10 Pułk Ułanów Litewskich
10 Pułk Ułanów Litewskich (10 p.uł.) to jednostka kawalerii, która wchodziła w skład Samoobrony Litwy i Białorusi, Wojska Litwy Środkowej oraz Wojska Polskiego w II RP. Jego siedzibą był garnizon w Białymstoku.
Pułk był częścią większych formacji kawalerii, zmieniając przynależność jednostkową do: VIII Brygady Jazdy (BJ) → VIII Brygady Kawalerii (BK) → XVIII BK → BK „Białystok” → Podlaskiej BK.
Święto pułkowe obchodzono 8 maja, w rocznicę dotarcia pułku do Dniepru w 1920 roku.
Formowanie pułku
Formowanie pułku ułanów Nr 12 rozpoczęto 9 grudnia 1918 roku w Pietkowie, w ramach Dywizji Litewsko-Białoruskiej. 28 grudnia 1918 roku wydano pierwszy rozkaz dzienny, a 30 grudnia 1918 roku jednostkę przekształcono w 10 pułk ułanów.
Większość oficerów oraz żołnierzy pochodziła z obszaru dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, co zainspirowało do powstania żurawiejki:
Umundurowanie pułku w dużej mierze pochodziło z przejętych niemieckich składów wojskowych. Jednakże nie zaspokajało to w pełni potrzeb rosnącej jednostki, co skutkowało znaczną różnorodnością w ubiorze. Uzbrojenie również było zróżnicowane, obejmując ckm-y niemieckie i rosyjskie oraz karabinki, które w przeważającej części były austriackie, z niewielką ilością francuskich i niemieckich. Podobnie wyglądała sytuacja z szablami. Największym problemem pułku był brak koni, które starano się zdobywać. Na tym tle powstała kolejna przyśpiewka:
Pułk w walce o granice
W miarę osiągania gotowości bojowej, poszczególne szwadrony zaczęły udawać się na front, wspierając Dywizję Litewsko-Białoruską oraz inne jednostki piechoty, działające na kierunkach: Baranowicze, Mińsk, Bobrujsk. Walki pułku w pełnym składzie rozpoczęły się we wrześniu 1919 roku, w ramach 2 Brygady Jazdy. W trakcie całej jesieni, pułk utrzymywał łączność między jednostkami piechoty, niepokojąc przeciwnika częstymi wypadami, które przynosiły znaczne korzyści taktyczne oraz zdobycz broni.
Podczas polskiej ofensywy Grupy Poleskiej na Mozyrz i Kalenkowicze, lewe skrzydło zabezpieczała 2 Brygada Jazdy. 10 pułk ułanów, wchodzący w jej skład, 8 marca 1920 roku wysłał 3 szwadron dowodzony przez rtm. Jerzego Jastrzębskiego na rozpoznanie w kierunku Horwala i Rzeczycy. Następnego dnia szwadron dotarł do Rudnik, gdzie wzięci do niewoli sowieccy jeńcy poinformowali, że w pobliskich Gawinowiczach stacjonował sztab brygady z 57 Dywizji Strzelców. Dowódca 3 szwadronu, rtm. Jastrzębski, zebrał czternastu ułanów i z tak niewielką grupą ruszył na Gawinowicze. Jeszcze przed miejscowością napotkano kolumnę sztabu, która zmierzała w stronę Krasnego. Niespodziewana szarża ułanów całkowicie zaskoczyła ochronę sztabu, która nie podjęła walki i rzuciła się do ucieczki.
Skuteczna akcja i brawura przyczyniły się do polskiego zwycięstwa. Wzięto do niewoli 72 jeńców, zdobyto 7 ckm-ów, tabory oraz dużą ilość sprzętu telefonicznego.
