10 Eskadra Wywiadowcza
10 eskadra wywiadowcza to jednostka lotnictwa rozpoznawczego Wojska Polskiego, która działała na Wschodzie w latach 1918–1919 oraz w okresie II Rzeczypospolitej.
Była to najstarsza polska jednostka lotnicza, utworzona w 1918 roku na Kubaniu przy 4 Dywizji Strzelców, w ramach Polskiego Oddziału Awiacyjnego. Po przylocie do Polski brała udział w konfliktach: polsko-ukraińskim oraz polsko-bolszewickim. Po wojnie weszła w skład 3 Pułku Lotniczego w Poznaniu, a w 1925 roku została rozwiązana, przekształcając się w 32 Eskadrę Lotniczą.
Godło eskadry przedstawia orła trzymającego w szponach serce z rzymską cyfrą X.
Formowanie i walki eskadry
Polski Oddział Awiacyjny / Eskadra Lotnicza 4 Dywizji Strzelców Polskich
Początki formacji eskadry datują się na czas funkcjonowania polskiej legii oficerskiej na Kubaniu, gdzie lotników rekrutował przyszły dowódca, Waldemar Narkiewicz. Zgodnie z rozkazem Dowództwa Oddziałów Wojsk Polskich na Kubaniu z 15 października 1918 roku, w ramach kontrrewolucyjnej Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina, powstał Polski Oddział Awiacyjny. 28 października 1918 jednostka została przekształcona w 1 Awiacyjny Oddział Wojsk Polskich, stacjonując w Paszkowskiej Stanicy w rejonie Krasnodaru. Nowo utworzony oddział nie dysponował sprzętem, koncentrując się na mobilizacji personelu latającego i technicznego, a samoloty planowano pozyskać od oddziałów gen. Denikina. Ostatecznie otrzymano jeden samolot Nieuport, prawdopodobnie Nieuport 10.
1 grudnia 1918 pododdział przetransportowano statkiem „Saratow” z Nowosybirska do Odessy. W Odessie do oddziału dołączył por. pil. Ludomił Rayski, a dowództwo przejął mjr Stachowski, gdyż mjr Narkiewicz został wezwany do Francji.
24 lutego 1919 jednostka została przekształcona na eskadrę lotniczą 4 Dywizji Strzelców Polskich i przeniesiona na lotnisko, gdzie stacjonowali francuscy lotnicy. W marcu 1919, dzięki staraniom inż. Rumbowicza, eskadra otrzymała dwa zużyte włoskie Anasale oraz jeden niemiecki LVG C.V. 20 marca por. Rayski wykonał pierwszy bojowy lot wywiadowczy na starym LVG C.V, co zainicjowało działania bojowe innych załóg eskadry. 3 kwietnia jednostka otrzymała rozkaz przeniesienia do Rumunii, jednakże stan techniczny samolotów uniemożliwiał przelot. Z inicjatywy por. Rayskiego, przed wymarszem, eskadra otrzymała Bregueta, który Francuzi zamierzali zniszczyć. Po naprawach, samolot wystartował do Akermanu, a później do rumuńskiej Braiły, gdzie eskadra pozostała przez około 6 tygodni. W czerwcu przetransportowano ją do Czerniowiec, a 10 czerwca por. Rayski wylądował we Lwowie na Breguecie XIV B2. 14 czerwca cała eskadra została przeniesiona do Stanisławowa, gdzie odbyła defiladę w nowych mundurach hallerowskich i wkrótce weszła w działania z wojskami ukraińskimi. W drugiej połowie czerwca por. Rayski przewiózł gen. Żeligowskiego do Lwowa, wykonując 12 lotów bojowych. 2 lipca został ranny w nogę podczas ataku na ukraińską piechotę pod Podhajcami. Wkrótce samolot eskadry stał się nieużyteczny, więc wypożyczono myśliwiec Albatros D.III od 5 eskadry wywiadowczej, na którym por. Rayski działał do 19 lipca.
Piloci eskadry przeprowadzali loty rozpoznawcze i łącznościowe dla sztabu gen. Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego oraz gen. Żeligowskiego. Pod koniec lipca, już jako 10 eskadra lotnicza, jednostka została przeniesiona do Brześcia nad Bugiem w celu dalszego formowania.
10 Eskadra Lotnicza / Wywiadowcza
W sierpniu 1919 roku eskadra została skierowana do Brześcia, gdzie miała reorganizować się i uzupełniać sprzęt. Część personelu odeszła do sztabu lotnictwa lub na przeszkolenie, a w jednostce pozostały jedynie niektóre załogi oraz niezbędny personel naziemny.
W tym czasie eskadra została przemianowana na 10 eskadrę lotniczą.
W październiku jednostka przeniosła się na lotnisko Ławica w Poznaniu, gdzie podlegała dowódcy Frontu Wielkopolskiego. Tam przeszkolono ją na nowym typie samolotu Breguet XIV A2.
W styczniu 1920 roku wykonywała loty rozpoznawcze i propagandowe nad Toruniem i Bydgoszczą, związane z planowanym przejęciem Pomorza przez Polskę.
Na 1 lutego 1920 roku eskadra dysponowała 7 pilotami, 3 obserwatorami oraz 7 samolotami.
Od 17 lutego do kwietnia 1920 roku eskadra stacjonowała w Bydgoszczy, przejętej od Niemców.
Na początku marca w rejonie Frontu Litewsko-Białoruskiego stacjonował 1 Dywizjon Lotniczy, w skład którego wchodziły 1., 4. i 8. eskadra wywiadowcza oraz dywizjon wielkopolski, składający się z 12., 14. eskadry wywiadowczej oraz 13. eskadry myśliwskiej. W kwietniu lotnictwo Frontu zostało wzmocnione przez 4. dywizjon, w skład którego weszły 11. i 18. eskadra wywiadowcza. W maju do rejonu frontu przybyły 10 eskadra wywiadowcza i 19. eskadra myśliwska. Naczelne dowództwo przydzieliło 4 Armii pięć eskadr, 1 Armii trzy eskadry, a do 7 Armii jedną eskadrę.
Na front wschodni 10 eskadra dotarła transportem kolejowym, rozładowując się na stacji Kalinkowicze.
Wchodziła w skład 7. dywizjonu lotniczego, dysponując 7 samolotami, z czego tylko 4 były sprawne. Taktycznie została podporządkowana 9. Dywizji Piechoty.
2 maja z lotniska Kozienki pod Mozyrzem wykonano pierwsze loty bojowe. Podczas pierwszego lotu por. Rymkiewicz przeprowadził rozpoznanie rejonu Jakimowskaja Słoboda – Wasilewicze – Chojniki, ostrzeliwując transporty wojsk na stacji kolejowej w Wasilewiczach.
Na początku maja gen. Szeptycki odwołał taktyczne podporządkowanie eskadr, przydzielając je bezpośrednio sobie i wyznaczając rejony ich działań. 10 eskadra miała operować w rejonie Kalenkowicze – Mozyrz.
Początkowo eskadra nie miała bomb lotniczych, dopiero 5 maja por. Rymkiewicz dostarczył pierwszą partię bomb z Bobrujska.
7 i 8 maja eskadra przeprowadziła kilkanaście bombardowań pozycji sowieckich w rejonie Talinkowicz, Wasilewicze, Słobody Romeńskiej i Chabna.
Do 12 maja wykonano ataki na pozycje wroga pod Rzeczycą, Zerwaldem i Zajewem, w których uczestniczyli por. Rymkiewicz, por. Giedgowd, ppor. Bem i sierż. Gajewski.
20 maja sześć samolotów 10 eskadry zaatakowało sowieckie transporty i pociągi pancerne na stacji kolejowej w Żłobinie.
W tym czasie eskadra zmieniła lotniska, przenosząc się najpierw do Rzeczycy, a 25 maja na lotnisko Pereświet – Słoboda.
Z lotniska Rzeczyca działała na rzecz wojsk lądowych, wykonując rozpoznania oraz bombardowania przepraw Armii Czerwonej przez Dniepr.
Przeprowadzono również bombardowania bolszewickich pociągów pancernych, okrętów flotylli rzecznej na Sole oraz balonów na uwięzi.
Pod koniec maja zasięg działań eskadry obejmował rejon aż po Homel, gdzie kilkakrotnie bombardowano miasto i jego stację kolejową.
W maju eskadra zmieniła nazwę na 10 eskadrę wywiadowczą.
W połowie czerwca jednostka musiała opuścić macierzyste lotnisko i wycofać się do Kozienek, co ograniczyło jej działalność.
Od 7 do 16 czerwca, działając z lotniska Pereświet Słoboda, eskadra wykonała ponad 20 lotów, głównie bombowych, zrzucając na pozycje wojsk sowieckich ponad 1000 kg bomb. Z lotniska w Kozienkach jedynie kilka lotów bojowych wykonały załogi: pchor. Wyrzykowski i ppor. Bem oraz pchor. Wyrzykowski i ppor. Koziełło.
W czasie odwrotu wojsk polskich wspierała oddziały wojsk lądowych.
Od połowy czerwca eskadra pracowała dla sztabu Grupy gen. Sikorskiego, startując z lotnisk: Kozienki, Łuniniec, Kożangródek i Woroniec.
