1 Samodzielna Brygada Spadochronowa
1 Samodzielna Brygada Spadochronowa to znacząca jednostka powietrznodesantowa Polskich Sił Zbrojnych, która została utworzona w Wielkiej Brytanii w trakcie II wojny światowej. Brygada miała za zadanie uczestniczyć w walkach na terytorium Polski i stanowiła kluczowy element strategii opracowanej przez Komendę Główną AK oraz Sztab Naczelnego Wodza w Londynie. Głównym celem Armii Krajowej (wcześniej Związku Walki Zbrojnej) było przygotowanie i skuteczne przeprowadzenie zbrojnego powstania w chwili, gdy regularne polskie wojska, odtworzone na obczyźnie, wkroczyły na ziemie polskie. Ostatecznie brygada została użyta przez aliantów podczas operacji Market Garden.
Formowanie brygady
Po klęsce Francji, na terenie Szkocji, z oficerów oraz części podoficerów 2 Brygady Strzelców rozpoczęto organizację Kanadyjskiej Brygady Strzelców. Plany te nie zostały jednak zrealizowane, a w sierpniu 1940 roku jednostkę przekształcono w 4 Brygadę Kadrową Strzelców, której dowódcą został Stanisław Sosabowski. W reakcji na zagrożenie inwazją, Brygada Kadrowa wspierała organizację obrony wschodniego wybrzeża Szkocji.
Z dniem 21 stycznia 1941 roku, na podstawie rozkazu nr 126/III, 4 Brygada Kadrowa Strzelców została wyznaczona do działań dywersyjnych. Jeszcze w tym samym miesiącu gen. Stanisław Sosabowski rozpoczął formowanie 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej. W marcu 1941 roku utworzono polski ośrodek wstępnego wyszkolenia spadochronowego w Largo House, a później szkolenie miało być kontynuowane w brytyjskim ośrodku Parachute Training School w Ringway pod Manchesterem. Pierwszy kurs dla Polaków rozpoczął się 17 lutego 1941 roku.
23 września 1941 roku, po „Święcie Spadochronowym”, Naczelny Wódz gen. Sikorski ogłosił żołnierzom 4 BKS, że od tej pory są oni pierwszą Brygadą Spadochronową. Formalne utworzenie brygady miało miejsce na podstawie rozkazu L.dz.3219/Org. z 9 października 1941 roku, nadając jej nazwę „1 Brygada Spadochronowa”. Kolejne rozkazy z 20 października 1942 roku, L.dz. 3950/Org. i 4437/Org., przyznały brygadzie status „samodzielności” oraz oficjalną nazwę „1 Samodzielna Brygada Spadochronowa”. Zwiększenie liczebności brygady poprzez dołączenie nowych pododdziałów umożliwiło jej samodzielne wykonywanie zadań. Skład brygady został wzmocniony żołnierzami 2 Batalionu Grenadierów. Brygada formowała się w hrabstwie Fife w Szkocji i miała być wykorzystana do wsparcia powstania w okupowanej Polsce, a jako jedyna polska jednostka nie podlegała wówczas dowództwu brytyjskiemu. W 1942 roku brygada otrzymała znaczące uzupełnienie z APW ewakuowanej z ZSRR, a jej liczebność w 1944 roku wyniosła około 2200 żołnierzy.
Szkolenie
W 1 Samodzielnej Brygadzie Spadochronowej przyjęto brytyjski system szkolenia, opierając go na różnorodnych kursach. W trakcie istnienia brygady proces szkoleniowy ulegał wielu modyfikacjom, co było związane z szybko zmieniającą się sytuacją polityczno-wojskową w Polsce oraz nowymi trendami w wojskach spadochronowych.
Szkolenie spadochronowe
Początkowo szkolenie spadochronowe odbywało się w ośrodku w bazie RAF Ringway. Zakładano, że polska brygada będzie przechodzić szkolenie w identyczny sposób jak brytyjskie wojska. Szybko jednak okazało się, że brytyjski system jest zbyt wymagający dla polskich żołnierzy, co wynikało z ograniczonej liczby kandydatów i ich przeciętnej kondycji fizycznej. W związku z tym, stworzono specjalny program wstępnego szkolenia, aby przygotować polskich kandydatów do dalszego szkolenia w Ringway.
