10 pułk artylerii ciężkiej (10 pac)
10 pułk artylerii ciężkiej to jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Pułk został utworzony 5 października 1921 roku w wyniku połączenia 2 dywizjonu artylerii ciężkiej Legionów oraz 11 Kresowego dywizjonu artylerii ciężkiej. W momencie włączenia do pułku, dotychczasowy 2 dac przemianowano na I dywizjon, a 11 dac na II dywizjon. Do 1939 roku pułk stacjonował w Pikulicach, w garnizonie Przemyśl. W 1939 roku pułk zmobilizował między innymi: 60 dywizjon artylerii ciężkiej, 2 dywizjon artylerii ciężkiej, 22 dywizjon artylerii ciężkiej, 24 dywizjon artylerii ciężkiej oraz I dywizjon 5 pac. Po zakończeniu mobilizacji jednostka została rozformowana.
Geneza i walki przyszłych pododdziałów 10 pac
Formowanie i działania I/2 pułku artylerii ciężkiej (I/10 pac)
W listopadzie 1918 roku kapitan Tadeusz Bogdanowicz rozpoczął tworzenie „dywizjonu artylerii ciężkiej na Cytadeli” w Warszawie. W grudniu dywizjon został przemianowany na I/2 pułku artylerii ciężkiej Legionów. W sierpniu dywizjon, składający się z dwóch baterii, przemieścił się do Mińska, gdzie brał udział w walkach, w tym w zdobyciu Borysowa, osiągając linię Berezyny. 15 listopada do dywizjonu dołączyła bateria pozycyjna „Andrzej”, uzbrojona w zdobyczne działa 3-calowe i 6-calowe.
20 grudnia dywizjon został przewieziony do Radomia w celu reorganizacji, gdzie pozostawał do końca marca 1920 roku.
Na początku czerwca I/2 pac (bez 3 baterii) dotarł nad Berezynę, aby wspierać piechotę w obronie przed ofensywą sowiecką. 4 lipca rozpoczęła się kolejna ofensywa wojsk Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego. Sytuacja na froncie była krytyczna, co skłoniło dywizjon do podjęcia działań opóźniających. Ostatecznie 5 sierpnia dywizjon znalazł się w rejonie Małkini. Wbrew wcześniejszym rozkazom, kapitan Bogdanowicz postanowił nie porzucać ciężkiego sprzętu i przekonał dowództwo 2 Dywizji Piechoty Legionów do przeprowadzenia oddziału okrężną drogą przez Nur na drugi brzeg Bugu.
W tym samym okresie 3 bateria pozostała w Radomiu. Dowódca baterii, podporucznik Czapski, podjął samodzielną decyzję o udaniu się do Warszawy, gdzie bateria uczestniczyła w ostatnich walkach o stolicę.
Pozostałe baterie były w odwodzie Naczelnego Wodza podczas bitwy warszawskiej. Dopiero 20 sierpnia baterie 1. i 2. wsparły piechotę w rejonie Wojsławice–Hrubieszów. 29 sierpnia w rejonie Uchani 2 bateria stoczyła walkę z kozackimi wojskami Budionnego, a dowódca 2 baterii został odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy, a obsługi – Krzyżami Walecznych.
Po przewiezieniu na północ, dywizjon w pełnym składzie uczestniczył w pościgu za wrogiem. 12 października odzyskano Mołodeczno, a zwiady bateryjne działały głównie jako pododdziały kawalerii. Baterie ogniowe wielokrotnie ostrzeliwały straże tylne bolszewików. 18 października zawieszenie broni zastało dywizjon w Wilejce i Kuczeńcach, gdzie zakończył swój szlak bojowy.
Po wojnie, 11 grudnia 1920 roku, na podstawie rozkazu dowódcy 2 Dywizji Piechoty Legionów nr 313/org., dywizjon został przemianowany na I dywizjon 10 pułku artylerii ciężkiej.
