1 Warszawska Drużyna Harcerska im. Romualda Traugutta Czarna Jedynka

1 Warszawska Drużyna Harcerska im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka”

1 Warszawska Drużyna Harcerska im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka” (później przekształcona w Szczep 1 Warszawskich Drużyn Harcerskich i Zuchowych „Czarna Jedynka” im. Romualda Traugutta) jest jedną z najstarszych polskich drużyn harcerskich, założoną w 1911 roku. Od 1919 roku działała w Gimnazjum, a później w VI Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Reytana w Warszawie. Od 1918 roku była częścią Związku Harcerstwa Polskiego, a od 1989 roku należy do Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej. W 1957 roku przekształcono ją w szczep, który składał się z kilku drużyn, w tym także żeńskich od 1964 roku.

W 1981 roku szczep dołączył do Unii Najstarszych Drużyn Harcerskich Rzeczypospolitej.

Historia

Okres 1911–1920

Na przełomie lat 1910 i 1911 roku Stefan Pomarański założył w Gimnazjum Mariana Rychłowskiego w Warszawie konspiracyjną drużynę skautową, której patronem został Romuald Traugutt. Na znak żalu po straceniu dyktatora powstania styczniowego harcerze 1 WDH nosili czarne chusty, co przyczyniło się do nadania im przydomka „Czarna Jedynka”. W latach 1911–1917 do drużyny należeli m.in. Alojzy Pawełek, Zygmunt Pomarański, Wojciech Stpiczyński, Ignacy Wądołkowski, Aleksander Hauke-Nowak, Stanisław Sienkiewicz, Stanisław Gliński, Maksymilian Łebkowski oraz Henryk Niezabitowski. W 1913 roku kilku członków drużyny wzięło udział w zlocie skautów w Birmingham. Część skautów z „Czarnej Jedynki” walczyła później w Legionach Polskich oraz w Legii Akademickiej, wstępując do Wojska Polskiego.

W 1916 roku drużyna liczyła 6 plutonów, a w 1917 roku 3 plutony z 3–4 zastępami w każdym. W styczniu 1918 roku pozostał jeden pluton, a jesienią 1918 roku początkowo 5 plutonów, a następnie 3 plutony z 125 osobami. W listopadzie 1918 roku, podczas odzyskiwania przez Polskę niepodległości, harcerze 1 WDH patrolowali warszawską dzielnicę Powiśle z bronią w ręku. Wakacje 1920 roku drużyna spędziła w obozie pod Łomżą, jednak w połowie lipca uległa rozproszeniu, gdyż wszyscy harcerze wstąpili do wojska, by walczyć z bolszewikami w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

Okres 1920–1939

W kolejnych latach działania drużyny stały się coraz lepiej zorganizowane, a 1 WDH zyskała pozycję czołowej jednostki w Warszawskiej Chorągwi ZHP. W wakacje 1927 roku zorganizowano stały, 40-dniowy oboz pod namiotami i szałasami w Morgownikach nad Narwią koło Nowogrodu, gdzie uporządkowano zaniedbane mogiły studentów ochotników poległych w walkach z bolszewikami i uroczyście złożono hołd bohaterom. Do 1 WDH należało około jednej trzeciej uczniów Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Reytana (dawniej Gimnazjum Mariana Rychłowskiego), a drużynowymi byli podharcmistrzowie, wychowankowie szkoły oraz studenci wyższych uczelni.

W 1927 roku powstała „Gromada Rekinów” jako zastęp starszoharcerski, a w 1928 roku Zrzeszenie Starszoharcerskie „Czarne Żubry”. Zgodnie z rozkazem Komendy Chorągwi Warszawskiej ZHP z 16 lutego 1929 roku, drużyna otrzymała nazwę „Czarnej Jedynki”, a jej oficjalna nazwa brzmiała: Pierwsza Warszawska Drużyna Harcerska im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka”. W okresie międzywojennym w drużynie byli m.in. Czesław Foryś, Tadeusz Koszarowski, Julian Łukaszewicz, Tadeusz Ptaszycki oraz Jan Rolewicz.