W związku z wyprawą kijowską, 2 Brygada Jazdy otrzymała zadanie osiągnięcia linii Dniepru. Po zaciętych walkach w rejonie Horlawu, Chromatycz i Łojowa, 8 maja 1920 roku pułk dotarł do Dniepru i obsadził jego zachodni brzeg. Szybka ofensywa wojsk radzieckich na froncie ukraińskim zmusiła polskie wojsko do odwrotu z Kijowa oraz linii Dniepru. Od tego momentu, pułk przez kilka tygodni osłaniał wycofującą się piechotę, staczając zażarte boje z przeciwnikiem (pod Lunią, Skrybałowem, Filipowiczami i Nowosiółkami). Eszelon z Żytkowicz, poprzez Brześć, dotarł do Nowojelni, gdzie pułk poniósł poważne straty w broni maszynowej podczas ataku. Po walkach odwrotowych na Podlasiu, 6 sierpnia pułk przybył do Siedlec, skąd transportem kolejowym udał się za Wisłę do Grodziska, gdzie otrzymał uzupełnienie. Powrót na front zbiegł się z polską kontrofensywą, a już 18 i 19 sierpnia pułk stoczył walki pod Górą i Starożrebami. Od połowy września, w składzie odtworzonej 2 Brygady Jazdy, pułk szybko wziął udział w bitwie nad Niemnem, a następnie, prowadząc długą akcję rajdową, w ciągłej styczności z przeciwnikiem dotarł do Dołhinowa i Krywicz, gdzie 19 października 1920 roku otrzymał informację o zawieszeniu broni.
4 listopada 1920 roku w kościele w Parafianowie odbyła się ceremonia poświęcenia i wręczenia sztandaru, ofiarowanego przez hrabinę Julię Potocką. Rozkaz wydany przed wręczeniem sztandaru brzmiał: „W dniu jutrzejszym, za zezwoleniem Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, pułk otrzyma sztandar. Akt ten jest najdonioślejszym w życiu pułku, gdyż Ojczyzna obdarza pułk symbolem zaufania, pokładanego w swego żołnierza, dając mu godło, pod którym żołnierz polski walczy, zwycięża lub w imię honoru umiera. Walcząc przez niemal dwa lata, pułk 10 ułanów nigdy nie zawiódł pokładanej w nim nadziei. Wierzę, iż nadal każdy z nas, wierny tradycjom naszych przodków, odda swoją krew i życie w obronie Ojczyzny, sztandaru i honoru pułku.” Z rejonu bracławskiego, pułk został przeniesiony na granicę litewską, gdzie pozostawał do jesieni 1922 roku. Straty pułku w latach 1918–1920 były niewielkie: poległo 1 oficer i 19 żołnierzy, a liczba rannych nie jest znana. Poważne straty w broni maszynowej i koniach pułk poniósł w czerwcu 1920 roku podczas transportu kolejowego. Zdobycze wojenne oraz straty zadane przeciwnikowi w latach 1918–1920 były znaczące. Pułk wziął do niewoli około 800 jeńców, zdobyto jeden sztab brygady oraz kilka sztabów pułkowych. Zdobytą broń, w tym kilkaset koni, ponad 1000 karabinów, kilka lokomotyw, 150 wagonów z prowiantem i amunicją, liczny sprzęt łączności oraz kasę dywizyjną.
Kawalerowie Virtuti Militari
Za działania wojenne w latach 1918-1920, Krzyżem Virtuti Militari odznaczono 5 oficerów oraz 9 podoficerów i żołnierzy. Krzyżami Walecznych uhonorowano 21 oficerów i żołnierzy.
Lata pokoju
W wrześniu 1922 roku pułk przeniesiono do Białegostoku. Ułani zostali ciepło przyjęci przez lokalną społeczność, zwłaszcza przez kobiety. W pułku odbywali staż kandydaci na oficerów oraz podoficerów zawodowych. 10 Pułk Ułanów Litewskich stał się na tyle atrakcyjny, że w latach 20. i 30. przybywali na staż oficerowie z Finlandii i Szwecji. Zgodnie z rozkazem ministra spraw wojskowych O.V. L 33035 E z 1925 roku, przy pułku stacjonował 1 Szwadron Samochodów Pancernych.
W wyniku starań pułku, w 1932 roku w powiecie Wysokie Mazowieckie powstał Szwadron Krakusów.
