1 Warszawska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki
1 Warszawska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (1 DP) to jednostka taktyczna piechoty ludowego Wojska Polskiego.
Dywizja została utworzona w maju 1943 roku w Sielcach nad Oką jako 1 Polska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Swoje pierwsze walki stoczyła pod Lenino. W roku 1944 brała udział w bitwie pod Puławami oraz w walkach o Pragę. Od lutego 1945 roku dywizja uczestniczyła w walkach o Wał Pomorski, forsowała Odrę i brała udział w szturmie Berlina. W uznaniu za swoje zasługi w czasie wojny, dywizja została odznaczona złotym krzyżem orderu Virtuti Militari, Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy oraz radzieckimi odznaczeniami: Orderem Czerwonego Sztandaru i Orderem Kutuzowa II stopnia.
W 1955 roku dywizja została przekształcona w 1 Warszawską Dywizję Zmechanizowaną.
Formowanie dywizji
Jednostka została sformowana w maju 1943 roku w Sielcach nad Oką, na podstawie decyzji Państwowego Komitetu Obrony ZSRR, według wzoru sowieckiej dywizji piechoty gwardii z drobnymi modyfikacjami. Na czoło dywizji stanął płk dypl. Zygmunt Berling, a nadzór polityczny sprawował Związek Patriotów Polskich. 15 lipca 1943 roku, w rocznicę bitwy pod Grunwaldem, żołnierze dywizji złożyli przysięgę, która zobowiązywała ich do wierności Związkowi Radzieckiemu i braterstwa broni z Czerwoną Armią. Pod koniec sierpnia 1943 roku wciąż występowały braki kadrowe, wynoszące 20% oficerów i 36% podoficerów.
Wśród komunistycznych działaczy wojskowych związanych z 1 Dywizją Wojska Polskiego, za zgodą gen. Berlinga, opracowano tzw. „Tezy nr 1”, które proponowały przyjęcie za program ZPP budowy w wyzwolonej Polsce „zorganizowanej demokracji”. Koncepcja ta zakładała oparcie ustroju na silnej ręce, lewicowej, ale bezpartyjnej, opartej na armii tworzonej w ZSRR. Program ten odbiegał zarówno od założeń leninowskich, pomijając rolę partii komunistycznej, jak i od oficjalnych założeń Związku Patriotów Polskich o charakterze demokratycznym.
W czerwcu 1943 roku gen. Władysław Sikorski uznał wojsko Berlinga za polską dywizję komunistyczną, o charakterze dywersyjnym, a jego twórcę za zdrajcę, który zdezerterował z Wojska Polskiego. 7 lipca 1943 roku attaché wojskowy RP w USA, płk Włodzimierz Onacewicz, wydał oświadczenie, w którym stwierdził, że dywizja ta nie jest częścią Wojska Polskiego, lecz Dywizją Armii Czerwonej pod dowództwem władz sowieckich.
Utworzenie dywizji stanowiło problem polityczny dla rządu w Londynie. 30 sierpnia 1943 roku premier Mikołajczyk zauważył, że sprawa dywizji Berlinga zyskuje na znaczeniu i wymaga przeciwdziałania zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach Zjednoczonych. Jako element takiego działania uznał wprowadzenie przynajmniej jednej jednostki lądowej do walki, aby podkreślić, że Polacy nie odeszli od dalszej walki. Minister Romer przestrzegał przed wystosowaniem noty protestacyjnej, ponieważ mogło to sugerować, że rząd Polski sprzeciwia się wprowadzeniu nowych sił do walki przeciw wspólnemu wrogowi.
Skład organizacyjny
Od 9 maja do 10 sierpnia 1943:
- 1 pułk piechoty
- 2 pułk piechoty
- 3 pułk piechoty
- 1 pułk artylerii lekkiej
- 1 i 2 dywizjon artylerii przeciwpancernej
- 1 dywizjon moździerzy 120 mm
- 1 pułk czołgów
- 1 samodzielna myśliwska eskadra lotnicza
- 1 Samodzielny Batalion Kobiecy im. Emilii Plater
- 1 batalion szkolny
- 1 batalion saperów
- 1 samodzielny batalion sanitarny
- 1 kompania fizylierów (kobieca)
- 1 kompania rusznic przeciwpancernych
- 1 samodzielna kompania zwiadowcza
- 1 samodzielna kompania łączności
Od 10 sierpnia 1943 do końca wojny:
- 1 Praski pułk piechoty
- 2 Berliński pułk piechoty
- 3 Berliński pułk piechoty
- 1 Berliński pułk artylerii lekkiej
- 1 samodzielny dywizjon artylerii przeciwpancernej (kpt. Jerzy Malarewicz)
- 1 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej (kpt. Kazimierz Witkowski)
- 1 samodzielny dywizjon moździerzy (kpt. Jan Popowicz)
- 1 samodzielny batalion saperów (dowódca: mjr Stanisław Moroz)
- 1 samodzielny batalion sanitarny
- 1 samodzielny batalion szkolny
- 1 samodzielna kompania zwiadowcza
- 1 samodzielna kompania łączności
- 1 samodzielna kompania chemiczna
- 1 samodzielna kompania samochodowa
- pluton dowodzenia dowódcy artylerii
- 1 ambulans weterynaryjny
- 1 kompania karna (sformowana w składzie 1 DP, od 1 kwietnia 1944 podporządkowana dowódcy 1 Armii WP)
- 2 Ruchome Warsztaty Taborowo-Mundurowe
- 1 Piekarnia Polowa
- 1862 Kasa Banku Polowego
- 2898 Wojskowa Stacja Poczty Polowej
- Oddział Informacji Dywizji
Miano wyróżniające „Warszawska” nadano na mocy rozkazu ND WP nr 206 z 15 września 1945 roku.