Formowanie i walki I/11 pułku artylerii ciężkiej (II/10 pac)
Początki I dywizjonu 11 pułku artylerii ciężkiej sięgają marca 1919 roku, kiedy to generał Józef Haller nakazał utworzenie w Senie, na bazie francuskiego 229 pułku artylerii, polskiego pułku artylerii. Pułk składał się z dwóch baterii 75 mm armat, jednej 155 mm haubic oraz baterii mieszanej z dwoma armatami kal. 105 mm i dwiema kal. 120 mm. Jeszcze we Francji pułk został przemianowany na pułk artylerii Dywizji Instrukcyjnej Armii gen. Hallera.
Na koniec maja 1919 roku pułk przybył do Włocławka, gdzie został formalnie rozformowany. Z dniem 1 września dowództwo I dywizjonu zostało przekształcone w dowództwo I/11 pułku artylerii ciężkiej. Na początku stycznia 1920 roku dowództwo dywizjonu przeniesiono do Grudziądza, gdzie do I dywizjonu dołączono byłą 10 baterię 1 pułku artylerii ciężkiej porucznika Zajdla, utworzoną we Francji w Wogezach.
W styczniu 1920 roku bateria przeszła do Grudziądza, a I/11 pac z całością sił przeniósł się do Chełmna. Nastąpiła reorganizacja oddziału – zlikwidowano dowództwo II/11 pac oraz dowództwo pułku. Ostatecznie jednobateryjny I/11 pac pod dowództwem mjr. Aleksandra Batorego 7 maja 1920 roku udał się na front wschodni, wchodząc w skład Grupy Poleskiej. Bateria wyróżniła się w zwalczaniu bolszewickich pociągów pancernych, a pod Ozierszczyzną zlikwidowała próbę forsowania Dniepru, niszcząc łodzie i inne środki przeprawowe. Na początku czerwca została przewieziona koleją w rejon Nachowa, gdzie przez kilka dni wspierała ogniem własną piechotę. 26 czerwca, prowadząc działania opóźniające, przeszła na linię rzeki Ippa w rejonie Ptyczy, gdzie 30 czerwca zwalczała sowieckie statki na Prypeci, niszcząc dwa z nich i uszkadzając monitor. Następnie przetransportowano ją koleją do Pińska, gdzie dołączyła do dowództwa macierzystego dywizjonu i w jego składzie udała się do Brześcia. Przez 5 dni dywizjon skutecznie wspierał ogniem własną piechotę, jednak wobec obejścia polskich pozycji obronnych, oddział musiał się wycofać do Kocka, a następnie za Wieprz. 16 sierpnia rozpoczęła się kontrofensywa znad Wieprza. 1 bateria maszerowała w odwodzie Dywizji Górskiej przez Łuków, Siedlce, Sokołów, Suraż do Białegostoku. 15 września dowództwo I/11 pac wraz z 1 baterią odeszło z Białegostoku do Brześcia i dołączyło do macierzystej 11 Dywizji Piechoty.
3 sierpnia 1920 roku w baterii zapasowej pułku w Stanisławowie zakończono formowanie 2 baterii porucznika Romana Palmiego oraz 3 baterii porucznika Ferdynanda Mülnera. Z dniem 8 sierpnia obie baterie weszły w skład 11 Brygady Artylerii, a trzy dni później przybyły do Warszawy, wchodząc w skład macierzystej 11 Dywizji Piechoty. Obsadziły odcinek od toru kolejowego po szosę Warszawa–Radzymin, wspierając ogniem 47 pułk piechoty. 15 sierpnia baterie prowadziły nocne strzelania, niszcząc stanowiska broni maszynowej oraz ostrzeliwując odwody i stanowiska artylerii wroga.
