10 Regiment Pieszy Ordynacji Rydzyńskiej
10 Regiment Pieszy Ordynacji Rydzyńskiej był jednostką piechoty w armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
W 1775 roku wojewoda kaliski, August Sułkowski, zainicjował proces formowania regimentu, głównie z żołnierzy swojej prywatnej milicji. Ostatecznie, dzięki patentowi króla z dnia 27 listopada 1776 roku, regiment został włączony do etatu i zyskał nazwę regimentu Pieszego Ordynacji Rydzyńskiej. Żołnierzy tej jednostki nazywano Działyńczykami, nawiązując do nazwiska ostatniego dowódcy, Ignacego Działyńskiego, a sam regiment określano jako 10 Regiment Pieszy Szefostwa Działyńskich.
Sejm 1776 roku wprowadził nowy etat wojskowy, który znacznie zmienił strukturę regimentu. W skład jednostki wchodziło 6 kompanii, a etatowo liczba żołnierzy wynosiła 353, co potwierdzono również w 1778 roku. W 1786 roku liczba żołnierzy pozostała na poziomie 353. Regiment był częścią Dywizji Wielkopolskiej.
W 1775 roku wprowadzono jednolite uzbrojenie dla podoficerów i żołnierzy, odbierając podoficerom broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady.
Rok 1786 przyniósł zmianę w numeracji regimentów piechoty, które zaczęto oznaczać numerami od 1 do 14, przy czym regiment gwardii pozostał nienumerowany.
W latach 1789-1794 regiment stacjonował w wyremontowanym Zamku Ujazdowskim, gdzie w czasie powstania kościuszkowskiego formowano również 20 Regiment Pieszy Koronny.
Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły liczebność piechoty w poszczególnych regimentach. Etat z października 1789 i maja 1792 roku przewidywał istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii zorganizowanych w trzy bataliony, w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce jednak nigdy nie osiągnięto takiej liczebności. W 1790 roku regiment wzbogacił się o dwie kompanie. W przededniu wojny o obronę Konstytucji 3 Maja, 11 regiment piechoty im. Ordynacji Rydzyńskiej pod dowództwem Ignacego Działyńskiego liczył 1342 żołnierzy, a w 1794 roku otrzymał numer 10.
Po wybuchu powstania kościuszkowskiego regiment zorganizował trzeci batalion.
W 1792 roku liczba żołnierzy wynosiła 1468, w marcu 1794 roku spadła do 858, w maju wzrosła do 870, a we wrześniu wyniosła 361.
Na mocy decyzji Ministra Obrony Narodowej nr 105/MON z dnia 14 lipca 1995 roku, 10 Brygada Zmechanizowana kultywowała tradycje 10 Regimentu Pieszego Ordynacji Rydzyńskiej (1775-1794).
Regiment w powstaniu kościuszkowskim
W kwietniu 1794 roku regiment liczył 858 żołnierzy. Po starciach ulicznych w Warszawie stan liczebny wyniósł 807. Do 29 maja jednostka przyjęła 63 rekrutów, co podniosło liczebność do 870 ludzi. Na początku września liczba żołnierzy wyniosła 909. Od połowy sierpnia regiment zorganizował batalion strzelecki, a jedna kompania strzelców wysłana na Podlasie jako uzupełnienie dywizji Sierakowskiego straciła większość, pozostawiając jedynie 5 strzelców bez oficera po bitwie pod Maciejowicami. 2 listopada linia między Wolą a Czystem była utrzymywana przez 191 strzelców 10 regimentu, a na uzbrojeniu znajdowało się 818 karabinów.
Regiment poniósł ogromne straty w bitwie pod Maciejowicami, z dwóch batalionów liniowych pozostało tylko 27 żołnierzy, w tym dwóch oficerów. 2 listopada pod Warszawą znajdowało się 191 strzelców, a w dywizji generała mjr. Floriana Żółkowskiego – 170 żołnierzy z batalionów liniowych. Po 10 października, razem z 27 ocalałymi z bitwy, regiment liczył 361 żołnierzy.