Marsze i działania bojowe
30 sierpnia 1943 roku dywizja wyruszyła na front, kierując się w okolice wsi Lenino.
Otrzymała zadanie od dowódcy 33 Armii gen. Gordowa, aby przełamać obronę niemiecką na odcinku: Połzuchy, wz. 215.5, a następnie kontynuować natarcie w kierunku: Łosiewa i Czurniłowa.
W bitwie pod Lenino dywizja poniosła znaczne straty. Po jej zakończeniu, jednostka została skupiona w rejonie Smoleńska, gdzie kontynuowała szkolenie bojowe.
W marcu 1944 roku dywizja skupiła się w okolicy Żytomierza i Berdyczowa. Zgodnie z dyrektywą z 29 kwietnia 1944 roku, jako część 1 Armii WP, została podporządkowana 1 Frontowi Białoruskiemu. Następnie, wspólnie z wojskami 1 FB, dywizja maszerowała w kierunku zachodnim, przekraczając rzekę Bug 23 lipca 1944 roku.
W efekcie, po ponad trzystukilometrowym marszu dofrontowym od 15 do 27 lipca 1944, dywizja dotarła do Wisły, a 2 sierpnia 1944 roku usiłowała zdobyć przyczółek w rejonie Dęblina.
W kolejnych dniach dywizja przegrupowała się na północ i 26 sierpnia 1944 roku prowadziła dalsze walki nad Wisłą, między rzekami Wilga i Świder. 5 września 1944 roku dywizja została czasowo wyłączona ze składu 1 AWP i podporządkowana dowódcy sowieckiej 47 Armii. Od 10 do 15 września 1944 roku toczyła zacięte walki o wyzwolenie prawobrzeżnej Warszawy – Pragi.
Od lutego 1945 roku dywizja walczyła o Wał Pomorski, forsowała Odrę i uczestniczyła w szturmie Berlina.
4 maja 1945 roku Rada Najwyższa ZSRR odznaczyła dywizję Orderem Kutuzowa II klasy za „wzorowe wykonanie zadań dowództwa w walce z wrogiem przy zdobyciu miast Deutsch Krone i Märkisch Friedland oraz męstwo i odwagę”. Dwa dni później dowódca 1 Armii WP, gen. dyw. Stanisław Popławski, polecił używać nazwy – 1 Polska Warszawska Odznaczona Orderami Czerwonego Sztandaru i Kutuzowa II klasy Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
Sztandar dywizji
Sztandar dywizji został ufundowany przez Związek Patriotów Polskich. Projekt został stworzony przez Zenona Wasilewskiego, a haft wykonano w jednej z moskiewskich fabryk. Robocze szkice przygotowali kreślarze Borysow i Tichonow. Uroczyste wręczenie sztandaru miało miejsce 15 lipca 1943 roku w obozie sieleckim.
Opis sztandaru:
Płat o wymiarach 111×114 cm, obszyty z trzech stron żółtą frędzlą, przymocowany do drzewca za pomocą taśmy i gwoździ. Drzewce, z ciemnego politurowanego drewna, składa się z dwóch części połączonych stalowymi okuciami. Głowica w kształcie orła na cokole skrzynkowym z napisem „1 Dywizja Piechoty”. Przy sztandarze wstęgi orderowe: Virtuti Militari, Krzyża Grunwaldu i Czerwonego Sztandaru.
Strona główna:
Biały krzyż kawalerski, pola między ramionami krzyża czerwone. Pośrodku aplikowany i haftowany biało-szarą nicią orzeł w otoku wieńca laurowego w tym samym kolorze. Nad orłem haftowany żółtą nicią napis: „HONOR I OJCZYZNA”. Na czerwonych polach inicjały: „1 DP” – w otoku wieńców dębowych, haftowanych szaro-brązową nicią. W lewym dolnym rogu małymi literami wyhaftowane nazwiska hafciarek: „ŁAWKENOWA, ALEKSANDROWA”.