Kampania wrześniowa 1939
25 sierpnia 1939 roku 10 pułk opuścił koszary, a nocnym marszem dotarł w rejon m. Zawady. W kolejnych dniach pułk brał udział w osłonie mobilizacji Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. 27 sierpnia zajął pozycje w rejonie wzgórz wokół m. Olszowa Góra, gdzie przygotowywał umocnienia. 1 września odprawa pułku miała miejsce o godz. 8:00 w m. Orlikowo. W dniach 2–4 września pułk wziął udział w wypadzie na teren Prus Wschodnich w rejonie m. Milewo, Brzózki Wielkie, Kożuchy, a następnie w potyczce w okolicy wsi Glinki. Pułk wycofał się w rejon Bory Czarneckie, osiągając go 6 września, a rejon Andrzejki – Koskowo 8 września. Natarcie na zajęty przez Niemców Brok 9 września wykazało gotowość pułku. 10 września operował w rejonie m. Łetownica, a 11 września w m. Krzeczkowo. Przed południem 12 września, w rejonie wsi Bieńki, pułk został zaatakowany przez czołgi. W nocy 13 września pułk przesunął się, walcząc w rejonie wsi Mień, gdzie miał poważne starcie z przeciwnikiem. Łącznie w dniach 12–13 września zniszczono 11 niemieckich wozów bojowych i jeden samolot. 14 września pułk osiągnął m. Koryciny, gdzie nieprzyjaciel rozbił Podlaską BK, co odcięło pułk od brygady. 15 września pułk operował w rejonie Speszyn – Puchały. 17 września pułk znalazł się w rejonie Panasiuk i skierował się na Omelianiec. 18 września pułk przesunął się do Puszczy Białowieskiej, osiągając m. Budy i Rudnię, a 19 września dołączył do Suwalskiej Brygady Kawalerii. W wyniku reorganizacji pułk wszedł w skład Brygady „Plis” (Dywizji Kawalerii „Zaza”). 20 września pułk przebywał w Białowieży, a 21 września przeszedł do m. Mszanka, a 22 września do m. Nurzec i Augustynka. Wieczorem 23 września 4 szwadron zniszczył na południe od stacji kolejowej Nurzec sowiecki pociąg wojskowy (parowóz oraz 5 wagonów obsadzonych żołnierzami). 24 września zniszczono 2 czołgi w Radziwiłłówce. W nocy pułk przeszedł bród na rzece Bug między Mielnikiem a Serpelicami. 26 września dotarł do wsi Jaźwiny. 29 września pułk dotarł do Wólki Zawieprzyckiej, gdzie doszło do walki z nieprzyjacielem. 30 września pułk zatrzymał się we wsi Niedźwiada i Czemiernikach, gdzie był atakowany przez radzieckie samoloty. 2 października toczył całonocne walki o Serokomlę. Pułk, w łączności z 2 i 5 pułkiem ułanów, wziął udział w bitwie pod Kockiem. W boju pod Serokomlą 3 szwadron zdołał unieruchomić 3 niemieckie czołgi.
Ostatnie zacięte walki pułk prowadził w rejonie Woli Gułowskiej. Pułk skapitulował 6 października o godz. 14. Broń złożono o godz. 21 koło Adamowa.
W kampanii 1939 roku poległo i zmarło w wyniku ran 7 oficerów i 19 szeregowych. Przypuszczalne straty w rannych wyniosły: 15 oficerów i 60 szeregowych. Straty zadane nieprzyjacielowi w 1939 roku obejmowały: 18 zniszczonych czołgów, 19 samochodów pancernych, 12 motocykli, jedną radiostację oraz zestrzelony samolot.