16 sierpnia 2. i 3 bateria odeszły do odwodu. Dopiero 26 sierpnia baterie wróciły na front, tym razem w rejon Brześcia. 6 września 3 bateria wzięła udział w wypadzie na Pożeżyn. 9 września 2. i 3 bateria uczestniczyły w natarciu na Kobryń. 15 września 2. i 3 bateria powróciły do Brześcia, gdzie doszło do ich połączenia z dowództwem I/11 pac oraz 1 baterią.
23 września 11 Dywizja Piechoty nacierała na Berezę Kartuską. Dywizjon (bez 1 baterii) wspierał działania XXII Brygady Piechoty na Horsk, a 1 bateria pozostawała w odwodzie. Po odzyskaniu Berezy Kartuskiej prowadzono działania na Zarzecze. 30 września I/11 pac dotarł do Baranowicz, skąd ruszył na Ostrów i Krzywoszyn. Nad Szczarą dywizjon przez kilka dni wspierał własną piechotę, a następnie ruszył szosą na Słuck, docierając 4 października do Sieniawki. 11 i 12 października 3 bateria skutecznie wspierała piechotę w natarciu na miasto. Dywizjon w dalszym pościgu już nie brał udziału, kończąc w Słucku swój szlak bojowy.
W grudniu 1920 roku I dywizjon 11 pułku artylerii ciężkiej został przeformowany na samodzielny 11 dywizjon artylerii ciężkiej. Na początku 1921 roku zapadła decyzja o włączeniu go do nowo powstającego 10 pułku artylerii ciężkiej. 24 kwietnia dywizjon przeniósł się do Przemyśla, gdzie został przemianowany na II dywizjon 10 pułku artylerii ciężkiej.
Bilans walk
W trakcie działań bojowych na froncie poległo sześciu żołnierzy, w tym dwóch z I/2 pac i czterech z 11 dac. Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari odznaczono jedenastu żołnierzy, a Krzyżem Walecznych 71 żołnierzy.
Oprócz tego Krzyżem Walecznych uhonorowano 29 oficerów, 1 chorążego oraz 41 szeregowych I/2 pac, a także 14 oficerów, podchorążych oraz 38 szeregowych 11 dac.
Pułk w garnizonie Przemyśl
Formowanie i zmiany organizacyjne
10 pułk artylerii ciężkiej został utworzony 5 października 1921 roku z połączenia 2 dywizjonu artylerii ciężkiej Legionów oraz 11 Kresowego dywizjonu artylerii ciężkiej. Po włączeniu w skład pułku, dotychczasowy 2 dac zmienił nazwę na I dywizjon, a 11 dac na II dywizjon. W 1923 roku w skład pułku wchodziło: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej po trzy baterie, kadra oddziału łączności oraz kadra baterii zapasowej.
W 1925 roku wprowadzono pokojowe Ordre de bataille artylerii polskiej. W 10 pac rozpoczęto formowanie III dywizjonu. W skład pułku wchodziło siedem baterii mieszanych 2- i 3-działowych, wyposażonych w francuskie armaty 105 mm wz. 13 oraz haubice 155 mm wz. 17. W 1929 roku wprowadzono kolejne zmiany organizacyjne, likwidując 3. baterię, a pozostałe przekształcono w 4-działowe. Od tego momentu każdy z trzech dywizjonów dysponował dwiema bateriami, przy czym baterie 1., 2., 4. i 5. miały haubice, a 7. i 8. baterie – armaty. Stan ten, z drobnymi modyfikacjami, przetrwał do ogłoszenia mobilizacji w 1939 roku. W 1925 roku wszedł w życie Plan mobilizacyjny „S”, zgodnie z którym 10 pac miał rozwinąć się do etatów wojennych i osiągnąć gotowość marszową w ciągu 10 dni mobilizacji powszechnej. Ponadto pułk miał zmobilizować: pluton maskowania nr 101, dowództwo Brygady Artylerii nr 16, samodzielną baterię artylerii plot. nr 101, dowództwo artylerii nr 52, kompanię pomiarów artylerii nr 10 oraz szefostwo artylerii i służby uzbrojenia OK X, a także baterię zapasową 10 pac, baterię marszową oraz Oficerską Szkołę Artylerii przeniesioną z Torunia. Plan ten obowiązywał aż do maja 1938 roku, kiedy wprowadzono nowy plan mobilizacyjny oznaczony kryptonimem „W”.