Postanowiono, że podstawowe szkolenie fizyczne i spadochronowe będzie odbywać się w rejonie dyslokacji brygady, a w Ringway skoncentrują się tylko skoki. Ośrodek szkoleniowy, nazwany „Małpim Gajem”, powstał w Largo House, gdzie żołnierze samodzielnie budowali potrzebny sprzęt, często wykorzystując własne środki finansowe. W ośrodku prowadzono zarówno szkolenia fizyczne, jak i praktyczne ćwiczenia związane ze skokami. Pomoc w budowie ośrodka przyniosła brytyjska pomoc, która przyszła w 1943 roku, kiedy brygada uzyskała status Brygady Spadochronowej. Wówczas w Largo House zbudowano baraki oraz salę do ćwiczeń gimnastycznych. Głównym instruktorem w Largo House był kpt. Kwaśnica.
Pozostałe kursy
W brygadzie zorganizowano również kursy bytowania.
Wypadki podczas szkolenia spadochronowego
Szkolenie spadochronowe w tym okresie wiązało się z wysokim ryzykiem. Mimo dużego nacisku na bezpieczeństwo, zdarzały się tragiczne wypadki. Pierwszy z nich miał miejsce 19 czerwca 1941 roku podczas skoku metodą „przez dziurę” z samolotu Whitley, kiedy zginął ppor. Jan Twardawa. Przyczyną wypadku było nieprawidłowe przypięcie taśmy statycznej do uchwytu w samolocie przez brytyjskiego instruktora, co skutkowało niewyciągnięciem spadochronu. W 1944 roku, do brygady wprowadzono inną metodę skoku, co znacznie zmniejszyło ryzyko wypadków.
Wypadki były także wynikiem stosowanej techniki opuszczania samolotu. Do 1944 roku skoki odbywały się metodą „przez dziurę”, co czasem prowadziło do uderzeń głową o krawędź otworu, co kończyło się oszołomieniem skoczków. W wyniku tych incydentów zginęli m.in. ppor. Tadeusz Zalewski, strz. Eugeniusz Siemiaszko i sap. Kazimierz Gocel. Ponadto, instruktor spadochronowy ppor. Stefan Borsukiewicz zginął, gdy jego spadochron nie otworzył się po wyskoku z powodu błędnego złożenia na ziemi. 23 czerwca 1943 roku, zginął strz. Romanowski z powodu błędnego zrzutu lub silnego wiatru, który zrzucił go nad jezioro, a w dniu 15 sierpnia 1943 roku, st. strz. Franciszek Janocha stracił życie, gdy jego spadochron został uszkodzony przez skrzydło innego samolotu.
Najtragiczniejszy wypadek miał miejsce 8 lipca 1944 roku podczas ćwiczeń „Glitto 1” z udziałem 8 kompanii III Baonu Spadochronowego, gdzie doszło do kolizji samolotów, w wyniku czego zginęło 2 oficerów oraz 24 żołnierzy, a 8 członków amerykańskiego personelu latającego. Uratował się jedynie jeden członek załogi.
Spór o przeznaczenie brygady
W 1943 roku, z powodu trudności Brytyjczyków w formowaniu własnych jednostek spadochronowych, zaczęto domagać się zmiany przeznaczenia brygady, aby mogła być użyta na froncie zachodnim. Gen. Montgomery, podczas swojej wizyty w Szkocji w 1944 roku, wyraził pozytywną ocenę wartości bojowej brygady. Brytyjczycy mieli jednak wątpliwości co do krajowego przeznaczenia brygady, podkreślając techniczne problemy przerzutu jednostki z Wielkiej Brytanii do Polski. Pod koniec 1943 roku płk. dypl. Sosabowski udał się do Stanów Zjednoczonych, gdzie ustalił, że amerykańskie samoloty C-47 Dakota mogą przewieźć brygadę do Warszawy.