Mapy walk pułku
Pułk Armii Krajowej
Trzy lata później, dzięki staraniom V Inspektoratu Białostockiego Armii Krajowej oraz VI Inspektoratu Grodzieńskiego AK, w obwodach Białystok miasto i Wołkowysk, doszło do konspiracyjnego odtworzenia 10 pułku Ułanów Litewskich. Dowództwo pułku przygotowało szczegółowe rozpoznanie i plany zajęcia kluczowych obiektów w kontekście akcji powstańczej w Białymstoku i okolicach. Do ogłoszenia godziny „W” jednak nie doszło. Łapanki, wzmożony terror oraz szybkie postępy Armii Radzieckiej uniemożliwiły pełne rozwinięcie akcji „Burza”. Udało się jedynie częściowo skoncentrować niektóre pododdziały poza miastem. W okresie kwietnia – maja 1944 roku przeprowadzono szereg akcji, w tym odbicie więźniów z obozu knyszyńskiego przez oddział „Graba”, wysadzenie dwóch pociągów wojskowych w pobliżu stacji Czarny Blok i Trypucie oraz atak na posterunek żandarmerii w Dobrzyniewie, gdzie zdobyto broń i amunicję. W lipcu zlikwidowano oddział własowców, który był wyposażony w miotacze ognia. Oddział podporucznika „Waleriana” (S. Racewicz), porucznika „Groma” (J. Dziejma) oraz kapitana „Zaremby” wziął do niewoli 60 Niemców i własowców, przekazując ich następnie napotkanej jednostce Armii Radzieckiej. Straty poniesione podczas okupacji oraz w trakcie realizacji planu „Burza” nie są znane.
Tradycje pułku kultywuje obecnie 1 Podlaska Brygada Obrony Terytorialnej.
Symbole pułkowe
Sztandar
Pułk otrzymał sztandar 4 listopada 1920 roku, ofiarowany przez hrabinę Julię Potocką, która była gorliwą opiekunką pułku. Uroczystość poświęcenia i wręczenia sztandaru miała miejsce w kościele w Parafianowie, a uczestniczyły w niej wyższe władze wojskowe oraz społeczeństwo.
Odznaka pamiątkowa
Odznaka została zatwierdzona przez Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 2, poz. 15 z 26 stycznia 1926 roku. Stanowi ją srebrny orzeł jagielloński z emaliowaną tarczą romańską na piersi, w barwach proporczyka amarantowo-białego z paskiem biało-granatowym. Orzeł jest umieszczony na podkowie z sześcioma podkowiakami. Na dole podkowy znajduje się barokowa tarcza herbowa z Pogonią w czerwonym polu. Odznaka jest czteroczęściowa – oficerska i żołnierska, wykonana w srebrze lub tombaku srebrzonym, emaliowana. Wymiary to 57×36 mm. Projekt stworzył Adolf Bucholtz, a wykonanie zrealizował Zellman Liwszyc z Wilna.
Barwy
Żurawiejki
Żołnierze pułku
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 10 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Tradycje pułku
Oddział nawiązywał do tradycji 10 pułku ułanów Królestwa Kongresowego. Koło Pułkowe powołano do życia w 1941 roku w Edynburgu, a następnie odtworzono je w Londynie w 1952 roku.
1 marca 2017 roku, w ramach obchodów Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”, Minister Obrony Narodowej Antoni Macierewicz nakazał 1 Podlaskiej Brygadzie Obrony Terytorialnej przejąć i z honorem kultywować tradycje oddziałów bojowych Inspektoratu Białostockiego AK, w tym 10 pułku Ułanów Litewskich.
W 2022 roku Rada Miasta Białegostoku ogłosiła rokiem 10 Pułku Ułanów Litewskich, upamiętniając tym samym 100. rocznicę przeniesienia pułku do Białegostoku oraz jego rolę w historii miasta.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Urzędowy Ministra Obrony Narodowej. Ministerstwo Obrony Narodowej, 2017. (pol.).
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Almanach oficerski, praca zbiorowa, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1923.
Henryk Buszyński: Zarys historji wojennej 10-go pułku ułanów litewskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Andrzej Dobroński, Krzysztof Filipow: „Dziesiątacy” z Białegostoku. 10 Pułk Ułanów Litewskich. Białystok: Muzeum Wojska w Białymstoku, 1992.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Fenix editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 10 pułk ułanów. T. 22. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2019, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
Księga jazdy polskiej pod protektoratem marsz. Edwarda Śmigłego–Rydza. Warszawa 1936. Reprint: Wydawnictwo Bellona Warszawa 1993.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2021-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-11)].
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.