach.
W 1968 roku 10 Dywizja Pancerna uczestniczyła w operacji „Dunaj”, wkraczając z innymi armiami Układu Warszawskiego na teren Czechosłowacji.
Na przełomie 1969 i 1970 roku dywizja przeszła na nowe „etaty pokojowo-wojenne”. W nowej strukturze, utworzono pułk artylerii w miejsce dywizjonu artylerii haubic oraz batalion rozpoznawczy w miejsce kompanii rozpoznawczej. Na bazie batalionu transportowego, dywizyjnego punktu zaopatrzenia i piekarni polowej zorganizowano batalion zaopatrzenia.
W połowie 1981 roku do dywizji włączono 18 pułk artylerii przeciwlotniczej z Jeleniej Góry, uzbrojony w rakietowe zestawy przeciwlotnicze „Kub”. W grudniu tego roku, w czasie stanu wojennego, oddziały 10 Dywizji Pancernej realizowały zadania na terenie Górnego Śląska, w tym brały udział w stłumieniu strajku górników w Kopalni „Wujek” 16 grudnia 1981 roku.
W marcu 1989 roku 10 Dywizja Pancerna uczestniczyła w ostatnich ćwiczeniach Układu Warszawskiego na terytorium Niemieckiej Republiki Demokratycznej. W tym samym roku dywizja, podobnie jak inne dywizje Wojska Polskiego, została ponownie przekształcona w 10 Dywizję Zmechanizowaną, której trzon stanowiły trzy pułki zmechanizowane (tzw. zunifikowane).
Dywizja w czerwcu 1956
O godzinie 11:30 dnia 28 czerwca 1956 roku, cz.p.o. dowódcy 2 Korpusu Pancernego, pułkownik Mateusz Lach, otrzymał od szefa Sztabu Generalnego Jerzego Bordziłowskiego zarządzenie nakazujące ogłoszenie alarmu bojowego dla oddziałów korpusu oraz postawienie ich w stan gotowości bojowej. O godzinie 14:00 tego samego dnia jednostki 10 DPanc osiągnęły gotowość bojową.
O 14:00 10 Sudecka Dywizja Pancerna otrzymała zadanie: skierować się w rejon Suchego Lasu, przygotować oddziały do działań, wydać dwie jednostki ognia do broni strzeleckiej (jedną utrzymać w transporcie, a drugą przekazać bezpośrednio żołnierzom). Sprzęt ciężki, taki jak czołgi, działa pancerne i artylerię polową, pozostawiono na miejscu, a składy osobowe jednostek wyprowadzono na transporcie samochodowym, gotowych do działań w szyku pieszym. O godzinie 20:00 oddziały dywizji opuściły rejon lotniska Łagiewniki i przystąpiły do działań.
Dowódca dywizji wyznaczył dowódcom oddziałów szczegółowe zadania, które były realizowane do 30 czerwca.
7 batalion rozpoznawczy z czołgami 23 pułku czołgów miał wyjść w rejon ul. Poznańskiej, róg ul. Kochanowskiego, aby zlikwidować „grupy dywersyjne” przy budynku Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.
14 dywizjon artylerii przeciwlotniczej z 1/71 pcz otrzymał zadanie: wyjść w rejon Poczty Głównej i Telegrafu, aby nie dopuścić do zniszczenia tych obiektów przez grupy dywersyjne. Podczas przejazdu przez ulicę Dąbrowskiego, przeciwlotnicy zostali ostrzelani przez prowokatorów z broni maszynowej, a czołgi obrzucono butelkami z płynem zapalającym. Po otwarciu ognia z czołgu i broni maszynowej w kierunku punktów ogniowych prowokatorów, dywizjon mógł kontynuować marsz i dotarł w rejon Poczty Głównej.
27 pułk zmechanizowany (bez 1 bp) miał wejść w rejon Zamku, Wojewódzkiego Komitetu PZPR oraz Wojewódzkiej Rady Narodowej. Około godziny 21:00 „prowokatorzy” znajdujący się w pomieszczeniach Zamku, auli uniwersyteckiej oraz Domu Akademickiego otworzyli ogień do pododdziałów znajdujących się przed Zamkiem. Żołnierze odpowiedzieli ogniem. Wymiana strzałów seryjnych oraz pojedynczych trwała o różnej intensywności do godziny 3:00 29 czerwca. Około godziny 6:15 pododdziały zostały ponownie ostrzelane z wieży auli uniwersyteckiej i gmachu Opery Poznańskiej. Wykonując osobisty rozkaz generała armii Stanisława Popławskiego, otoczono i przeszukano gmachy auli uniwersyteckiej, Opery Poznańskiej oraz Akademii Medycznej. W ciągu nocy 28/29 oraz 29 czerwca, wspólnie z oddziałami MO, zatrzymano kilkadziesiąt osób bez dokumentów, a także jedną osobę z amunicją i jedną z bronią.
41 batalion łączności z czołgami 23 pcz miał za zadanie wyjść w rejon gmachu Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa i w współpracy z 7 br zlikwidować grupę prowokatorów. Po wyjściu na ul. Roosevelta, ul. Dąbrowskiego i Mickiewicza, do żołnierzy batalionu prowokatorzy otworzyli ogień z dachów i okien. Pododdziały batalionu odpowiedziały ogniem do wykrytych punktów ogniowych, zmuszając je do zaprzestania ognia.
