1 Warszawski Pułk Czołgów

1 Warszawski Pułk Czołgów Średnich im. Bohaterów Westerplatte (1 pcz)

To jednostka wojsk pancernych ludowego Wojska Polskiego.

Historia do 1945

Pułk został utworzony w obozie biełoomuckim w pobliżu Sielc na podstawie rozkazu płk. Berlinga nr 1 z dnia 15 maja 1943. 13 lipca 1943 otrzymał sprzęt bojowy, a 19 sierpnia wszedł w skład 1 Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte. Uroczyste zaprzysiężenie miało miejsce 15 lipca 1943 w obozie sieleckim.

22 września 1943 1 pcz został wycofany z 1 BPanc i podporządkowany 1 DP, która koncentrowała się w rejonie Smoleńska. 12 października 1943 pułk wszedł do walki pod Lenino.

15 listopada 1944 pułk powrócił pod dowództwo 1 BPanc. W ramach brygady, działając w pierwszym rzucie armii, przemieścił się w rejon Łaskarzewa. 9 sierpnia 1944 przeprawił się przez Wisłę, aby wesprzeć obronę jednostek radzieckiej 8 Armii Gw. na przyczółku warecko-magnuszewskim. 16 sierpnia, w bitwie pancernej pod Studziankami, pułk odniósł zwycięstwo, które stało się dniem święta jednostki. 17 sierpnia pułk, zluzowany przez radziecką 124 BPanc, przeszedł do odwodu 1 Armii WP i skupił się w rejonie Magnuszewa. 7 września 1944, w związku z reorganizacją brygady, pułk został przeformowany na 1 i 3 batalion czołgów 1 BPanc. 13 maja 1945, na mocy decyzji Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego, 1 i 3 batalion czołgów oraz inne bataliony 1 BPanc rozpoczęły przegrupowanie do Siedlec, a następnie do Legionowa.

Żołnierze pułku 1943–1944

Dowódcy:

ppłk Anatol Wojnowski (8 VI–15 XI 1943)
ppłk Piotr Czajnikow (15 XI 1943 – 19 VIII 1944)

Zastępcy:

Zastępca ds. oświatowych: por. Witold Konopka
Zastępca ds. liniowych: mjr Jan Sidorec
Zastępca ds. technicznych: mjr Kazimierz Demianowicz

Szef sztabu: mjr Piotr Czajnikow

Żołnierze:

Wacław Feryniec
Wincenty Danisewicz
Eugeniusz Ankutowicz

Organizacja pułku 1943–1945

Dowództwo:

sztab
kwatermistrzostwo
sekcja polityczno-wychowawcza
sekcja techniczna
kompania dowodzenia
3 x kompanie czołgów T-34
kompania czołgów lekkich T-70
kompania fizylierów
kompania rusznic przeciwpancernych
drużyna gospodarcza
punkt pomocy technicznej

Stan etatowy wynosił 112 oficerów, 241 podoficerów oraz 219 szeregowców.

Na uzbrojeniu i wyposażeniu znajdowały się między innymi:

32 czołgi T-34
7 czołgów lekkich T-70
3 samochody pancerne BA-64
145 pistoletów maszynowych
2 karabiny maszynowe
18 rusznic przeciwpancernych
2 radiostacje
74 samochody
4 motocykle

Walki

Lenino

1 pułk czołgów przed bitwą zajął rejon wyjściowy do działań w okolicy wsi Nikolenki. Otrzymał zadanie bojowe, aby wraz z dwiema bateriami dział przeciwpancernych i plutonem saperów zająć podstawy wyjściowe na zachodnim skraju wsi Sysojewo oraz Mojsiejewo, wspierać ogniem piechotę, a następnie przeprawić się na odcinku Sysojewo, Lenino, działając jako czołgi wsparcia bezpośredniego dla piechoty.