Okres od 1939 do współczesności

Lata 1939–1968

W latach 1939–1945, podczas okupacji niemieckiej, uczniowie konspiracyjnego Gimnazjum im. Tadeusza Reytana utworzyli tajną drużynę harcerską „Czarna Jedynka”, walcząc w Szarych Szeregach i batalionie „Zośka”. W konspiracji zbrojnej działali m.in. Andrzej Błędowski, Juliusz Bogdan Deczkowski, Jerzy Horczak, Tytus Karlikowski, Zbigniew Rosner oraz Mirosław Szymanik.

W 1945 roku drużyna wznowiła jawną działalność, uczestnicząc w odgruzowywaniu Warszawy.

W 1949 roku harcerze rozwiązali drużynę, obawiając się wcielenia do Organizacji Harcerskiej Związku Młodzieży Polskiej.

W 1957 roku, 27 lutego, „Czarną Jedynkę” reaktywowano. Pierwszym drużynowym został nauczyciel geografii w Liceum im. Tadeusza Reytana, harcerz Stanisław Zawadzki „Zorro” (właściwie Stanisław Rogala-Zawadzki, 1926–1987, były żołnierz Wojskowego Korpusu Służby Bezpieczeństwa oraz batalionu KB „Sokół”, odznaczony Krzyżem Walecznych), a jego przybocznymi byli Andrzej Janowski „Soda” oraz Janusz Ankudowicz „Fernando”. Jesienią 1957 roku powstał szczep składający się z dwóch drużyn, a jego przewodnictwo objął Stanisław Zawadzki, natomiast Andrzej Janowski i Janusz Ankudowicz zostali drużynowymi.

W latach 1957–1962 harcerze „Czarnej Jedynki” uczestniczyli w akcji Warmia i Mazury, współorganizowanej przez Andrzeja Janowskiego. Z relacji Ładysława Nekandy-Trepki, maturzysty z 1959 roku, wynika, że „to była inicjatywa starszoharcerskiej drużyny akademickiej, mająca na celu odbudowę strat poniesionych przez Polskę w wyniku działalności komunistycznej i SB, a także przekonywanie autochtonów do polskości. Jeździliśmy tam, by pomagać w pracach polowych, ja sam jednego roku prowadziłem w wsi przedszkole, organizowaliśmy ogniska, chodziliśmy czwórkami do kościoła”.

W 1962 roku drużyna została początkowo rozwiązana, a następnie reaktywowana jesienią przez trzech maturzystów z 1960 roku: Marka Barańskiego, Lesława Dmowskiego oraz Jerzego Kijowskiego. Marek Barański wspomina: „Doszliśmy do wniosku, że zmienia się sytuacja w harcerstwie na tyle, że prowadzenie drużyny stało się niemożliwe. Zmieniał się system, wprowadzano metody Kuronia, walterowskie i nam to się nie podobało, więc rozwiązaliśmy drużynę. Po roku zrozumiałem, że można prowadzić drużynę. Z Jerzym Kijowskim odtworzyliśmy drużynę. (…) Wewnątrz drużyny czuliśmy się tak, jakby nie było komunizmu”. W „Czarnej Jedynce” zachowano dawne stopnie harcerskie oraz surowe kryteria ich zdobywania w konspiracji przed władzami.

W ok. 1963 roku powstał krąg „Piklingi”, w którym działali Janusz Kijowski oraz Grzegorz Tsu.

W 1968 roku wyremontowano pełnomorski jacht „Zjawa”, po którym odbył się rejs po Adriatyku (w sierpniu 1970 roku, z udziałem drużyny żeglarskiej „Wiking”).

Pod koniec lat 60. w ramach „Czarnej Jedynki” zaczęły działać Harcerska Rozgłośnia Muzyczna, współzałożona przez Przemysława Gintrowskiego (z rockowymi audycjami muzycznymi nadawanymi przez głośniki), Klub Motorowy (z własną „nyską” i motocyklami) oraz kluby krótkofalowców SP5KOH i SP5ZHM. W tym okresie drużyną kierowała grupa instruktorów: Marek Barański, Janusz Kijowski, Wojciech Onyszkiewicz (przyszły członek KOR-u), Piotr Naimski (przyszły członek KOR-u) oraz Antoni Macierewicz (przyszły członek KOR-u), którzy łączyli działalność harcerską z opozycją wobec PZPR i uzależnieniem PRL od ZSRR. Środowisko „Czarnej Jedynki”, w przeciwieństwie do równolegle działającej grupy „komandosów”, sięgało do tradycji podziemia niepodległościowego, cechując się wyraźnym antykomunizmem oraz niechęcią do rewizjonizmu i związanych z nim tradycji.