Żołnierze regimentu
Początkowo regimentem dowodził pułkownik Filip Hauman, a jego zastępcą był ppłk Bogumił Rudnicki. Po awansie Haumana nowym dowódcą regimentu został płk Józef Zeydlitz. W dniu 27 maja podpułkownikami zostali: pierwszy major Wojciech Greffen oraz najstarszy kapitan Erazm Mycielski, a pierwszym majorem został Ludwik Lipnicki. Stanowisko drugiego majora pozostało nieobsadzone. W jednostce walczyli również: kwatermistrz regimentu kpt. Jakub Morzyński, adiutant regimentowy por. Ignacy Witkowski, por. Franciszek Silnicki, Lipnicki, Wolfenbittel oraz chorąży Adam Wojciechowski.
Barwy regimentu
Po 1776 roku regiment miał wyłogi w kolorze żółtym oraz srebrne guziki. W roku 1789 dokonano znaczącej zmiany w kroju i kolorze mundurów piechoty. Mundur składał się z granatowej kurtki zimowej z różowymi wyłogami oraz złotymi naramiennikami, białego lejbika ze stojącym kołnierzem, a w lecie z białego koletu zapinanego na żółte guziki, długich białych spodni wkładanych do butów węgierskiego kroju oraz okrągłego filcowego kołpaka z pąsowym wierzchem. Żołnierze nosili również halsztuki i naramienniki z czarnej blachy oraz koszary – kitle i furażerki. Mundury zapewniały większą swobodę ruchów, a strój oficerów różnił się czarnym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z akcesoriami) wynosił 111 zł.
W czasie insurekcji kościuszkowskiej regiment również nosił wyłogi żółte oraz guziki srebrne.
Żołnierze regimentu
Regimentem zazwyczaj dowodził pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często traktowane było jako synekura. Szefowie mieli prawo do awansowania oficerów. Do 1789 roku w sztabie służyło dziesięciu oficerów: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach do 1790 roku było dwóch kapitanów, sześciu poruczników oraz sześciu chorążych, co dawało łącznie 24 oficerów, nie licząc kapelana.
W grudniu 1788 roku przywrócono trzeciego kapitana z kompanią, a w 1790 roku dodano drugiego majora, trzeciego kapitana sztabowego, drugiego porucznika adiutanta, siódmego i ósmego porucznika oraz ośmiu podporuczników, co podniosło liczbę etatowych oficerów do 40.
Formowanie regimentu zainicjował wojewoda kaliski August Sułkowski. Po nim jednostką dowodzili także: gen. mjr Aleksander Mycielski (1786-1788) oraz jako ostatni Ignacy Działyński.
Szefowie regimentu:
- ks. August Kazimierz Sułkowski (wojewoda kaliski od 1 sierpnia 1775),
- gen. mjr Aleksander Mycielski (od 28 stycznia 1786),
- Ignacy Józef Działyński (od 23 grudnia 1788).
Pułkownicy:
- R. de Hosson,
- Karol de Falckenhayn (1789),
- Belcour (1789),
- Dahlke (1792),
- płk Filip Hauman,
- płk Józef Zeydlitz (Sejdlitz) po 8 czerwca 1794.
Walki regimentu
10 Regiment Pieszy brał udział w VII wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 roku, toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Szefem był gen. Ignacy Józef Działyński, a stan osobowy wynosił 1643 ludzi. W trakcie bitwy pod Zelwą wyróżnił się młody kapitan Józef Sułkowski, późniejszy adiutant Napoleona Bonaparte.
W czasie powstania kościuszkowskiego regiment stoczył ciężkie walki na Krakowskim Przedmieściu, okrążając Rosjan od strony kościoła Wizytek. 10 października 1794 roku regiment został znacznie osłabiony w bitwie pod Maciejowicami.
Bitwy i potyczki
Hierarchia regimentu
Przez większość swojej historii regiment nosił numer 10, z wyjątkiem okresu od 1789 do kwietnia 1790, kiedy używał numeru 11.
Schemat:
milicja prywatna Ordynacji Rydzyńskiej (-1776) → regiment pieszy Ordynacji Rydzyńskiej nr 10 (1776-1786) → regiment 10 pieszy Ordynacji Rydzyńskiej (1786-1789) → regiment 11 pieszy Ordynacji Rydzyńskiej (1789-1790) → od 1790 regiment 10 pieszy Ordynacji Rydzyńskiej ↘ rozbity w 1794.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.