W pierwszym rzucie 1 Dywizji Piechoty działały: 2 pułk piechoty w kierunku Połzuchy, Puniszcze, a 1 pułk piechoty w kierunku Trygubowa. Dowódca 1 DP przydzielił 1 kompanię czołgów T-34 drugorzutowemu 3 pułkowi piechoty, tworząc odwód z jednej kompanii czołgów, podczas gdy pozostałe czołgi miały wykorzystać przeprawy w rejonie Sysojewa i Lenino.

12 października rano 1/1 pułku piechoty, po przygotowaniu artyleryjskim z udziałem „katiusz”, przeprowadził rozpoznanie walką, a o godz. 10.30 1DP i sąsiedzi rozpoczęli atak. Piechota sforsowała Miereję, zdobywając wysoki, przeciwległy brzeg i podeszła pod Trygubową oraz zdobyła Połzuchy. Dalsze natarcie 1 i 2 pułku piechoty zostało zatrzymane w wyniku kontrataków oraz braku wsparcia czołgów. Główną przyczyną była utrata styczności z sąsiadami, którzy nie odnieśli sukcesu w walce. O godz. 11.00, pół godziny po rozpoczęciu ataku przez piechotę na przedni skraj, 2 kompania czołgów podeszła do przeprawy w rejonie Sysojewa i próbowała przekroczyć rzekę. Pięć czołgów ugrzęzło w bagnistym terenie, a dwa zostały uszkodzone, co uniemożliwiło kompanii walkę. 1 kompania czołgów w pełnym składzie z opóźnieniem podeszła do przeprawy w rejonie Lenino, gdzie również ugrzęzła. 3 i 4 kompania czołgów znajdowały się jeszcze na podstawach wyjściowych.

Nieprzyjaciel skutecznie kontratakował piechotą, czołgami i działami samobieżnymi oraz bombardował całe ugrupowanie 1 DP. Celem wielu nalotów były m.in. czołgi 1 pułku czołgów na obu przeprawach. W celu osłony czołgów wysunięto 1 kompanię rusznic przeciwpancernych. W końcu cztery czołgi z 1 kompanii czołgów, które przeprawiły się w rejonie Lenino, wsparły 1 pułk piechoty. Ten jednak, z powodu dotkliwych strat, został zastąpiony przez drugorzutowy 3 pułk piechoty. Pozostałym pięciu czołgom 1 kompanii czołgów nie udało się przeprawić. Zdecydowano zaczekać z przeprawą do zmierzchu. Pracę saperów utrudniały ciągłe ataki lotnicze. Trwały także wysiłki, aby wyciągnąć z błota czołgi, które ugrzęzły na przeprawie pod Sysojewem. W nocy z 12 na 13 października dowódca dywizji zarządził przeprawę przez Miereję wszystkich sprawnych czołgów. Udało się przeprawić jedynie pięć czołgów z 3 kompanii, natomiast wszystkie czołgi 4 kompanii ugrzęzły w błocie. W sumie do ataku 13 października wyruszyło szesnaście czołgów w szykach piechoty. Większość z nich została skupiona na odcinku 3 pułku piechoty w rejonie Trygubowej. Wspierająca 2 pułk piechoty 3 kompania czołgów straciła wszystkie swoje czołgi. Nieliczne sprawne czołgi uczestniczyły w dalszej walce, prowadząc ogień z miejsca.

W nocy z 13 na 14 października 1 DP została zluzowana i przeszła do rejonu wsi Nikolenki. Straty 1 DP wyniosły 502 poległych, 1776 rannych i 663 zaginionych, co stanowiło 25% stanu bojowego (szczegółowe dane różnią się w różnych opracowaniach).

1 pułk czołgów, mimo że nie odegrał znaczącej roli w walce, stracił 15 czołgów – przeważnie na przeprawach.

Przyczółek warecko-magnuszewski

1 pułk czołgów brał udział w walkach na przyczółku jako część 1 Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte. Brygada została podporządkowana 4 KA Gw., która broniła się w rejonie lasu przy gajówce Kukawka oraz ujściu rzeki Radomki. 9 sierpnia 1 BPanc wymaszerowała z Łaskarzewa i mimo nalotów niemieckiego lotnictwa rozpoczęła przeprawę przez Wisłę. W obliczu zagrożenia utraty przyczółka, 1 BPanc była wprowadzana do walki w częściach, w miarę przeprawiania się pododdziałów. W nocy z 9 na 10 sierpnia 1 kompania czołgów z 1 pułku czołgów odparła pięć ataków nieprzyjaciela z rejonu lasu na południe od Wygody. 10 sierpnia, w krwawej walce, 2 kompania czołgów 1 pułku z desantem fizylierów opanowała Chodków, natomiast 3 kompania odrzuciła Niemców w rejonie Górnej Łękawicy. Pododdziały 2 pułku czołgów odzyskały leśniczówkę Basinów. 11 sierpnia 1 kompania czołgów 1 pułku czołgów, wspólnie z piechotą radziecką, odparła sześć niemieckich ataków bez strat, niszcząc cztery czołgi. 2 pułk czołgów i batalion piechoty zmotoryzowanej, wspólnie z piechotą radziecką, broniły pozycji ryglowej Cekinów – Wygoda i przeprowadziły rozpoznanie walką wsi Studzianki, niszcząc trzy czołgi. 12 sierpnia 1 kompania czołgów 1 pułku walczyła pod Basinowem. 13 sierpnia czołgi 1 BPanc odpierały uderzenia między Paprotnią a Studziankami. Rano 14 sierpnia, po przygotowaniu artyleryjskim, piechota radziecka i czołgi 1 BPanc przeszły do natarcia, zdobywając Studzianki i odcinając grupę wojsk nieprzyjaciela od głównych sił. 15 i 16 sierpnia 1 BPanc uczestniczyła w likwidacji okrążonych grup. Wieczorem 18 sierpnia 1 BPanc (wraz z 1 pułkiem czołgów) wróciła do dyspozycji dowódcy 1 armii WP i skupiła się na południowy zachód od Magnuszewa.

Historia po 1945

6 lutego 1946 1 Warszawska Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte została przekształcona w 1 Warszawski Pułk Czołgów im. Bohaterów Westerplatte.

5 czerwca 1946 pułk został przeniesiony z Legionowa do Modlina. W maju 1949 pułk został przegrupowany do Malborka, wchodząc w skład 16 Dywizji Pancernej. W 1952, będąc częścią 16 Dywizji Zmechanizowanej, po szkoleniu poligonowym w Drawsku Pomorskim, został przeniesiony do Elbląga, do koszar przy ul. Grottgera.

21 września 1958 gen. Józef Kamiński wręczył pułkowi sztandar nowego wzoru. W 1968 pułk brał udział w operacji „Dunaj”. 26 sierpnia 1968 został przetransportowany kolejowo w rejon Kłodzka, gdzie wsparł 6 PDPD, wykonując zadania związane z interwencją w Czechosłowacji.

W 1970 roku uczestniczył w wydarzeniach grudniowych. Zgodnie z otrzymanymi rozkazami, pododdziały pułku zajęły wyznaczone rejony w Gdańsku 16 grudnia 1970 i przystąpiły do realizacji zadań. Do ochrony wyznaczonych obiektów wydzielono z pułku:

15 czołgów i 13 transporterów opancerzonych – dla ochrony KW MO
16 czołgów i 3 transportery opancerzone – dla ochrony Wojewódzkiej Rady Narodowej

17 grudnia 1970 dowódca 16 Dywizji Pancernej polecił wycofać pułk z miasta i ześrodkować go w rejonie lotniska w Pruszczu Gdańskim. 18 grudnia, na prośbę KP PZPR, wojsko obsadziło dodatkowo obiekty w Elblągu, a dworzec PKP zabezpieczył pluton czołgów z 1 pułku czołgów.