Zakwaterowanie
Pułk kwaterował w poaustriackim kompleksie koszarowym w Pikulicach. Koszary były w stosunkowo dobrym stanie, a niewielkie zniszczenia wojenne naprawiono własnymi siłami. Poważniejszym mankamentem był brak pomieszczeń do mycia i umywalni. Brak pryszniców zmuszał żołnierzy do korzystania z odległego o 4 km kąpieliska garnizonowego. Inną niedogodnością była niewystarczająca liczba mieszkań dla kadry w koszarach, przez co większość musiała mieszkać w Przemyślu. Ponadto w koszarach brakowało oświetlenia elektrycznego, co szczególnie dokuczało zimą. Natomiast magazyny, działownie i stajnie były w dobrym stanie i miały wystarczającą powierzchnię.
W drugiej połowie lat 30. sytuacja kwaterunkowa wyraźnie się poprawiła. Zamontowano prysznice i zakupiono nowe umywalki, wprowadzono energię elektryczną do koszar oraz wymieniono część starych rur kanalizacyjnych. Ogólnie warunki zakwaterowania w 10 pac oceniano jako wystarczające. Ulokowanie koszar w pewnym oddaleniu od Przemyśla stwarzało znaczne trudności komunikacyjne. W latach 20. XX wieku uruchomiono 2 breki, kursujące pomiędzy koszarami a rynkiem przemyskim. W dni powszednie breki kursowały 6 razy, a przejazdy służbowe kosztowały 2 zł miesięcznie, bilety miesięczne dla dzieci – 1 zł, a pojedynczy przejazd dla osoby uprawnionej – 15 groszy za kurs.
Święta w pułku
Istotnym elementem wychowania patriotycznego były obchody świąt państwowych, kościelnych oraz pułkowego. Dziennikiem Rozkazów MSWojsk. nr 16 z 19 maja 1927 roku, poz. 174 ustanowiono święto pułkowe na 24 kwietnia, dla upamiętnienia formalnego włączenia 11 dywizjonu artylerii ciężkiej do pułku. Po raz pierwszy obchodzono je skromnie w 1926 roku. W kolejnych latach święto rozpoczynało się balem w salach Kasyna Garnizonowego. Następnego dnia odbywały się pułkowe zawody lekkoatletyczne z atrakcyjnymi nagrodami dla żołnierzy, a wieczorem w salach Towarzystwa „Sokół” odbywał się bal podoficerski. Kolejny dzień to przemarsz pułku ulicami Przemyśla, a o 17:00 – uroczysta akademia dla żołnierzy i o 19:30 – capstrzyk na rynku przemyskim. Ostatniego dnia o 7:00 pluton trębaczy przejeżdżał głównymi ulicami miasta, trąbiąc pobudkę, a o 9:30 odprawiano mszę świętą na placu ćwiczeń „Nahrybka”, po której o 10:15 odbywała się defilada pułku. Po defiladzie miały miejsce oficerskie i podoficerskie zawody konne, a następnie obiad żołnierski. Obchody święta kończyły się zabawą ludową na placu koszarowym.
Kultura i rozrywka
Celem wszystkich dowódców pułku było organizowanie różnych form rozrywki po szkoleniu programowym. Należały do nich kino i teatr. Dowództwo wynegocjowało z dyrekcją Teatru Świetlnego „MARS” korzystne zniżki na bilety dla żołnierzy. W wolnym czasie, po okazaniu książeczki wojskowej, szeregowi mogli chodzić na seanse filmowe, płacąc 1/4 ceny biletu. Uzdolnieni szeregowcy uczestniczyli w zajęciach chóru żołnierskiego. Ważnym miejscem odpoczynku stała się świetlica pułkowa, w której podoficerowie zawodowi, po awansie, przekazywali kwoty pieniężne na rzecz świetlicy, za które kupowano książki, gry oraz uzupełniano wyposażenie. W pułku rozwijało się czytelnictwo, a niekiedy prowadzono to „na rozkaz”. W celu podwyższenia poziomu intelektualnego żołnierzy, dowódca pułku wydał specjalny rozkaz nakazujący intensywne czytanie podczas pełnienia warty lub w czasie wypoczynku. Podobny rozkaz wydano dla kadry, nakazując czytanie w prasie wojskowej fachowych artykułów na tematy artyleryjskie oraz artykułów dotyczących pielęgnacji koni w „Przeglądzie Kawaleryjskim.”
Inspekcje w pułku
Inspekcje w jednostkach wojskowych miały na celu określenie stopnia ich przygotowania do działań wojennych. Podczas inspekcji sprawdzano między innymi poziom wyszkolenia oraz fachowe przygotowanie żołnierzy. W grudniu 1926 roku inspekcję przeprowadził generał bryg. Juliusz Rómmel. Stwierdził, że stan osobowy oddziału wynosił 42 oficerów, 104 podoficerów, 672 szeregowych oraz 331 koni. Umundurowanie i obuwie żołnierzy oceniono pozytywnie, konie były w dobrej kondycji. Działa na stanie jednostki były w dobrym stanie i odpowiednio konserwowane, podobnie jak francuskie karabinki. Natomiast posiadane poaustriackie kuchnie polowe nie nadawały się do użytku. Z powodu braków sprzętowych nie było możliwości wystawienia kompanii pomiarów artylerii. Kadra oficerska reprezentowała dobry poziom wiedzy fachowej, jednak w zakresie znajomości Regulaminu Służby Polowej oraz jazdy konnej była słabsza. Dowódca pułku został oceniony jako dobry w zakresie administracji i gospodarki oraz jako wychowawca, natomiast jako instruktor – słabo. Dowódcy dywizjonów reprezentowali dobry poziom. W 1931 roku pułk ponownie inspekcjonował gen. Rómmel, który ocenił wyszkolenie kadry oficerskiej jako zadowalające pod względem fachowym oraz taktycznym. Podkreślił doskonałe przygotowanie fachowe ówczesnego dowódcy płk. Jana Bokszczanina. Program nauczania rekrutów oraz system szkolenia oceniono jako racjonalny. W czasie zajęć szeroko stosowano tablice i modele oraz inne pomoce dydaktyczne, co ułatwiało przyswajanie wiedzy. Utrzymanie koni w pułku oceniono jako dobre, jednak brakowało 67 koni wierzchowych, a koni artyleryjskich było o 27 za dużo. W ogólnym wniosku gen. Rómmel stwierdził, że 10 pac pod względem wyszkolenia, wartości i zespolenia kadry zawodowej oraz dyscypliny – stanowi dobrą jednostkę artyleryjską.
W drugiej połowie lat 30. jednostkę inspekcjonował gen. dyw. Kazimierz Fabrycy, jednak nie zachowały się informacje o wynikach tej inspekcji.
Mobilizacja i rozformowanie pułku
Pułk był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” sformował:
w dniach 27–29 sierpnia 1939 roku, w Przemyślu w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem zielonym w czasie od Z+24 do Z+36:
- 22 dywizjon artylerii ciężkiej typ II dla 22 DPG
w tych samych dniach i tym samym garnizonie w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym w czasie od A+42 do A+48:
- 2 dywizjon artylerii ciężkiej typ II dla 2 DP Leg.