2 pułk czołgów miał za zadanie zabezpieczyć rejon Fortu IX oraz IXa przed ewentualnym zniszczeniem. Jednostka nie prowadziła walk ulicznych.
71 pułk czołgów zabezpieczał wschodnią część miasta oraz kontrolował drogi w Głuszynie, Krzesinach, Krzesinkach i Spławie.
10 batalion czołgów i artylerii pancernej z kompanią czołgów 7 br zabezpieczał Poznań od strony Gniezna i Swarzędza, koncentrując się w rejonie Szczepankowo, Kobyle Pole, Antonin. 29 czerwca, kompania czołgów 7 br razem z grupą piechoty udała się do Swarzędza. Wykonując osobiste polecenie prezesa rady ministrów Józefa Cyrankiewicza, udaremniła próby zorganizowania pochodu w kierunku Poznania.
33 dywizjon artylerii haubic z 8 dywizjonem artylerii rakietowej wspólnie z czołgami 2 pcz zabezpieczały Fort IX oraz Fort IXa.
21 batalion saperów zajął rejon Bolechowo – Chludowo, zabezpieczając Biedrusko oraz kontrolując drogi w kierunku Poznania.
1/27 pz podporządkowany był dowódcy 13 batalionu czołgów i artylerii pancernej 19 DPanc i ochraniał elektrownię w Poznaniu.
O godzinie 18:00 30 czerwca dowódca 10 DPanc otrzymał rozkaz wyprowadzenia swoich oddziałów z miasta (z wyjątkiem 27 pz). O godzinie 21:00 rozpoczęto wycofywanie jednostek na OC Biedrusko, a do godziny 6:00 1 lipca oddziały zgrupowały się w swoich rejonach.
Straty w ludziach
Zginął:
szer. Bronisław Falasa z 1 batalionu piechoty 27 pz
Ranni zostali:
ppor. Alojzy Brak z 41 bł
plut. Władysław Staniszewski z 41 bł
szer. Marian Łagwa z 1/27 pz
szer. Tadeusz Staroń z 1/27 pz
Skład i dyslokacja
Uzbrojenie
W chwili sformowania dywizji w 1949 roku, podstawowe uzbrojenie stanowiły czołgi średnie T-34/85 oraz ciężkie działa pancerne ISU-122 i ISU-152. Dywizja dysponowała 144 czołgami średnimi, 42 działami pancernymi, 5 samochodami pancernymi, 53 działami polowymi kal. 76 i 122 mm, 21 armatami przeciwlotniczymi kal. 37 mm, 36 moździerzami kal. 82 i 120 mm, 531 samochodami i ciągnikami oraz 69 motocyklami.
W uzbrojeniu kompanii rozpoznawczej znajdowały się samochody pancerne BA-64. W połowie lat pięćdziesiątych większość czołgów średnich T-34/85 będących na wyposażeniu dywizji była produkcji krajowej. W latach sześćdziesiątych do uzbrojenia wprowadzono polskie czołgi T-54A, a w latach siedemdziesiątych czołgi T-55, które pozostały na uzbrojeniu dywizji do jej przekształcenia w dywizję zmechanizowaną. Samochody pancerne zostały zastąpione najpierw opancerzonymi samochodami rozpoznawczymi BRDM-1 i FUG, a następnie wozami BRDM-2.
Dowódcy dywizji
płk Jurij K. Bolszak (AR) 25 marca 1949–1950
płk Kazimir Fiodorowicz (AR) 1950–1951
płk Michaił M. Prokofiew (AR) 1951–1954
ppłk Antoni Mazurkiewicz 1954–1961
płk Andrzej Freń 1961–1962
płk Marian Koper 1962–1969
płk Henryk Szymański 1969–1971
gen. bryg. Zbigniew Ohanowicz 1971–1972
płk Ryszard Wilczyński 1972–1978
płk Edmund Bołociuch 1978–1983
płk Edward Rogala 1983–1985
gen. bryg. Tadeusz Bazydło 1985–1989
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Kajetanowicz: Polskie wojska lądowe 1945-1960: skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie. Toruń; Łysomice: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2005. ISBN 83-88089-67-6.
Jerzy Kajetanowicz. Związki taktyczne i oddziały polskich wojsk pancernych i zmechanizowanych w latach 1945–1970. Zmiany organizacyjne. „Zeszyty Naukowe WSOWL”. 2 (144), 2007. Wrocław: Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych. ISSN 1731-8157.
Jerzy Kajetanowicz: Wojsko Polskie w systemie bezpieczeństwa państwa 1945-2010. Częstochowa: AJD, 2013. ISBN 978-83-7455-316-2.
Jerzy Kajetanowicz. Wojsko polskie w wydarzeniach poznańskich 1956 roku. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 5, 2006. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Tomasz Leszkowicz: Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej, 2022. ISBN 978-83-8229-588-7.
Paweł Piotrowski: Śląski Okręg Wojskowy: przekształcenia organizacyjne, 1945-1956. Warszawa: Wydawnictwo TRIO: Instytut Pamięci Narodowej, 2003. ISBN 83-88542-53-2.
Franciszek Puchała: Budowa potencjału bojowego Wojska Polskiego 1945-1990. Obszary szpiegowskich działań. Warszawa: Fundacja „Historia i Kultura”, 2013. ISBN 978-83-11-12800-2.
Wybór dokumentów dotyczących poznańskiego czerwca z zasobów CAW. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 5, 2006. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.