5 lipca, startując z lotniska pod Kazangródkiem, załoga sierż. Górecki i ppor. Bem wykonała ponad trzygodzinny lot wywiadowczy. Eskadra wciąż działała na rzecz Grupy Poleskiej, wzmocnionej 9 DP, a nowe lotniska wybierano w pobliżu sztabu grupy.
W kolejnych dniach eskadra w odwrocie przekroczyła Bug i zainstalowała się na lotnisku Woroniec koło Białej Podlaskiej, jednak po kilku dniach otrzymała polecenie przeniesienia do Brześcia.
Nadmierna eksploatacja sprzętu doprowadziła do zniszczenia samolotów, tak że 11 lipca w Brześciu dysponowała tylko jednym sprawnym Breguetem. Po wyremontowaniu dwóch uszkodzonych samolotów, eskadra przeprowadziła udany wypad do Pińska.
Wracając przez Białą Podlaską i Łuków, 5 sierpnia wylądowała w Warszawie, gdzie uzupełniono ją angielskimi samolotami Bristol F.2B Fighter. Już następnego dnia eskadra weszła do akcji, bombardując bolszewickie kolumny wojskowe na trasach Ostrów Mazowiecka–Wyszków–Pułtusk, wspierając działania 1 Armii.
Pierwsze loty z lotniska mokotowskiego rozpoczęła załoga pchor. Wyrzykowski i ppor. Koziełło. 7 sierpnia latali plut. Wiland i ppor. Mickiewicz, 8 sierpnia – sierż. Górecki, 9 sierpnia – pchor. Wyrzykowski i ppor. Koziełło. 11 sierpnia cała eskadra wykonała pięć lotów bojowych, z czego trzy zrealizował sierż. Górecki. W następnych dniach, w związku z przygotowaniami do przegrupowania lotnictwa do przeciwuderzenia, eskadra nie prowadziła akcji bojowej.
W ramach przygotowań do operacji znad Wieprza Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr w dwóch rejonach: 1 i 5 Armii na lotniskach warszawskich (Mokotów i Siekierki), a 2, 3 i 4 Armii na lotniskach Radomia, Dęblina, Puław i Lublina.
Eskadra weszła w skład 4 Armii.
Od 15 sierpnia stacjonowała na lotnisku Klikawa, ale z powodu braku benzyny nie mogła rozpocząć działań. Dopiero 17 sierpnia eskadra przystąpiła do walk. W dniach od 17 do 19 sierpnia prowadziła rozpoznanie w obszarach: Maciejowice – Garwolin – Żelechów oraz Stoczek Łukowski – Międzyrzec – Siedlce – Łuków i Węgrów – Sokołów – Drohiczyn.
18 sierpnia podczas ataku na oddział piechoty sowieckiej pod Drohiczynem została zestrzelona załoga kpr. Szwencer i ppor. Tromszczyński, ale po kilku dniach dołączyli do eskadry.
19 sierpnia eskadra otrzymała polecenie przeniesienia na lotnisko pod Mińskiem Mazowieckim. Jeszcze tego samego dnia część eskadry znalazła się na nowym miejscu, a reszta przeniosła się do Mińska kolejnego dnia. Już 22 sierpnia eskadra przeniosła się bliżej frontu i od 25 sierpnia operowała z lotniska Biel koło Małkini.
25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Po kilku tygodniach nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację.
Po reorganizacji ugrupowanie wojsk polskich na północnym odcinku frontu składało się z 2. i 4 Armii. Zmienił się także przydział lotnictwa do poszczególnych związków operacyjnych. W skład lotnictwa 2 Armii wchodziły: 1., 12. i 16. eskadra wywiadowcza oraz 13. eskadra myśliwska, które stacjonowały w Dojlidach i Markowszczyźnie. Do lotnictwa 4 Armii wchodziły jedynie 10. i 17. eskadra wywiadowcza, a we wrześniu dołączyła 3. eskadra wywiadowcza.
Do połowy września w pasie natarcia 4 Armii działała tylko 10 eskadra. Wykonywała podobną liczbę zadań wywiadowczych, co cztery eskadry w 2 Armii. W ciągu 10 dni września 10 eskadra wykonała ponad 30 zadań wywiadowczych.
21 września rozpoczęła się bitwa nad Niemnem. Tego dnia lotnictwo 4 Armii prowadziło obserwację szos Wołkowysk – Słonim, Prużana – Słonim i Kobryń – Pińsk, a także atakowało posiłki wojsk sowieckich.
W kolejnych dniach obszar działań eskadr przesuwał się na wschód.
24 września załoga: ppor. Matecki i ppor. Koziełło dostarczyła pilne rozkazy dla dowódcy grupy jazdy gen. Krajewskiego, stacjonującego we wsi Pniewy koło Janowa.
27 września walki objęły rejon Lidy. Działania eskadry obejmowały nie tylko loty wywiadowcze, ale także coraz częstsze loty łącznościowe.
28 września załoga: sierż. Wiland i ppor. Koziełło nawiązała kontakt z 15 Dywizją Piechoty w okolicy Wołkowyska, a załoga por. Matecki i por. Zawadzki powtórnie nawiązała łączność z grupą jazdy gen. Krajewskiego.
W tym czasie 10 eskadra wywiadowcza operowała już z lotniska Lipowo, aby na początku października przenieść się na lotnisko Piaski pod Słonimiem, a następnie do Baranowicz.
W październiku lotnictwo 4 Armii nie działało z taką intensywnością jak w poprzednich miesiącach.
15 października eskadra wykonała swoje ostatnie loty bojowe, które były dwoma lotami łącznościowymi: załoga por. Giedgowd i ppor. Koziełło nawiązała kontakt z grupą „Mir” oraz 1 Dywizją Piechoty Legionów, dostarczając im rozkazy gen. Skierskiego.
Rozejm zastał eskadrę w Baranowiczach.
14 sierpnia przeniosła się do Klikawy w rejonie Puław, a trzy dni później do Dęblina. Z tego miejsca wsparła kontrofensywę wojsk polskich, wykonując loty rozpoznawcze, łącznościowe oraz naloty szturmowe. Z Dęblina eskadra udała się do Mińska Mazowieckiego, a następnie do Bieli w okolicach Małkini. Kolejne etapy przegrupowania to Brześć, Linowo, Słonim i Baranowicze. W tym czasie eskadra prowadziła głównie loty rozpoznawcze i łącznościowe na rzecz walczących dywizji.
W trakcie wojny eskadra wykonała 167 lotów bojowych, spędzając 438 godzin w powietrzu. Straty wśród lotników wyniosły 3 osoby, a 6 żołnierzy jednostki zostało odznaczonych orderem Virtuti Militari, a 10 Krzyżem Walecznych.
Eskadra w okresie pokoju
Po zakończeniu działań wojennych eskadra została przeniesiona do Białegostoku.
Na podstawie rozkazu z 18 stycznia 1921 roku jednostka została połączona z 9 eskadrą wywiadowczą, a nowa formacja przyjęła nazwę „10 eskadra wywiadowcza”.
W sierpniu jednostka weszła w skład VII dywizjonu wywiadowczego, formującego się w 3 pułku lotniczym w Poznaniu. We wrześniu na Ławicę przyleciały samoloty eskadry.
Pierwsze lata pokoju nie były łatwe dla eskadry; kwaterowano w starych drewnianych barakach, a mocno wyeksploatowane samoloty Bristol często ulegały awariom, co utrudniało regularne szkolenie personelu latającego. Pojedyncze loty kończyły się często wypadkami.
Brak samolotów powodował dużą fluktuację kadry, która przechodziła do szkolnictwa, rezerwy lub do organizujących się wytwórni sprzętu lotniczego. Wolne etaty zajmowali absolwenci szkół obserwatorów lotniczych i szkół pilotażu.
W lutym 1925 roku, na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 2300/org., rozpoczęto reorganizację lotnictwa wojskowego, która obejmowała m.in. przekształcenie eskadr wywiadowczych na „lotnicze” oraz zmianę ich numeracji. Pierwsza cyfra oznaczała numer pułku, a druga kolejność eskadry w pułku.
2 czerwca 10 eskadra wywiadowcza została rozwiązana.
Na bazie personelu eskadry powstała 32 eskadra lotnicza, wchodząc w skład nowo utworzonego I dywizjonu lotniczego 3 pułku lotniczego.
Cztery lata później jednostka została przemianowana na 32 eskadrę liniową.
W sierpniu 1939 roku, podczas mobilizacji alarmowej, przemianowano ją na 32 eskadrę rozpoznawczą.
Żołnierze Eskadry
== Wypadki lotnicze ==
30 marca 1919 roku, podczas lotu ćwiczebnego na samolocie Anatra Anasal, zginęli chorążowie piloci Stanisław Kostecki i Eustachy Wołłowicz. Obaj lotnicy zostali pochowani na cmentarzu w Odessie, a pośmiertnie odznaczeni Polową Odznaką Pilota.
Samoloty Eskadry
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Sergiusz Abżółtowski (red.): Księga pamiątkowa 3-go pułku lotniczego 1918-1928. Poznań: 3 pułk lotniczy, 1928.
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
Władysław Żaczkiewicz. Pierwszy Oddział Awiacyjny Wojsk Polskich. „Przegląd Lotniczy. Organ lotnictwa Wojskowego”. 11-12, 1932. Warszawa: Sekcja Towarzystwa Wiedzy Wojskowej.