Lata 1968–1976. „Gromada Włóczęgów”

W 1968 roku stworzono nową koncepcję pracy, której autorami byli Janusz Kijowski, Antoni Macierewicz oraz Wojciech Onyszkiewicz, tworząc „Gromadę Włóczęgów” (według Wojciecha Fałkowskiego współzałożycielem „Gromady” był także Andrzej Celiński). „Gromada Włóczęgów” miała pełnić trzy funkcje: kręgu starszoharcerskiego przygotowującego instruktorów dla drużyny i wypracowującego koncepcje jej działania, klubu dyskusyjnego oraz środowiska skupiającego młodzież opuszczającą drużynę. Inspirowano się podobnymi kręgami harcerskimi działającymi przed wojną, m.in. w 13 Wileńskiej Drużynie Harcerskiej.

Spotkania „Gromady”, odbywające się poza terenem szkoły, rozpoczęły się w 1969 roku. Każdy członek „Gromady” mógł wprowadzić jeszcze jedną osobę, zapraszano także niektórych nauczycieli. W tym okresie aktywnymi członkami „Gromady” byli Jerzy („Kij”) Kijowski (fizyk, starszy brat Janusza), Andrzej Celiński (socjolog), Michał Kulesza („Kuszelas”, prawnik, autor projektu reformy samorządowej), Piotr Naimski (biochemik) oraz Wojciech Onyszkiewicz (historyk). Moderatorem spotkań był Andrzej Janowski. Tematyka obejmowała problemy społeczne oraz polityczne interesujące młodzież i młodą inteligencję końca lat 60., a także zagadnienia z socjologii, psychologii czy literatury. Jedną z pierwszych akcji „Gromady” było oddawanie krwi dla robotników Wybrzeża po wydarzeniach Grudnia 1970.

W swoim najlepszym okresie „Gromada” liczyła około 150 osób i była jednym z nielicznych miejsc swobodnej wymiany myśli. Najaktywniejsi członkowie z lat 1969–1976 to Marek Barański (historyk), Ludwik Dorn (socjolog), Urszula Doroszewska (socjolog, od 2008 ambasador RP w Gruzji), Wojciech Fałkowski (historyk, nauczyciel u Reytana, opiekun harcerstwa), Dariusz Kupiecki (informatyk, redaktor „Robotnika”) oraz Krzysztof Łączyński (filolog). Tematy spotkań obejmowały m.in. „Co robić nad Wisłą?” (Jan Strzelecki), „System oświaty w Polsce i jego nowa reforma” (Anna Radziwiłł i Ireneusz Gugulski), „Inteligencja między nijakością a pragmatyzmem” (Tadeusz Mazowiecki), „Współczesny neokonserwatyzm” (Marcin Król), „Formy aktywności młodzieży” (Aleksander Kamiński), a także „Młoda poezja polska” (Jacek Bierezin i Witold Sułkowski), „Psychoterapia i jej znaczenie społeczne” (Jacek Jakubowski) oraz „Ruch walterowski w ZHP” (Seweryn Blumsztajn). Z relacji Marka Barańskiego i Janusza Kijowskiego wynika, że na przełomie lat 60. i 70. XX wieku „parasol ochronny” nad działalnością „Czarnej Jedynki” roztaczał Stanisław Wojciechowski, dyrektor Liceum im. Tadeusza Reytana w latach 1953–1974, były oficer AK. Nauczyciel polonista Ireneusz Gugulski także wspierał harcerzy.

Działalność „Gromady Włóczęgów” została zawieszona przez władze w grudniu 1971 roku, gdy Służba Bezpieczeństwa wkroczyła na spotkanie w Zalesiu Dolnym koło Warszawy, jednak reaktywowano ją w 1972 roku. W latach 1972–1976 komendantką kręgu instruktorskiego „Gromada Włóczęgów” była Halina Wiśniewska, która wspierała harcerzy „Czarnej Jedynki”. W tym okresie szczep składał się z trzech drużyn męskich oraz trzech drużyn żeńskich, z około 22–25 harcerzami w każdej, łącznie prawie 150 osób. Od 1975 roku „Gromada Włóczęgów” działała jako klub dyskusyjny, a jej spotkania organizowali Wojciech Onyszkiewicz i Wojciech Fałkowski.

Po stłumieniu protestów robotników w czerwcu 1976 roku środowisko „Czarnej Jedynki” podjęło działania pomocowe dla rodzin aresztowanych. W Ursusie pomoc organizowali Marcin Gugulski, Dariusz Kupiecki oraz Wojciech Onyszkiewicz. Na procesy do Radomia jeździli Andrzej Celiński, Antoni Macierewicz oraz Ludwik Dorn. Akcja szybko się rozszerzała, obejmując nowe środowiska. Instruktorzy „Czarnej Jedynki” dążyli do zinstytucjonalizowania pomocy dla prześladowanych. 11 września 1976 roku Macierewicz, Naimski oraz Onyszkiewicz opracowali wstępną wersję dokumentu powołującego Komitet Obrony Robotników. W 1976 roku „Gromada Włóczęgów” została rozwiązana z powodu zaangażowania instruktorów w pomoc osobom prześladowanym za protesty robotnicze. Stało się to po interwencji Służby Bezpieczeństwa w grudniu 1976 roku na spotkaniu dyskusyjnym na temat reformy oświaty odbywającym się na warszawskim Żoliborzu. Było to ostatnie spotkanie „Gromady”.

Okres po 1976

Po roku 1976 w „Czarnej Jedynce” działali m.in. Adam Bajerski, Krzysztof Bardski, Michał Cichy, Jerzy Haszczyński, Piotr Marciniak, Paweł Milcarek, Maciej Radziwiłł, Tomasz Sianecki oraz Paweł Strzelecki. W 1981 roku, w trakcie tzw. karnawału Solidarności, krąg instruktorski „Piklingi” organizował dyskusje na tematy związane z harcerstwem, życiem politycznym oraz filmem (np. o filmie „Jak żyć” w reżyserii Marcela Łozińskiego). W 1989 roku, w czasie transformacji systemowej w Polsce, „Czarna Jedynka” wystąpiła z Związku Harcerstwa Polskiego i weszła w skład Okręgu Mazowieckiego Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej. Na początku XXI wieku działała w warszawskich dzielnicach Wilanów i Ursynów. W 2008 roku w Wilanowie powstała 1 Warszawska Drużyna Harcerzy, a w 2012 roku 1 Warszawska Drużyna Harcerek (pierwotnie utworzona w połowie lat 60. XX wieku przy VI Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Reytana w dzielnicy Mokotów). Do 1 Warszawskiej Drużyny Harcerzy mogli przystąpić chłopcy od IV klasy szkoły podstawowej do II klasy gimnazjum (harcerze młodsi).

W 2011 roku jedna z drużyn szczepu, 1 Warszawska Drużyna Wędrowników „Czarni Bracia”, utworzona w 2010 roku (harcerze starsi od 16 roku życia, wędrownicy), działała w VI Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Reytana. W 2011 roku w parku im. Romualda Traugutta w Warszawie odbyły się uroczystości z okazji stulecia istnienia „Czarnej Jedynki” (w tym samym miejscu miały miejsce również uroczystości z okazji 60-lecia istnienia drużyny w 1971 roku). W 2013 roku 1 Warszawska Drużyna Harcerzy liczyła ponad 20 harcerzy, zorganizowanych w czterech zastępach. W 2013 roku zajęła IV miejsce w Turnieju Drużyn Puszczańskich o tytuł najlepszej drużyny w Polsce. W 2016 roku szczep uczestniczył w obozie wędrownym z Gołdapi do Wilna. W 2023 roku odnotowano go na liście drużyn należących do Unii Najstarszych Drużyn Harcerskich Rzeczypospolitej jako nieistniejący.

Członkowie „Czarnej Jedynki”

Wśród instruktorów oraz wychowanków „Czarnej Jedynki” znaleźli się znaczący przedstawiciele różnych dziedzin, takich jak polityka, praca państwowa, nauka, kultura, media oraz sport, a także lekarze, nauczyciele, przedsiębiorcy, oficerowie i kapłani, oraz działacze samorządowi i społeczni.

Niektórzy komendanci „Czarnej Jedynki”

• Stefan Pomarański – założyciel i komendant drużyny od przełomu 1910 i 1911 do wiosny 1913
• Alojzy Pawełek – zastępowy (1911), plutonowy (1912), drużynowy
• Stanisław Gliński – komendant w 1915
• Henryk Niezabitowski – komendant w 1916
• Czesław Foryś – komendant w latach 1923–1925
• Tadeusz Ptaszycki – komendant w latach 1927–1929 oraz 1931–1933
• Andrzej Janowski – komendant od ok. 1958 roku do końca 1959 roku
• Marek Barański – komendant na początku lat 60. XX wieku
• Jerzy Kijowski – komendant w latach 1963–1968
• Michał Kulesza – komendant na przełomie lat 60. i 70. XX wieku
• Janusz Kijowski – komendant na przełomie lat 60. i 70. XX wieku
• Jacek Kossut – komendant na przełomie lat 60. i 70. XX wieku
• Piotr Naimski – komendant w latach 1971–1972
• Wojciech Onyszkiewicz – komendant w latach 1972–1973

Wspomnienia o „Czarnej Jedynce”

Materiały wspomnieniowe dotyczące „Czarnej Jedynki” są przechowywane w zbiorach Muzeum Harcerstwa w Warszawie („Zespół wspomnień i historii lokalnych”, sygn. MHAR/ZHL/178 oraz MHAR/ZHL/389). „Czarna Jedynka” stała się także tematem książek o charakterze wspomnieniowym:

• Andrzej Janowski, Harcerstwo wpisane w życiorys, Niezależne Wydawnictwo Harcerskie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-940568-3-4
• Justyna Błażejowska, Harcerską drogą do niepodległości. Od „Czarnej Jedynki” do Komitetu Obrony Robotników. Nieznana historia KOR-u i KSS „KOR” (zbiór wspomnień), Wydawnictwo Arcana, Kraków 2016, ISBN 978-83-65350-12-1
• Marek Barański, Wspomnienia 1943–1989, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2020, ISBN 978-83-8196-136-3

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Marcin Gugulski: „Czarna Jedynka”, 1 Warszawska Drużyny Harcerzy im. Romualda Traugutta, dziś obchodzi stulecie swego istnienia. wpolityce.pl, 9 października 2011. [dostęp 2024-04-26].

Wojciech Fałkowski. „Czarna Jedynka”. Niezależna drużyna harcerska w PRL. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. Nr 8–9 (67–68), sierpień–wrzesień 2006, s. 121–126, 2006. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. ISSN 1641-9561. [dostęp 2024-04-28].

Ewa Modrzejewska: „Czarna Jedynka i Gromada”, w: „Reytan 1953–1989. Szkoła niepokornych”. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział Filozofii i Socjologii, Instytut Socjologii [praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. Jakuba Karpińskiego], 2002, s. 43–52. [dostęp 2022-07-02].

Mieczysław Hahn: Historia 1 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Romualda Traugutta „Czarnej Jedynki” 1911–1938 [maszynopis z 4.02.1975]. archiwumharcerskie.pl. [dostęp 2024-04-19].

Jan Świątecki. Szkoła Mariana Rychłowskiego 1905–1919. „Stolica. Warszawski Tygodnik Ilustrowany”. R. XXXIX, Nr 39 (1905), s. 11, 23, 23 września 1984. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Prasowe „RSW Prasa-Książka-Ruch”. ISSN 0039-1689. [dostęp 2024-04-26].

Jan Świątecki: Liceum im. Tadeusza Rejtana w okresie powojennym. Powrót do gniazda na Rakowieckiej 23. „Poszukiwania. Biuletyn Informacyjny”, Nr 6 (15), wyd. Ośrodek Wspierania Rozwoju Zawodowego Nauczycieli, Kuratorium Oświaty, Warszawa, 1994. [dostęp 2024-05-02].

Linki zewnętrzne

Fotografia harcerzy „Czarnej Jedynki” na obozie między 1917 a 1920 r.

Album fotograficzny z wyjazdu „Czarnej Jedynki” do Rumunii i Turcji w 1938 r.

Relacja z obchodów stulecia „Czarnej Jedynki” w parku im. Romualda Traugutta w Warszawie w 2011 r. w serwisie YouTube

Fotografia grupy dawnych harcerzy „Czarnej Jedynki” na spotkaniu z okazji 55. rocznicy reaktywacji drużyny w 1957 r. (2012 r.). czarnajedynka.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-21)].