9 maja 1975, podczas Apelu Zwycięstwa w Warszawie, w uznaniu zasług bojowych i wysokiej gotowości bojowej, sztandar pułku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

13 grudnia 1981, po ogłoszeniu stanu wojennego, pułk pozostał w koszarach. 16 grudnia 1981 otrzymał rozkaz przegrupowania do Gdańska w celu ochrony Rafinerii Gdańskiej. W trakcie przegrupowania, na trasie Elbląg – Nowy Dwór Gdański, doszło do tragicznego wypadku, w wyniku którego czołg spadł do rzeki Linawa, a cała załoga zginęła. Inne wydzielone oddziały, będące w składzie 16 Kaszubskiej Dywizji Pancernej, zostały przeniesione do Warszawy, gdzie zgodnie z rozkazami zajęły wyznaczone rejony i przystąpiły do realizacji zadań stanu wojennego.

4–5 września 1985, po szkoleniu poligonowym w Drawsku Pomorskim, pułk uczestniczył w wieloszczeblowym ćwiczeniu koalicyjnym pod kryptonimem „Przyjaźń-85”, gdzie uzyskał ocenę dobrą.

W 1987 pułk otrzymał zmodernizowane czołgi T-55AM z laserowym systemem kierowania ogniem Merida oraz systemem osłony dymnej „Bobrawa” i „Telur”.

W 1988 pułk wizytował szef Sztabu Generalnego WP gen. armii Florian Siwicki.

W marcu 1989 1 Warszawski Pułk Czołgów im. Bohaterów Westerplatte, na podstawie rozkazu MON 028/Org. z dnia 16 marca 1989 roku oraz zarządzenia Szefa Sztabu Generalnego Nr 029/Org. z dnia 17 marca 1989 roku, został przekształcony w 100 pułk zmechanizowany.

Struktura organizacyjna pułku z 1955

dowództwo
sztab
1–5 kompanie czołgów średnich
kompania piechoty zmotoryzowanej
kompania rozpoznawcza
pluton łączności
pluton saperów
pluton ochrony i regulacji ruchu
pluton przeciwlotniczy
pluton transportowo-gospodarczy

Struktura organizacyjna pułku z 1988

dowództwo
sztab
5 kompanii czołgów – w każdej 16 T-55AM Merida
kompania piechoty zmechanizowanej – 10 SKOT
bateria plot – 4 ZSU-23-4, 4 S-2
kompania rozpoznawcza – 7 BRDM-2
kompania saperów – 4 BLG, BRDM-2, 5 SKOT Inż.
kompania łączności
kompania medyczna
kompania remontowa
kompania zaopatrzenia
pluton ochrony i regulacji ruchu
pluton chemiczny

Żołnierze pułku 1946–1989

Dowódcy pułku:

Przeformowania

1 Warszawski pułk czołgów → 1 Warszawska Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte → 1 Warszawski pułk czołgów → 100 pułk zmechanizowany → 14 Brygada Zmechanizowana

Przypisy

Bibliografia

Jerzy Kajetanowicz: Polskie wojska lądowe 1945–1960: skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie. Toruń; Łysomice: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2005. ISBN 83-88089-67-6.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 3, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek kawalerii, wojsk pancernych i zmotoryzowanych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07419-4.
Tomasz Leszkowicz: Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej, 2022. ISBN 978-83-8229-588-7.
Edward Jan Nalepa: Wojsko polskie w Grudniu 1970 roku. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07904-8.
Kazimierz Czernikowski: 6 Pomorska Dywizja Zmechanizowana im. Króla Kazimierza Jagiellończyka. Malbork: Drukarnia W&P Edward Waszkiewicz, Elżbieta Panter, 2001. ISBN 83-86590-02-5.
BenonB. Miśkiewicz: Wojsko polskie w XX wieku. Poznań: wydawnictwo Kurpisz, 2006, ISBN 83-89738-76-7, OCLC 69270962.
Janusz Magnuski: Wozy bojowe LWP: 1943-1983. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-06990-5.
Kazimierz Przytocki: Warszawska Pancerna: z dziejów 1 Warszawskiej Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte 1943–1946. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06654-X.