10 Batalion Celny – jednostka organizacyjna formacji granicznych II Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych nr 3046/Org z dnia 24 marca 1921 roku, w miejsce batalionów wartowniczych oraz batalionów etapowych, utworzono bataliony celne. 10 batalion celny zorganizowano w granicach DOG Lwów, na bazie 1/VI batalionu wartowniczego. Etat jednostki składał się z 14 oficerów oraz 600 szeregowych. Batalion podlegał Komendzie Głównej Batalionów Celnych, a politycznie Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Po sformowaniu, stacjonował na Pokuciu w tzw. worku pokuckim, z dowództwem w Kołomyi. Od lipca 1921 roku ochraniał odcinek od szosy Wyszków-Bystra do Woronienki, z dowództwem w Nadwornej. Batalion pełnił służbę w trudnych warunkach, m.in. z powodu braku kwater i dróg dojazdowych.
Choć batalion był pełnoprawną jednostką wojskową, nie wchodził w skład pokojowego etatu armii. To uniemożliwiało pozyskiwanie nowych rekrutów z normalnego poboru. Ministerstwo Spraw Wojskowych, zarówno przy formowaniu, jak i uzupełnianiu, często przydzielało batalionowi żołnierzy przeznaczonych do zwolnienia, oficerów rezerwy oraz szeregowców i oficerów uznawanych przez dowództwa okręgów generalnych za niezdolnych do dalszej służby wojskowej.
W listopadzie 1921 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych postanowiło powołać brygady celne, a 10 batalion celny znalazł się w strukturach 4 Brygady Celnej.
Latem 1922 roku, 10 batalion celny stacjonujący z dowództwem w Kołomyi został zastąpiony przez Straż Celną. Odcinki granicy polsko-rumuńskiej przekazywano w dniach od 19 do 24 czerwca 1922 roku. Po tym okresie wszystkie kompanie skoncentrowały się w Kołomyi, aby odbudować swoją zdolność bojową. W lipcu batalion został przeznaczony do wzmocnienia granicy wschodniej i przegrupowany do Grodna, gdzie znajdował się pod dowództwem Wojewody Białostockiego.
30 lipca 1922 roku batalion dotarł do koszar augustowskich w Suwałkach, gdzie oczekiwał na dalsze rozkazy. Niedługo po przybyciu, wystąpił poważny konflikt pomiędzy władzami wojewódzkimi a Dowództwem Odcinka Kordonowego „Grodno”. Ostatecznie jednostka przejęła odcinek 43 batalionu celnego, który był tymczasowo chroniony przez pododdziały 42 batalionu celnego. Kompanie 10 batalionu ulokowano na skróconym pododcinku kordonowym nr 3, a placówki obsadziły granicę polsko-litewską od wsi Wizgóry do Kukli. Początkowo 3 kompania batalionu obsadzała także odcinek kordonowy od Dworczyska do wsi Dąbrówka, jednak po zwolnieniu żołnierzy do rezerwy, oddział nie był w stanie zapewnić ochrony tego odcinka. Na początku września odcinek ten został ponownie przekazany do ochrony 42 batalionowi celnemu.
1 sierpnia 1922 roku sztab batalionu stacjonował w Suwałkach.
Wykonując postanowienia uchwały Rady Ministrów z 23 maja 1922 roku, Minister Spraw Wewnętrznych rozkazem z 9 listopada 1922 roku zmienił nazwę „Baony Celne” na „Straż Graniczna”. Wprowadzono jednocześnie nową organizację wewnętrzną w formacji. 10 batalion celny został przemianowany na 10 batalion Straży Granicznej.
Służba celna
Odcinek batalionowy podzielono na cztery pododcinki, które obsadzały kompanie wystawiające posterunki oraz patrole. Posterunki umieszczano wzdłuż linii granicznej w taki sposób, aby mogły się nawzajem widzieć w ciągu dnia. W tym zakresie batalion współpracował z posterunkami i patrolami Policji Państwowej. Współpraca polegała na tym, że posterunki celne zajmowały wzdłuż granicy stałe miejsca, natomiast policja tworzyła swoje posterunki w głębi strefy, poza linią graniczną. W zakresie ochrony granicy batalion podlegał staroście.
Stacjonując w Kołomyi, 10 batalion ochraniał granicę polsko-rumuńską od Dołhy aż po koniec worka pokuckiego. Długość tego odcinka w linii prostej wynosiła około 130 km, a w rzeczywistości około 200 km. Odcinek ten był typowo górski. W rejonie odpowiedzialności batalionu znajdowały się dwa górskie miasteczka: Delatyn i Kosów. W strefie przygranicznej leżały wioski takie jak Polanica, Jabłonica, Worochta oraz Żabie. Teren ten zamieszkiwali głównie Huculi oraz niewielki procent ludności żydowskiej.
W kwietniu 1922 roku bataliony celne na terenie DOG Lwów otrzymały zadanie ochrony wiaduktów, mostów kolejowych oraz dworców w swoim rejonie odpowiedzialności. Takie zadanie otrzymał również 10 batalion celny w Kołomyi.
Stacjonujący w Suwałkach batalion 25 września 1922 roku otrzymał polecenie wydzielenia do dyspozycji Policji Państwowej dwóch obsług karabinów maszynowych. Żołnierze działający w strefie pasa neutralnego otrzymali czapki policyjne. Ponadto do dyspozycji komendanta pododcinka suwalskiego policji w polskim pasie neutralnym wydzielono z 2 kompanii celnej pododdział piechoty złożony z jednego podoficera i 30 szeregowców.
W połowie listopada 1922 roku, w związku z powstaniem w Rykaciejach, do dyspozycji Komendy Powiatowej Policji Państwowej w Suwałkach przydzielono 60 żołnierzy z 1 kompanii kapitana Mariana Podolskiego. Mieli oni wzmocnić siły policyjne na odcinku Lubowo-Jasionowo, gdzie spodziewano się ataku litewskiego.
W rejonie Rutki Tartak do wsi Baranowo przesunięto pozostałą część 1 kompanii pod dowództwem porucznika Andrzeja Messlina, natomiast w rejon wsi Becejły skierowano kompanię ckm jako odwód, a dowództwo batalionu przeniesiono do Szypliszek. Żołnierze stacjonujący w strefie zdemilitaryzowanej zostali ubrani w czapki policyjne.
Na przełomie 1922 i 1923 roku do dyspozycji Komendy Powiatowej Policji w Suwałkach przydzielono kolejnych 40 żołnierzy pod dowództwem podporucznika Stanisława Wickiewicza. Ich zadaniem była obrona ludności polskiej w strefie neutralnej przed atakami litewskich partyzantów.
Sąsiednie bataliony
12 batalion celny w Stryju ⇔ 11 batalion celny w Śniatyniu – VI 1921
19 batalion celny ⇔ 11 batalion celny – 1922
Kadra batalionu
Dowódcy batalionu
Struktura organizacyjna
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Spis oficerów służących czynnie w dniu 1.6.1921 r.. Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1921.
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
Artur Ochał: Na litewskiej rubieży Brygada KOP Grodno (1929-1939). Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2017. ISBN 978-83-8098-148-5.
Teresa T. Prengel-Boczkowska: Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Bataliony Celne”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2009.
Ordre de bataille batalionów celnych od numeru 1 do 19 i od numeru 20 do 44 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.110/350 i 110/351)
Zarządzenia i wytyczne Ministerstwa Skarbu, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Głównej Komendy Batalionów Celnych dotyczące organizacji, reorganizacji i luzowania Batalionów Celnych → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Materiały dotyczące ochrony granicy na odcinku 10 batalionu celnego → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.