Strona odwrotna:
Czerwony krzyż kawalerski, pola między ramionami krzyża białe. Pośrodku, na białym tle, aplikowane i haftowane popiersie Tadeusza Kościuszki w otoku wieńca laurowego, aplikowanego z brązowego jedwabiu i haftowanego biało-szarą nicią. Nad wizerunkiem haftowany żółtą nicią napis: „ZA NASZĄ WOLNOŚĆ I WASZĄ”. Na ramionach krzyża inicjały: „1 DP”.
Okres powojenny
Po zakończeniu służby okupacyjnej w Niemczech w czerwcu 1945 roku dywizja wróciła do kraju, a jej sztab został ulokowany w Siedlcach. Poszczególne oddziały były wykorzystywane do walki ze zbrojnym podziemiem niepodległościowym.
Organizacja i rozmieszczenie dywizji w 1949 roku:
- Dowództwo 1 Dywizji Piechoty – Legionowo
- 1 pułk piechoty – Legionowo
- 2 pułk piechoty – Skierniewice
- 3 pułk piechoty – Ciechanów
- 1 pułk artylerii lekkiej – Garwolin
- 1 dywizjon artylerii przeciwpancernej – Legionowo
- 1 batalion saperów – Legionowo
W 1951 roku dywizja została przeniesiona na etaty dywizji piechoty typu B „konna duża”. W 1955 roku przekształcono ją w 1 Warszawską Dywizję Zmechanizowaną.
Żołnierze dywizji
Dowódcy dywizji:
- płk/gen. bryg. Zygmunt Berling (9 maja – 20 listopada 1943)
- płk/gen. bryg./gen. dyw. Wojciech Bewziuk (20 listopada 1943 – 27 września 1945)
- płk Józef Sielecki (27 września 1945 – lipiec 1947)
- płk/gen. bryg. Zygmunt Duszyński (lipiec 1947 – marzec 1948)
- płk Tadeusz Cynkin (marzec 1948–1949)
- płk Ludwik Barański (1949)
- ppłk/płk Wacław Zwierzański (1949–1950)
- płk dypl. Józef Sobiesiak (15 października 1950 – 12 lipca 1951)
- płk Józef Kamiński (12 lipca 1951 – 20 listopada 1952)
- płk Józef Dziadura (20 listopada 1952 – 10 października 1955)
Szefowie sztabu (wykaz obejmuje tylko okres wojny):
- płk Antoni Siwicki (27 maja – 18 sierpnia 1943)
- płk Mikołaj Łagodziński (18 sierpnia – 20 listopada 1943)
- mjr Nikodem Kunderewicz (20 listopada 1943 – 19 kwietnia 1944)
- płk Ostap Steca (19 kwietnia 1944 – 20 kwietnia 1945)
- płk Piotr Poleszczuk (20 kwietnia 1945 – do końca wojny)
Zastępcy dowódcy ds. liniowych (wykaz obejmuje tylko okres wojny):
- płk Bolesław Kieniewicz (21 maja – 24 grudnia 1943)
- płk Władimir Radziwanowicz (24 grudnia 1943 – 13 kwietnia 1944)
- płk Gwidon Czerwiński (13 kwietnia – 30 czerwca 1944)
- płk Stanisław Janowski (30 czerwca – 18 sierpnia 1944)
- płk Tadeusz Piotrowski (18 sierpnia – 26 września 1944)
- płk Jan Szczutko (20 grudnia 1944 – 10 lutego 1945, poległ pod Mirosławcem)
- ppłk Piotr Poleszczuk (10 lutego 1945 – do końca wojny)
Zastępcy dowódcy ds. politycznych (wykaz obejmuje tylko okres wojny):
- mjr Włodzimierz Sokorski (16 maja – 31 grudnia 1943)
- mjr Jakub Prawin (1 stycznia – 18 sierpnia 1944)
- mjr Konrad Świetlik (18 sierpnia – 27 października 1944)
- kpt. Mikołaj Dziewiałtowski (27 października – 2 listopada 1944)
- kpt. Antoni Kazior (2 listopada 1944 – do końca wojny)
Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari odznaczono 105 oficerów i 13 podoficerów 1 Dywizji Piechoty z jednostek pp, pal i dywizyjnych.
Upamiętnienie
Wieś Trigubowo pod Lenino została przemianowana na Kościuszkowo w hołdzie dla walk z 12 października 1943 roku.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Wanda Bigoszewska, Henryk Wiewióra: Sztandary ludowego Wojska Polskiego 1943–1974. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1974.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, T. 1, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek piechoty. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1965.
Jerzy Kajetanowicz: Polskie wojska lądowe 1945-1960: skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie. Toruń; Łysomice: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2005. ISBN 83-88089-67-6.
Kazimierz Kaczmarek: Polacy na polach Brandenburgii. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1981. ISBN 83-11-06672-8.
Wiesław Mąsior: Dowódcy dywizji Wojska Polskiego. Profesjonalne Forum Wojskowe. Serwis-militarny.net, 2005. [dostęp 2018-02-05].
Kazimierz Sobczak: Lenino-Warszawa-Berlin. Wojenne dzieje 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Kazimierz Sobczak (red.): Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.