Na początku 1944 roku rozpoczęto rozmowy polsko-brytyjskie dotyczące przejścia brygady pod dowództwo brytyjskie. 14 marca 1944 roku Rada Ministrów zdecydowała o oddaniu brygady w dyspozycję Brytyjczyków, jednak pod pewnymi warunkami. Brygada miała być użyta do jednego dużego działania, nie powinna być zaangażowana w pierwszej fazie inwazji, a także miała występować jako samodzielna jednostka sprzymierzona. Ostatecznie 6 czerwca 1944 roku brygada została podporządkowana dowództwu brytyjskiemu, jednak krajowe przeznaczenie nie zostało anulowane.
Pod rozkazami Brytyjczyków
Od 6 czerwca 1944 roku brygada weszła w skład 1 Korpusu Powietrznego pod dowództwem gen. Browninga. 3 lipca 1944 roku rozpoczęto przenoszenie brygady do nowego rejonu zakwaterowania w Stamford-Peterborough. Termin gotowości brygady ustalono na 1 sierpnia 1944 roku. W lipcu brygada przeszła intensywne szkolenie na nowym sprzęcie, by w końcu wziąć udział w pierwszych ćwiczeniach skoków w pełnym składzie. Do tego momentu alianci nie chcieli udostępnić samolotów do tak dużych ćwiczeń.
2 sierpnia 1944 roku sformowano 1 Aliancką Armię Powietrznodesantową, w skład której weszły 1 British Airborne Corps oraz 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa. 5 sierpnia brygada przeszła pod dowództwo 1 Brytyjskiej Dywizji Powietrznodesantowej, co oznaczało utratę części jej samodzielności.
Operacja Market Garden
W sierpniu brygada była gotowa do akcji. Gdy 1 sierpnia wybuchło powstanie warszawskie, brygada szykowała się do zrzutu nad Polską, ignorując wcześniejsze ustalenia dotyczące przyporządkowania Polski do radzieckiej strefy operacyjnej. Mimo próśb gen. Tadeusza „Bora” Komorowskiego i gen. Sosabowskiego, brygada nie została wysłana do kraju, lecz wzięła udział w największej operacji powietrznodesantowej II wojny światowej, znanej jako „Market Garden”. Krótko rozważano, aby do Warszawy wysłać wydzieloną kompanii z 1. SBS, ale Brytyjczycy się na to nie zgodzili.
12 września 1944 roku odbyła się odprawa 1 Brytyjskiej Dywizji Powietrznodesantowej, na której przedstawiono zadania dla dywizji oraz polskiej brygady – zdobycie mostów w Arnhem i utworzenie przyczółka dla 30 Korpusu. Potwierdzenie na piśmie otrzymano 16 września, a operacja rozpoczęła się 17 września. Przerzut jednostek miał odbywać się w trzech przelotach, a 18 września miało miejsce I rzut szybowcowy 1. SBS, natomiast 19 września planowano II rzut szybowcowy oraz skoki spadochronowe. Szybowce miały lądować na północnym brzegu Dolnego Renu, a skoki na południowym brzegu w rejonie Elden. Zrzutowisko miało być zabezpieczone przez 1 Brytyjską Brygadę Spadochronową.
18 września I rzut szybowcowy wystartował zgodnie z planem i na ziemi wylądowało 31 żołnierzy 1. SBS oraz 7 armat przeciwpancernych. 19 września II rzut szybowcowy został zaatakowany przez niemieckie samoloty oraz artylerię, co spowodowało wysokie straty. Dodatkowo z powodu mgły wstrzymano start rzutu spadochronowego, a zrzut pod Driel odbył się 21 września.
Po dotarciu do Driel, brygada napotkała liczne trudności, w tym zniszczony prom, który miał być użyty do przeprawy przez Ren. 22 września zaczęło się niemieckie natarcie, a polska brygada musiała bronić się przed atakami. 25 września podjęto decyzję o ewakuacji, a zginęło 93 żołnierzy 1. SBS, a 249 zostało rannych.
