1 Wileńska Brygada Armii Krajowej

1 Wileńska Brygada Armii Krajowej

1 Wileńska Brygada Armii Krajowej to polski oddział partyzancki należący do Okręgu Wilno Armii Krajowej.

Formowanie i zmiany organizacyjne brygady

Na początku 1943 roku porucznik Czesław Grombczewski, znany pod pseudonimem „Jurand”, z polecenia Dowództwa AK zorganizował oddział miejski w Wilnie (dzielnica A). 20 stycznia 1944 roku oddział rozpoczął działania w terenie. W Żamelach, koło Bujwidz, doszło do połączenia oddziału z plutonem porucznika Wihelma Dietmajera, pseudonim „Wilczur”, oraz sierżanta Mariana Piątka, który działał w rejonie Bystrzycy. Plutony składały się z czterech drużyn. Następnie rozpoczęto formowanie pododdziału kawalerii oraz trzeciego szkolnego plutonu partyzanckiego. W maju sformowano nowy 3 pluton szturmowy, którym dowodził podporucznik Roman Żebryk, znany jako „Korab”. Jego skład stanowili najlepsi żołnierze z dotychczasowych 1 i 2 plutonu, wzmocnieni wyróżniającymi się partyzantami z innych jednostek. Podczas koncentracji w okolicach Taboryszek oddział porucznika „Juranda” liczył sześć samodzielnych plutonów strzeleckich, dwuplutonowy szwadron zwiadu konnego oraz drużyny saperów, łączności, żandarmerii i taborów.

W związku z licznymi nieporozumieniami pomiędzy 5 Brygadą „Łupaszki” a sowiecką Brygadą Wilejską pod dowództwem ppłk. Fiodora Markowa, komendant inspektoratu BC mjr Mieczysław Potocki, pseudonim „Węgielny”, wystąpił z wnioskiem do komendanta Okręgu „Wiano” o przeniesienie 5 Brygady z terenu Inspektoratu BC do innego Inspektoratu. W zamian prosił o przydzielenie innej brygady. Komendant „Wilk” wydał polecenie, aby 5 Brygada przeszła do Inspektoratu „A”, dowodzonego przez mjr. „Pohoreckiego”. W zamian do Inspektoratu BC trafiła 1 Brygada porucznika Czesława Grombczewskiego, znanego jako „Jurand”. Przekazanie brygad miało miejsce na początku maja.

1 Brygada zameldowała się na terenie Inspektoratu „BC” na początku czerwca i została włączona do utworzonego Zgrupowania nr 2 Armii Krajowej. Specyfika „miejskiej” brygady sprawiała pewne trudności w integracji partyzantów z warunkami leśnymi.

W trakcie formowania brygady pojawił się konflikt personalny pomiędzy dowódcą brygady „Jurandem” a jego zastępcą „Wilczurem”. W związku z tym, 13 czerwca dowódca zgrupowania mjr „Pohorecki” podzielił brygadę na dwie części. Jedna z nich, składająca się z trzech plutonów strzeleckich, półtora plutonu zwiadu konnego oraz pododdziałów specjalnych, została przekazana pod dowództwo porucznika „Juranda” i odesłana do zgrupowania mjr. „Węgielnego”. Druga grupa, składająca się z trzech plutonów strzeleckich i jednego plutonu konnego, przyjęła nazwę Oddziału Osłonowego ZAK 1, a dowództwo objął porucznik „Wilczur”. Po przejściu do Zgrupowania nr 2, 1 Brygada wydzieliła część kawalerzystów jako grupę założycielską OR 2, pod dowództwem dotychczasowego dowódcy szwadronu kawalerii porucznika Borysa Sztarka, znanego jako „Ptasznik”. W ten sposób w 1 Brygadzie pozostał tylko jeden konny pluton.

Na przełomie czerwca i lipca 1944 roku w brygadzie z członków Ośrodka Dywersyjnego Bujwidze zmobilizowano kolejny pluton. Utworzono również pluton ckm. W tym okresie przekształcono plutony w kilkudziesięcioosobowe kompanie kadrowe. Do końca działalności brygady zachowano numerację pododdziałów sprzed 13 czerwca 1944 roku.

Mieszkańcy Bujwidz oraz okolicznych wsi walczyli w ramach brygady jako 8 kompania bujwidzka i w lipcu 1944 roku wyzwalali Wilno. Żołnierze oddziału brali udział m.in. w bitwie pod Majkunami w rejonie Bujwidz.

W miejscowości Balinogródek (lit. Balingradas) nad Wilią znajduje się cmentarz żołnierzy Armii Krajowej, gdzie spoczywa m.in. Henryk Wołodźko, znany jako „Łada” z 1 Wileńskiej Brygady AK.

W lipcu 1944 roku brygada liczyła około 500 partyzantów.

O świcie 18 lipca 1944 roku, na obrzeżach Puszczy Rudnickiej, 1 Wileńska Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane oddziały Armii Czerwonej.

Działania partyzanckie

Pod koniec lutego pluton brygady przeszedł na teren Inspektoratu BC w okolice Podbrodzia i Święcian. Tam, wspólnie z oddziałem „Błyskawicy” i plutonem „Rakoczego”, przeprowadzono akcję likwidacji bandy rabunkowej. 7 marca 1 Brygada zaatakowała konwój niemiecki w Powidakach, a 10 marca powtórzyła tę akcję na szosie mejszagolskiej. Podobnie postąpiono 15 marca we dworze Europa.

