10 Pułk Strzelców Granicznych
10 Pułk Strzelców Granicznych był jednostką organizacyjną Strzelców Granicznych w II Rzeczypospolitej.
Geneza
W 1918 roku powstał 1 pułk Straży Granicznej, a w lutym 1919 roku sformowano 2 pułk SG z siedzibą w Częstochowie. I/2 p SG organizował podpułkownik Witold Sieciński z byłych żołnierzy armii rosyjskiej. 21 lutego 1919 roku ppłk Sieciński z adiutantem ppor. Stefanem Hebdą oraz oficerem do zleceń por. Marianem Neretyńskim wyruszyli z Warszawy do Częstochowy, by rozpocząć formację I dywizjonu.
Formowanie I dywizjonu z ochotników z okolic Częstochowy napotykało liczne trudności. 26 marca 1919 roku sztab dywizjonu przeniesiono do Oświęcimia. W tym czasie dowódca dywizjonu przyjął pod swoje dowództwo 4 szwadron z II/2 pułku Wojsk Straży Granicznej, którym dowodził porucznik Majewski. Szwadron miał dostarczyć szkoleniową kadrę instruktorską, jednak okazał się zdemoralizowany i skorumpowany. 8 czerwca 1919 roku szwadron został rozformowany, a jego żołnierze wysłani na front. Zastąpiono go nowym szwadronem, który składał się z żołnierzy pułków piechoty i został 17 czerwca przeniesiony do II dywizjonu 2 pułku Wojsk Straży Granicznej, gdzie poddano go rygorystycznemu szkoleniu.
W Oświęcimiu sformowano 1., 2. i 3. szwadron, a także komendę sztabową, tabor, ambulatorium oraz składy żywnościowe. W czerwcu dywizjon został przemianowany na 3 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej. Rozkazem DOG „Kraków” do jego składu dołączono czasowo oddział Żandarmerii Polowej pod dowództwem por. Wicherka. W tym czasie do dywizjonu dołączyła kompania graniczna „Chrzanów”, która później została przekształcona w 2 szwadron. Pod koniec czerwca szwadron przeszedł do 2 pułku WSG.
5 grudnia 1919 roku dywizjon przeniesiono do Suwałk, gdzie miał obsadzić odcinek granicy państwowej od Rajgrodu do wsi Kraśnik. W pierwszej połowie stycznia 1920 roku szwadrony dywizjonu rozpoczęły służbę na granicy. Na początku marca dywizjon przyjął nowych rekrutów, których szkolenie odbywało się w szwadronie szkolnym pod dowództwem mjr. Norejki. Po zakończeniu okresu szkolenia i wcieleniu rekrutów do szwadronów bojowych, 3 samodzielny dywizjon został zreorganizowany oraz przekształcony w 10 pułk Strzelców Granicznych.
Powołanie i zmiany organizacyjno-dyslokacyjne
Zgodnie z rozkazem Ministra Spraw Wojskowych z 21 maja 1920 roku, 3 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych, który do tej pory pełnił służbę graniczną na Mazurach, został przekształcony w 10 pułk Strzelców Granicznych.
Dowództwo 3 samodzielnego dywizjonu stało się dowództwem 10 pułku, a dotychczasowy dowódca dywizjonu objął tymczasowo dowództwo pułku. 3 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych stał się I/10 pStG, a dowództwo dywizjonu utworzono z obsady dowództw szwadronów.
W wyniku wydzielenia czterech szwadronów liniowych ze szwadronu szkolnego powstał II dywizjon pułku, którego dowództwo zorganizowano z personelu szwadronów, w tym szwadronu szkolnego.
Szwadron szkolny 3 samodzielnego dywizjonu StG został przekształcony w szwadron szkolny 10 pułku.
Dodatkowo, kadrę wzbogacono o żołnierzy z innych szwadronów szkolnych oraz oficerów przydzielonych przez Ministerstwo Spraw Wojskowych.
Po sformowaniu, dowództwo pułku miało pozostać w Suwałkach, a I dywizjon pełnił służbę na dotychczasowych stanowiskach. II dywizjon, zgodnie z rozkazem organizacyjnym, miał zostać przetransportowany do Oświęcimia, aby zluzować 4 i 8 szwadron 2 pułku Strzelców Granicznych.
Jednakże zaraz po sformowaniu, II dywizjon pod czasowym dowództwem por. Mieczyńskiego został przeniesiony do DOG „Pomorze” na odcinek graniczny Wolnego Miasta Gdańska, gdzie obsadził granicę od Tczewa do Pucka, zastępując pododdziały 65 pułku piechoty, który został wysłany na front polsko-bolszewicki. Do miejsca przeznaczenia w Skarszewach dotarli 8 czerwca, a 19 czerwca sztab dywizjonu przeniósł się do Tczewa.
Szwadrony I dywizjonu uzupełniono rekrutami ze szwadronu szkolnego, kontynuując obsadę odcinka granicy od Rajgrodu do wsi Kraśnik.
Z rozkazu Dowództwa Strzelców Granicznych do pułku przybył major Manżett, który z żołnierzy szwadronu szkolnego sformował nowy 1 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych.
Walki pułku
Pod koniec czerwca 1920 roku sytuacja na froncie bolszewickim wymusiła zaangażowanie wszystkich pułków liniowych do walki. Z litewskiej linii demarkacyjnej wycofano Kowieński pułk piechoty, a jego zadania przyjął I dywizjon 10 pułku Strzelców Granicznych.
Jednakże szybkie rosyjskie natarcie uniemożliwiło realizację tego zamierzenia. I/10 pStG włączono do Augustowsko–Suwalskiej Grupy Operacyjnej, dowodzonej przez płk. Obuch-Woszczatyńskiego, i wysłano na front pod Grodno. Po dwutygodniowych walkach grupa operacyjna, wraz z I dywizjonem, zmuszona była do odwrotu w rejon Rajgród-Grajewo. Cała Grupa Operacyjna, okrążona przez bolszewików, była zmuszona przekroczyć granicę niemiecką w okolicy Boguszów i tam została internowana. Dowódca grupy, płk. Obuch-Woszczatyński, wraz z adiutantem por. Tucholskim zdołali uciec samochodem i przedostać się za linię frontu.
4 szwadron otrzymał specjalne zadanie, maszerując lasami Augustowskimi wzdłuż granicy litewskiej, eliminując przechodzące na polską stronę oddziały litewskie oraz niewielkie patrole bolszewickie. W potyczce pod miejscowością Rudawka-Wólka wzięli do niewoli 5 Kozaków. Pozbawiony jakiejkolwiek łączności z innymi jednostkami, 4 szwadron wycofał się przez Augustów w kierunku Grajewa. Kontynuując marsz wzdłuż granicy pruskiej, uderzył na pozycje bolszewickie, udając się z okrążenia. Pod Łysą szwadron dołączył do 1 samodzielnego dywizjonu Strzelców Granicznych i wszedł w skład „Grupy operacyjnej płk. Obuch-Woszczatyńskiego”. Następnie szwadron brał udział w walkach od Myszyńca do Lidzbarka. W kolejnych akcjach szwadron wycofał się pod Działdowo, gdzie został rozformowany i wcielony do Grupy Operacyjnej płk. Habicha.
Odtworzenie pułku i rozwiązanie
Na granicy pozostał II dywizjon 10 pułku Strzelców Granicznych. We wrześniu 1920 roku do dywizjonu dołączył 4 szwadron I dywizjonu. Na dowódcę pułku wyznaczono mjr. Norejkę. Pułk otrzymał 1400 nowych rekrutów do reorganizacji. Ponowne formowanie I dywizjonu rozpoczęto w Chełmnie. W październiku 10 pułk Strzelców Granicznych został przeniesiony do Mławy, gdzie 13 listopada przybyli również internowani w Prusach oficerowie oraz żołnierze byłego I dywizjonu.
W grudniu 1920 roku 10 pułk Strzelców Granicznych został rozformowany.
Żołnierze pułku
Dowódcy pułku:
płk Władysław Obuch-Woszczatyński (VI 1920–)
p.o. mjr Norejko
Dowództwo pułku:
zastępca dowódcy pułku – ppłk Witold Sieciński – do 14 X 1920
zastępca dowódcy pułku – mjr piech Marian Norejko (14 X 1920 -)
adiutant pułku – por. Józef Tucholski
Pododdziały:
dowódca I dywizjonu – rtm. Jałowicki
adiutant dywizjonu – ppor. Czesław Kozielski
oficer kasowy – ppor. Władysław Adam
oficer prowiantowy – u.w. XI Emeryk Łopuszański
lekarz weterynarii – kpt. dr Konigsberg
lekarz sanitarny – kpt. dr Szczęsnowicz
kapelan – kpt. Harraburda
oficer broni – pchor. Węgier
oficer sądowy – ppor. Stefan Hebda
dowódca 1 szwadronu – por. Władysław Gundelach
oficer młodszy – por. Szylkarski
oficer młodszy – por. Burhardt
dowódca 2 szwadronu – por. Marian Weretyński
oficer młodszy – por. Żeliński
oficer młodszy – ppor. Wojciechowski
dowódca 3 szwadronu – rtm. Jerzy Krzyżanowski
oficer młodszy – ppor. Majchrzak
dowódca 4 szwadronu – por. Edmund Łada-Bardowski
oficer młodszy – por. Putjatycki
oficer młodszy – ppor. Lachowicz
dowódca II dywizjonu – mjr Trzciński
oficer kasowy – ppor. Podhakicz
oficer prowiantowy – st. wachm. Łatas
lekarz weterynarii – por. Bohdan Janczyński
lekarz sanitarny – ppor. dr Lejko
oficer broni – ppor. Grąbczewski
oficer sądowy – ppor. Leszczyński.
adiutant dywizjonu – ppor. Guzowski
dowódca 5 szwadronu – por. Napoleon Zygmunt Twardowski
oficer młodszy – por. Romer
dowódca 6 szwadronu – por. Stanisław Łuniewski
oficer młodszy – vacat
dowódca 7 szwadronu – ppor. Mieczysław Chwaliński
oficer młodszy – vacat
dowódca 8 szwadronu – ppor. Janusz Skorupski
oficer młodszy – vacat
dowódca szwadronu szkolnego – por. Mieczyński Mieczysław
oficer młodszy – por. Wacław Nieciengiewicz
Przekształcenia
2 dywizjon Straży Granicznej → II dywizjon 2 pułku Straży Granicznej → II dywizjon 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej (do VI 1919) → 3 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej (do 1 II 1920) → 3 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych (do V 1921) → 10 pułk Strzelców Granicznych ↘ rozformowany w grudniu 1920
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918 – 1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088.
Grzegorz Łukomski, Bogusław Polak, Mieczysław Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920, Koszalin 1990.
Materiały dotyczące przeformowania i rozformowania oddziałów Strzelców Granicznych 1920–1921 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Dyslokacja oddziałów Strzelców Granicznych 1920–1921 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.15/86.)