Po dotarciu do Nijmegen, brygada została przetransportowana do rejonu Ravenstein – Herpen – Neerloon, a 7 października 1944 roku wycofano ją do Anglii.
Brygada w składzie wojsk okupacyjnych
Brygada powróciła na kontynent w maju 1945 roku, ale bez gen. Sosabowskiego, który został usunięty pod naciskiem brytyjskim. Wspólnie z 1 Dywizją Pancerną gen. Maczka, pełniła służbę jako jednostka okupacyjna w brytyjskiej strefie Niemiec. 18 lipca 1947 roku brygada została rozwiązana w Wielkiej Brytanii.
Wyposażenie i uzbrojenie
Umundurowanie
Żołnierze brygady nosili standardowe brytyjskie mundury polowe typu Battle Dress z polskimi insygniami. Używano dwóch podstawowych typów mundurów: Patern 37 i Patern 40. Spodnie były wyposażone w pięć kieszeni, a do munduru noszono różnorodne koszule. W okresie jesienno-zimowym stosowano wełniane swetry koloru khaki oraz skórzane serdaki. Na czas skoku żołnierze zakładali specjalne oliwkowe kombinezony, które ostatecznie zastąpiono brytyjskimi kurtkami Denison Smock.
Oporządzenie
1 Samodzielna Brygada Spadochronowa używała różnorodnych hełmów, w tym hełmów treningowych oraz brytyjskiego hełmu spadochroniarskiego AT Mk II. Oporządzenie składało się z pasa głównego, szelek i ładownic piersiowych, wykonanych z grubej juty. Żołnierze nosili różne ładownice, które mogły pomieścić amunicję do różnych rodzajów broni.
Uzbrojenie
Podstawowym uzbrojeniem żołnierzy były brytyjskie pistolety maszynowe Sten oraz karabiny Lee-Enfield. Żołnierze mieli także do dyspozycji noże Fairbairn-Sykes, granaty oraz karabiny maszynowe Bren. Brygada posiadała również dywizjon artylerii lekkiej oraz dywizjon artylerii przeciwpancernej.
Pojazdy
Brygada dysponowała różnymi środkami transportu, takimi jak ciężarówki oraz jeepy. Szybowce służyły do transportu mniejszych pojazdów, w tym motocykli.
Obsada personalna brygady
Dowódcy brygady:
- gen. bryg. Stanisław Sosabowski (kwiecień 1940 – 9 grudnia 1944)
- ppłk dypl. Stanisław Jachnik (9 grudnia 1944 – 14 marca 1945)
- płk Jan Olimpiusz Kamiński (29 marca 1945 – 6 kwietnia 1945)
- ppłk Antoni Rawicz-Szczerbo (13 kwietnia 1945 – do rozwiązania)
Zastępcy dowódcy:
- płk dypl. Roman Saloni (23 lipca 1940 – 28 lutego 1943)
- płk Jan Olimpiusz Kamiński (28 lutego 1943 – 15 marca 1944)
- mjr dypl. Stanisław Jachnik (16 III – XII 1944)
- mjr dypl. Marian Tonn (26 grudnia 1944 – do rozwiązania)
Szefowie sztabu:
- płk dypl. Wincenty Sobociński (23 lipca 1940 – sierpień 1942)
- mjr dypl. Stanisław Jachnik (VIII 1942 – 15 III 1944)
- mjr dypl. Ryszard Małaszkiewicz (15 X 1943 – 29 XII 1944)
- kpt. dypl. Włodzimierz Kasprowicz (29 XII 1944 – do rozwiązania)
Dowódcy batalionów:
- ppłk Marian Wieroński (wrzesień 1941 – ?)
- ppłk dr Zdzisław Szydłowski (marzec 1943 – marzec 1944)
- mjr Marian Tonn (marzec 1944 – ?)
- kpt. Marian Pobożniak (26 grudnia 1944 – ?)
- ppłk Jan Kamiński (wrzesień 1941 – ?)
- ppłk Karol Complak (marzec 1943 – marzec 1944)
- mjr Wacław Płoszewski (marzec 1944 – ?)