Kilka dni później patrol konny brygady starł się z obławą przeciwpartyzancką organizowaną przez Litwinów. 20 marca w Antokolcach brygada stoczyła potyczkę z oddziałem litewskim gen. Plechavicziusa. Wycofując się, brygada została otoczona z dwóch stron przez Wilię. Mimo okrążenia, udało się przeprawić na promie w pobliżu wsi litewskiej Surmańce i oderwać się od Litwinów.

W marcu brygada wzięła udział w likwidacji sowieckiej grupy „Borodacza”.

31 marca, działając bez rozpoznania, zaatakowano bunkier kolejowy w Rykontach. Akcja zakończyła się niepowodzeniem, bunkra nie zdobyto. Rannemu partyzantowi Henrykowi Balbasie, znanemu jako „Kondor”, litewscy żołnierze rozbili głowę i przekazali stronie niemieckiej.

4 kwietnia patrol brygady stoczył potyczkę z patrolem niemieckim w okolicach Porubanek, a 6 kwietnia zwiad konny walczył z sowiecką partyzantką w Skorbucianach. 11 kwietnia zorganizowano zasadzkę na kolumnę samochodową na szosie lidzkiej.

25 kwietnia w rejonie Wierchbezdanka koło Bezdan zorganizowano zasadzkę na tabor batalionu niemiecko-własowskiego. W trakcie walki zginęło 10 Niemców i kilkunastu własowców. Zdobyto 2 rkm, 12 kb typu Mauser, 30 kb pochodzenia holenderskiego oraz 9 dwukonnych podwód. Udało się także oswobodzić jeńców rosyjskich, z których niektórzy uciekli do lasu, a reszta została z rozbrojonymi Niemcami i własowcami.

30 kwietnia pluton z brygady rozbił oddział niemiecki stacjonujący w szkole w Ławaryszkach. Akcją dowodził Roman Żebryk, pseudonim „Korab”. Niemcy poddali się, a zdobycz obejmowała automat, 11 kb, 2 skrzynie granatów ręcznych, buty, mundury i hełmy. Podczas wycofywania się z akcji w rejonie wsi Koniuchy, pluton został ostrzelany przez patrol sowieckich partyzantów, co skutkowało śmiercią jednego z partyzantów. Następnego dnia 1 Brygada odparła atak bandy rabunkowej.

Po tej akcji 1 Brygada przeszła do Inspektoratu BC.

W czerwcu brygada wzięła udział w zasadzce na szosie koło Kotłówki.

20 czerwca w Bujkach-Baranach miała miejsce koncentracja polskich oddziałów partyzanckich podległych dowódcy 2 Zgrupowania mjr. „Węgielnemu”. 1 Brygada „Juranda” stawiła się na tym zgrupowaniu.

Po koncentracji 1 Brygada otrzymała rozkaz przeprowadzenia akcji dywersyjnych na torze kolejowym oraz szosie między Santoką a Podbrodziem. 30 czerwca, wspólnie z 2 kompanią 3 Brygady „Szczerbca”, zorganizowano zasadzkę na szosie michaliskiej koło Kotłówki. Trzy pierwsze samochody z Litwinami zostały zniszczone, a pozostałe pięć samochodów z Łotyszami i Niemcami wycofało się. Wzięto około 40 jeńców, którzy zostali przekazani do 3 Brygady.

Ogółem 1 Brygada, po przybyciu na teren 2 Zgrupowania, przeprowadziła 3 akcje, w tym 2 akcje przeciw oddziałom litewskim (Komorowszczyzna i Kotłówka) oraz 1 akcję przeciw oddziałom niemieckim (Olszewo).

Działania brygady w czasie Akcji „Burza”

Akcję „Burza” w Inspektoracie BC Okręgu Wilno Armii Krajowej rozpoczął 1 lipca 1944 roku z własnej inicjatywy dowódca Zgrupowania mjr Mieczysław Potocki, pseudonim „Węgielny”, który stacjonował w Oszmianach. 1 Brygada miała działać na liniach komunikacyjnych od Santoki do Podbrodzia.

W pierwszych dniach działań brygada rozbroiła posterunek ochronny kolei w pobliżu Santoki.

Struktura i obsada personalna

Dowództwo

Dowódcy:

• kpt. Czesław Grombczewski ps. „Jurand”
• por. Roman Korab-Żebryk „Korab”
• lekarz – Jan Rymian ps. „Pean”
• poczet dowódcy – st. sierż. Maurycy Palenko ps. „Strug”

Pododdziały

• oddział zwiadowczy „Fakir”
• Sławomir Słubicki ps. „Prus”
• pluton karabinów maszynowych – Hojan „Szary”
• 1 kompania – ppor. Stanisław Stachowicz ps. „Sławicz”
• 2 kompania – ppor. Zygmunt Kondratowicz ps. „Zetka”
• 3 kompania – por. Roman Korab-Żebryk ps. „Korab”
• 4 kompania – ppor. Wirgiliusz Szuba ps. „Chudzik”
• 5 kompania – chor. Błachaniec ps. „Kaczan”
• drużyna pionierów – „Kotwica”
• drużyna łączności – „Transformator”

Partyzanci:

• Henryk Trojanowski

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.

Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.

Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4. Brak numerów stron w książce.

Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941-1945). Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 1997. ISBN 83-907168-0-3.

Mieczysław Potocki: Między Dźwiną a Wilią – Wspomnienia żołnierza Armii Krajowej Ziemi Wileńskiej. Warszawa: Prohibita, 2008. ISBN 978-83-613-4407-0.

Paweł Rokicki: Armia Krajowa na Wileńszczyźnie 1943–1945. Warszawa: Barwa i Broń; Expadon Publishing SP. z o.o., 2007. ISBN 978-83-60786-01-7.