w czasie od A+54 do A+66:
- 60 dywizjon artylerii ciężkiej typ I dla Armii „Kraków”
w dniach 31 sierpnia – 6 września, w I rzucie mobilizacji powszechnej:
- 24 dywizjon artylerii ciężkiej typ II dla 24 DP w terminie do 5 dnia mobilizacji
- I dywizjon 5 pac dla Armii „Kraków” w terminie do 6 dnia mobilizacji
- polowy szpital weterynaryjny nr 101 w terminie do 7 dnia mobilizacji
od 4 września, w II rzucie mobilizacji powszechnej:
- pluton marszowy artylerii ciężkiej typ I nr 10
- Ośrodek Zapasowy Artylerii Ciężkiej nr 4 w Przemyślu
Po zakończeniu mobilizacji i przekazaniu nadwyżek do OZAC nr 4, pułk został rozformowany.
Oddział Zbierania Nadwyżek 10 pac
Po zmobilizowaniu wszystkich oddziałów i pododdziałów zgodnie z planem, pozostałości 10 pac stały się trzonem organizowanego przez pułk Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 4. Dowódca 10 pac płk Jan Bokszczanin został dowódcą Ośrodka, a jego zastępcą, pokojowy zastępca dowódcy 10 pac mjr Józef Jarecki. Losy OZN 10 pac są ściśle związane z OZAC nr 4 i będą omówione w opisie jego działań.
Symbole pułkowe
Sztandar
Nadanie sztandaru oraz zatwierdzenie jego wzoru zostało ujęte w Dodatku Tajnym nr 3 do Dziennika Rozkazów MSWojsk. z 17 lutego 1938 roku, nr 6 poz. 64. Sztandar, ufundowany przez społeczeństwo Przemyśla i Ziemi Przemyskiej, został wręczony przez gen. Juliusza Rómmla 29 maja 1938 roku w Krakowie podczas ceremonii wręczania sztandarów oddziałom artylerii OK V i X.
Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w środku którego wyhaftowano orła w wieńcu laurowym. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, umieszczono numer pułku „10” w wieńcach laurowych.
Na lewej stronie płata sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego, znajdował się taki sam wieniec jak po stronie prawej, a w wieńcu umieszczono trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczono na tarczach:
- w prawym górnym – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
- w lewym górnym – wizerunek świętej Barbary
- w prawym dolnym – herb Przemyśla
- w lewym dolnym – odznaka pamiątkowa 10. pac
Na ramionach krzyża umieszczono napisy przypominające miejsca walk pułku:
- na górnym: „LE MANS-SENS-ISCHES 1. II. 1919”
- na dolnym: „MAŁORYTA 6-9. IX. 1920 KOBRYŃ-SŁUCK 29. IX.-11. X. 1920”
- na lewym: „BORYSÓW 22-28. IX. 1919”
- na prawym: „RADZYMIN 13-16. VIII. 1920”
Uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 31 października 1946 roku, za przechowanie sztandaru 10 pułku artylerii ciężkiej w okresie okupacji niemieckiej, odznaczeni zostali Srebrnym Krzyżem Zasługi chor. Władysław Pikoń, Władysława Paprocka oraz Michał Paprocki.
Odznaka pamiątkowa
30 maja 1930 roku minister spraw wojskowych rozkazem G.M. 7062 I zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 10 pułku artylerii ciężkiej. Odznaka o wymiarach 40×40 mm ma kształt srebrnego krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są białą emalią ze złoconymi krawędziami. W środku krzyża, na okrągłej tarczy, umieszczono numer i inicjały pułku „10 PAC”. Ramiona krzyża połączone są złoconą blaszką. Odznaka jest jednoczęściowa, oficerska, wykonana w srebrze, emaliowana. Na rewersie widnieją próby srebra oraz imiennik AN i nazwisko grawera.
Żołnierze pułku
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 10 pac – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Tadeusz Strutyński: Zarys historji wojennej 10-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
10 pułk artylerii ciężkiej w Przemyślu. Jednodniówka. Przemyśl: 1928-04-24.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Piotr Zarzycki: 10 Pułk Artylerii Ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 138. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2005. ISBN 83-88773-29-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.