- mjr Karol Kowalski (26 grudnia 1944 – ?)
- ppłk Roman Odzierzyński (wrzesień 1941 – ?)
- ppłk Aleksander Nowaczyński (marzec 1943 – marzec 1944)
- kpt. Wacław Sobociński (marzec 1944 – ?)
- kpt. Ignacy Gazurek (poległ podczas operacji Market Garden)
Organizacja brygady
Kwatera Główna 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej składała się z dowództwa, sztabu oraz różnych plutonów, takich jak pluton ochrony sztabu, pluton administracyjno-gospodarczy, oraz drużyna wywiadu. W skład brygady wchodziły również trzy bataliony strzelców, powietrzny dywizjon artylerii lekkiej, dywizjon artylerii przeciwpancernej, a także kompania sanitarna, kompania saperów oraz oddział łączności.
Symbole brygady
Sztandar
Pierwszy sztandar dla 1. SBS, będący właściwie proporcem, został ofiarowany przez 1 Brytyjską Dywizję Powietrznodesantową. Poświęcono go potajemnie 3 listopada 1943 roku w Warszawie, a jego dostarczenie do brygady miało miejsce dopiero 29 kwietnia 1944 roku.
Po wojnie żołnierze brygady, zrzeszeni w Związku Polskich Spadochroniarzy, organizowali coroczne spotkania przy sztandarze. Obecnie sztandar eksponowany jest w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
Beret
Beret, jako podstawowe nakrycie głowy, wprowadzono w 1941 roku. Kolor popielaty został wybrany ze względu na sentyment płk. Sosabowskiego. Na beretach noszono oznakę orła wojskowego oraz dystynkcje, które zmieniały się na przestrzeni lat.
Oznaki
Wprowadzono patki na kołnierze w kolorach broni oraz inne oznaki identyfikujące jednostkę, jednak część pomysłów nie została zrealizowana. Żołnierze nosili także nieśmiertelniki z istotnymi informacjami.
Znaki na pojazdach
Na pojazdach malowano biały orzeł na tle czarnego prostokąta, a także kolorowe kwadraty.
Upamiętnienie
Na warszawskim cmentarzu wojskowym na Powązkach utworzono kwaterę dla żołnierzy 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej, gdzie stoi pomnik ku ich pamięci. W kościele św. Marcina w Warszawie odsłonięto tablicę poświęconą żołnierzom, którzy polegli za wolność Ojczyzny w Polsce oraz poza jej granicami.
31 maja 2006 roku w Hadze królowa Beatrycze odznaczyła 6 Brygadę Desantowo-Szturmową Krzyżem Kawalerskim Orderu Wojskowego Wilhelma, w hołdzie dla żołnierzy gen. Sosabowskiego, którzy walczyli podczas operacji Market Garden. Pośmiertnie odznaczono również gen. Sosabowskiego Medalem Brązowego Lwa.
W kulturze
„O jeden most za daleko” – dramat wojenny z 1977 roku w reżyserii Richarda Attenborough, nakręcony na podstawie książki Corneliusa Ryana. „W locie szumią spadochrony” – wspomnienia żołnierza spod Arnhem, autorstwa Władysława Klemensa Stasiaka, zawierające osobiste przeżycia i dokumenty związane z brygadą.
Zobacz też
Wojskowy Ośrodek Spadochronowy w Bydgoszczy
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
- Polskie Siły Zbrojne – 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa, 1944 – 1945. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
- Historia 309 Eskadry Transportowej. The 3-1-5 Group.
- Witold Biegański: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990.
- Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990.
- Stanisław Sosabowski: Najkrótszą drogą. Łomianki: Wydawnictwo LTW, 2011.
- Marcin Zugaj: Major dyplomowany Ryszard Małaszkiewicz. Zarys biografii. Wrocław: Chromcon Wydawnictwo, 2019.
- Piotr Witkowski: Walczący orzeł. Barwa i broń 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej 1941-1945. Częstochowa: Piotr Witkowski, 2014.
- Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych.